مسجد تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از بهترین نمونههای مساجد نخستین در ایران و قدیمیترین بناهای پس از اسلام است. درباره تاریخانه و زمان ساخت بنای اولیه آن، صاحبنظران بسیاری بحث کردهاند. نویسنده مرآه البلدان، دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمؤمنین علی(ع) نسبت داده و آندره گدار، تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری ذکر کرده است. آرتور پوپ، ساخته شدن این مسجد را بین سالهای 130 تا 170 هجری دانسته و محمد کریم پیرنیا تاریخ ساخت آن را حدود 150 هجری میداند.
در وجه تسمیه این بنا گفتهاند که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خدای خانه. عدهای بر این باورند که این مسجد قبلاً آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب، آن را ناریخانه خواندهاند و سپس به تاریخانه معروف شده است.
نمای مسجد تاریخانه پیش از ساخت طاق بر دهانه میانی شبستان - از کتاب معماری ایران اثر پوپ
نمای کنونی مسجد تاریخانه
در زمان بازسازی مسجد در قرن سیزدهم هجری، به جای طاقهای مازهدار (بیضوی) اصلی که اغلب فرو ریخته بودند، طاقهای نوکتیز جناغی بنا شدند، هر چند که در بخشهایی از بنا، نمونههایی از طاقهای مازهدار اولیه به چشم میخورد.