شيوه‏ى صحيح برخورد با سالمندان

[afa 18504]

برخلاف فرهنگ غرب، كه وجود سالمندان را در خانواده‏ها، زائده‏هاى مزاحم مى‏پندارند و مى‏كوشند براى آنكه آزاديهاى شخصى‏شان محدود نشود و مزاحمى نداشته باشند، به نحوى آنان را از محيط خانه و روابط خانوادگى دور كنند و به «خانه‏ى سالمندان» بفرستند، اسلام به آنان ارج مى‏نهد و حرمت قائل است و به رعايت حقوق و احترام آنان سفارش كرده و به بهره‏گيرى از تجارب و افكار پخته‏ى آنان تشويق مى‏كند.

در اين بخش، شيوه‏ى صحيح برخورد با پيران و سالمندان را - چه پدر و مادر باشند، چه سالخوردگان ديگر - براساس تعاليم مكتب، بررسى مى‏كنيم.

الف)محور وحدت

مجموعه‏ى افراد يك فاميل، نسبت به بزرگ خاندان احترام مى‏گزارند و در كارها با آنان مشورت مى‏كنند و در اختلافات، به رأى و حكميت و داورى آنان ارج مى‏نهند و گاهى يك سخن از سوى آنان، آتش فتنه‏اى را خاموش مى‏سازد، يا تفرقه و كدورتى را به وفاق و همدلى و آشتى مبدل مى‏سازد.

نعمت وجود بابركت آنان، اغلب تا هستند، ناشناخته است. وقتى به جايگاه حساس و مهم و نقش كارگشاى آنان پى مى‏برند كه از دست بدهند. چه بسيار اختلافها و قهرها و نزاعهاى خانوادگى كه پس از درگذشت «بزرگ خاندان» چهره نشان مى‏دهد و چه بسيار رابطه‏ها و رفت و آمدها كه قطع مى‏شود، يا به سردى مى‏گرايد، و علت آن فقط از دنيا رفتن محورى است كه مايه‏ى دلگرمى، اميد، انس و معاشرت فاميل است.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «البركة مع اكابركم»؛ (1).

بركت و خير ماندگار، همراه بزرگترهاى شماست.

در سخن ديگر فرمود: «الشيخ فى اهله كالنبى فى امته»؛ (2).

پيرمرد در ميان خانواده‏اش، همچون يك «پيامبر» در ميان امتش است.

اين اشاره به همان نقش محورى، فروغ‏بخشى، صفاآورى، هدايت و ارشاد، تجمع و الفت است كه در وجود آنان نهفته است. پس اگر بزرگترها در فاميل و خانواده، چراغ روشنى‏بخش و محور وحدت و همدلى و عامل انس و ارتباط و رفت و آمدهاى خانوادگى‏اند، بايد اين جايگاه، محفوظ بماند و مورد حراست و تقويت قرار گيرد.

ب)حرمت بزرگترها

رعايت ادب و مقتضاى حق‏شناسى نسبت به عمرى تلاش صادقانه و ايثارها، گذشتها، دلسوزيها و سوختن و ساختنها كه بزرگان از خود نشان داده‏اند، آن است كه در خانواده‏ها مورد تكريم قرار گيرند، عزيز و محترم باشند، به آنان بى‏مهرى نشود، خاطرشان آزرده نگردد، به توصيه‏ها و راهنماييهايى كه از سر سوز و دلسوزى و تجربه مى‏دهند، بى‏اعتنايى نشود.

خود «بزرگسالى» و «سن بالا» در فرهنگ دينى ما احترام دارد. اين سخن پيامبر خدا صلى الله عليه و آله است: «من عرف فضل كبير لسنه فوقره، آمنه الله تعالى من فزغ يوم القيامة»؛ (3).

هر كس فضيلت و مقام يك «بزرگ» را به خاطر سن و سالش بشناسد و او را مورد احترام قرار دهد، خداى متعال او را از هراس و نگرانى روز قيامت ايمن مى‏دارد.

احترام به بزرگترها و ترحم و مهربانى نسبت به كوچكترها، از دستورالعملهاى اخلاقى اسلام است و كانون خانواده‏ها را گرم و مصفا مى‏سازد و اين، توصيه‏ى امام صادق عليه‏السلام است كه فرمود:

«ليس منا من لم يوقر كبيرنا و لم يرحم صغيرنا»؛ (4).

كسى كه بزرگ ما را احترام نكند و كوچك ما را مورد شفقت و عطوفت قرار ندهد، از ما نيست.

اين سخن را نيز از على عليه‏السلام به ياد داشته باشيم كه فرمود:

«يكرم العالم لعلمه و الكبير لسنه»؛ (5).

دانشمند را به خاطر علمش و بزرگسال را به خاطر سن او، بايد احترام كرد.

اگر جوانان قدر پيران را نشناسند و به جايگاه آنان حرمت ننهند، هم رشته‏هاى عاطفى پيوندهاى انسانى از هم گسسته مى‏شود، هم از رأفت و عاطفه و تجربه‏ى سالخوردگان محروم مى‏شوند، هم نشانه‏ى بى‏توجهى خود به ارزشها را امضا كرده‏اند. حضرت على عليه‏السلام در يكى از سخنان خويش، ضمن انتقاد از اوضاع زمانه و ناهنجاريهاى رفتارى مردم، از جمله بر اين دو مسأله تأكيد مى‏فرمايد: 1. بى‏احترامى كوچكترها نسبت به بزرگترها 2. رسيدگى نكردن توانگران به نيازمندان:

«انكم فى زمان... لا يعظم صغيرهم كبيرهم و لا يعول غنيهم فقيرهم»؛ (6).

شما در زمانه‏اى به سر مى‏بريد كه كوچك به بزرگ تعظيم و تكريم نمى‏كند و ثروتمند، به فقير رسيدگى نمى‏كند!

ج)نسبت به والدين

سالمندان به طور عموم، از احترام برخوردارند. اگر پدر و مادر باشند كه اين وظيفه، سنگين‏تر و مسؤوليت مضاعف است. قرآن كريم از تندى و پرخاش نسبت به پدر و مادر پير نهى مى‏كند و به سخن نيك و لحن شايسته و خضوع و تواضع و گستردن بال رأفت در برابر آنان و خيرخواهى و دعا در حق آنان دعوت مى‏كند.

فرمان خداوند، چنين است:

(اما يبلغن عندك الكبر أحدهما أوكلاهما فلا تقل لهما أف و لا تنهرهما و قل لهما قولا كريما - و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة و قل رب ارحمهما كما ربيانى صغيرا)؛ (7).

هر گاه يكى از آن دو(پدر و مادر) يا هر دو نزد تو به سن پيرى و سالمندى رسيدند، به آنان اف مگو، آنان را طرد مكن و به آنان سخن كريمانه بگو و بال فروتنى را از روى رحمت و شفقت براى آنان بگستر، و بگو: پروردگارا! همان گونه كه مرا در خردسالى‏ام تربيت كردند، تو نيز بر آنان رحمت آور.

ادب و احترام نسبت به پدر و مادر بزرگسال، آن است كه: آنان را به اسم، صدا نكنى، به احترامشان برخيزى، از آنان جلوتر راه نروى، با آنان بلند و پرخاشگرانه سخن نگويى، نيازهايشان را برآورى، خدمتگزارى به آنان را وظيفه‏اى بزرگ بدانى و از آنان در سن كهولت و پيرى مراقبت كنى.

در حديث است كه امام باقر عليه‏السلام فرموده است: پدرم به مردى نگريست كه همراه پسرش راه مى‏رفتند و پسر به بازوى پدرش تكيه داده بود. پدرم تا زنده بود، با آن جوان(به خاطر اين بى‏حرمتى نسبت به پدرش) صحبت نكرد. (8).

به همان اندازه كه آزردن آنان و «عاق» شدن، حرام و نكوهيده است و از آن نهى شده است، دل به دست آوردن و جلب رضايت و نيكى به آنان سفارش شده است و اين خدمتگزارى، سبب بهشتى شدن فرزندان به شمار آمده است.

«ابراهيم بن شعيب» گويد: به امام صادق عليه‏السلام عرض كردم: پدرم بسيار پير و سالخورده و ناتوان شده است. هر گاه حاجتى داشته باشد او را برمى‏داريم و بر دوش مى‏كشيم. حضرت فرمود: «ان استطعت ان تلى ذلك منه فافعل و لقمه بيدك، فانه جنة لك غدا»؛ (9) اگر بتوانى عهده‏دار كارهاى او شوى چنين كن، حتى با دستانت لقمه در دهان او بگذار، كه اين فرداى قيامت، براى تو بهشت(يا سپر از آتش: جنه) خواهد بود.

د)انتقال فرهنگ

از عمده‏ترين راههاى انتقال يك فرهنگ به نسلهاى آينده، رفتار پدر و مادر و مربيان است. كودكان، آنچه را در رفتار بزرگترها ببينند، از آن الگو مى‏گيرند. احترام به بزرگترها و رعايت ادب و تكريم نسبت به سالخوردگان، اگر در عمل و رفتار ما تجلى يابد، فرزندان ما نيز، اين فرهنگ را مى‏آموزند و با همين آداب و سنن بار مى‏آيند. كسى كه انتظار ادب و معرفت و حق‏شناسى از فرزندانش دارد، بايد همين حالت را نسبت به پدر و مادر و بزرگترها نشان دهد، تا كوچكترها هم از او بياموزند.

اين يك سنت تاريخى و تأثير و تأثر از اعمال و رفتار است. هر كس چيزى را درو مى‏كند كه كشته است. اگر در حديث است كه «لا ميراث كالادب»؛ هيچ ارثى همانند ادب نيست كه از بزرگان به فرزندان برسد، در اين مورد هم مصداق مى‏يابد.

امام على عليه‏السلام فرمود:

«و قروا كباركم، يوقركم صغاركم»؛ (10).

به بزرگانتان احترام كنيد، تا كوچكترها هم به شما احترام كنند.

امام صادق عليه‏السلام نيز فرموده است:

«بروا آباءكم، يبركم ابناؤكم»؛ (11).

به پدرانتان نيكى كنيد، تا فرزندانتان هم به شما نيكى كنند.

اين دقيقا برداشت محصول، از زراعتى است كه انسان با رفتارش در زمين دل و لوح جان كودكان انجام مى‏دهد. به گفته‏ى سعدى:

دهقان سالخورده چه خوش گفت با پسر

كاى نور چشم من، بجز از كشته، ندروى!

مهمترين درس تربيتى، آن است كه با عمل داده شود. كودكان نيز مستعدترين شاگردانى‏اند كه «درسهاى عملى» را با دقت، از رفتار ما مى‏آموزند. اگر ما به سالمندانمان احترام نگذاريم، از خردسالان و نوجوانان چه انتظارى داشته باشيم كه با سالخوردگان و خود ما با احترام و تعظيم و تكريم، برخورد كنند؟ اين ارتباط متقابل در تأثير گذاريهاى رفتارى را نمى‏توان ناديده گرفت. به قول معروف، اگر احترام امامزاده، توسط متولى رعايت نشود، از ديگران چه انتظارى است؟!

جاى سالمندان، پيش از آنكه در «آسايشگاه» ها و «سراى سالمندان» باشد، كانون گرم و بامحبت خانه‏هاست، تا چراغ خانه روشن بماند و محور تجمع و الفت افراد گردند. و از انديشه‏ى آنان نيز استفاده شود. بالاخره آنان، حاصل يك عمر، تجربه و چشيدن سرد و گرم روزگارند و مى‏توانند «مشاور» خوبى در تصميم گيريهاى زندگى باشند.

آنچه در آينه جوان بيند

پير در خشت خام، آن بيند

اين هم بعد ديگرى از برخورد با پيران است.

هـ)تأثير رفتار

همچنان كه كودكان و نوجوانان، از رفتار و عمل بزرگترها درس و الگو مى‏گيرند، سالخوردگان نيز گاهى از نظر فكرى و قضاوت و ديدگاه، تحت تأثير رفتار جوانان قرار مى‏گيرند. بسيار اتفاق افتاده است كه خانواده‏اى غيرمتدين و بى‏تفاوت نسبت به ارزشها و پاكيها، در اثر مشاهده‏ى رفتار شايسته از جوانشان، به راه آمده‏اند. در واقع، جوان پاكدل پاك رفتار، با نحوه‏ى عملش بر بزرگترها هم تأثير بگذارد.

نقل اين نمونه‏ى تاريخى جالب است:

جوانى به نام «زكريا بن ابراهيم» مسيحى بود. چون مسلمان شد به سفر حج رفت. در اين سفر، امام صادق عليه‏السلام را ديدار كرد. از جمله سؤالاتش از امام اين بود كه: پدر و مادر و بستگانم هنوز نصرانى‏اند. چه كنم؟ مادرم نيز نابيناست. آيا با آنان باشم و با آنان غذا بخورم؟ امام صادق عليه‏السلام پرسيد: آيا گوشت خوك مى‏خورند؟ گفت: نه، اصلا دست به آن نمى‏زنند. امام فرمود: با آنان باش و به مادرت رسيدگى كن و اگر از دنيا رفت، خودت كارهاى مربوط به كفن و دفن او را انجام بده و به ديگران واگذار مكن.

زكريا پس از بازگشت از سفر حج، به توصيه‏ى امام صادق عليه‏السلام به مادرش بسيار نيكى و ملاطفت مى‏كرد، به او غذا مى‏خوراند، لباس و سر وضع او را تميز مى‏كرد و در خدمت وى كوشا بود. مادرش از اين تغيير رفتار، سؤالى به ذهنش رسيد، پرسيد: پسرم! قبلا كه نصرانى بودى با من چنين رفتارى نداشتى، چه شده كه پس از هجرت و مسلمان شدن چنين شده‏اى؟ گفت: يكى از فرزندان پيامبر اين دستور را به من داده است. مادر پرسيد: آيا او پيامبر نيست؟ پسر گفت: خير، او پسر پيامبر است. مادر اصرار داشت كه نه، او حتما پيامبر است، چون اين گونه تعليمات، از تعاليم پيامبران است. پسرش جواب داد: خير، پس از پيامبر اسلام، پيامبرى نخواهد آمد. او يكى از فرزندان آخرين پيامبر الهى است.

مادرش گفت: پسرم! بهترين دين را برگزيده‏اى. به من هم ارايه بده و آن دين را بر من عرضه كن.

فرزند، تعاليم اسلام را بر مادر مسيحى خويش عرضه كرد. او هم به اسلام گرويد و مسلمان از دنيا رفت. (12).

اين شاهدى بر تأثير عمل به «دستورهاى دين» در مورد نحوه‏ى معاشرت با والدين و برخورد با سالمندان است كه يك مسيحى را به اسلام جذب مى‏كند و نور هدايت را در دل او مى‏تاباند.

بر اين اساس، با ادب نسبت به بزرگان و گراميداشت خاطر سالمندان و تحويل گرفتن آنان و نيكى و مراقبت از آنان، جامعه‏اى خوب و خانواده‏اى باصفا و روابطى مستحكم و عاطفى داشته باشيم.

و نيز... قدر نعمت جوانى را بدانيم كه اين گوهر، هميشه با ما نيست.

و چه نيكو سروده است ملك‏الشعراى بهار:

سحرگه به راهى يكى پير ديدم‏

سوى خاك، خم گشته از ناتوانى‏

بگفتم: چه گم كرده‏اى اندرين ره؟

بگفتا: جوانى، جوانى، جوانى‏

پی نوشتها:

(1). بحارالانوار، ج 72، ص 137

(2). همان

(3). همان

(4). همان، ص 138

(5). غررالحكم، حديث 11007

(6). همان، حديث 3857

(7). اسراء (17) آيه 23 و 24

(8). بحارالانوار، ج 71، ص 64

(9). همان، ص 56

(10). غررالحكم، حديث 10069

(11). بحارالانوار، ج 71، ص 65

(12). همان، ص 52