پیاده رهواری گامی به سوی شهرسالم

[Mohammad Aref 120,438]

مقدمه

 

پیاده رهواری امروزه موضوعی بسیار جدی در مباحثات طراحی و برنامه ریزی شهری به شمار آمده و به عنوان ابزاری برای مبارزه با بسیاری از مشکلات فراروی زندگی شهری اعم از آلودگیهای محیطی، ازدحام و ترافیک، وابستگی به سوختهای فسیلی و ابزاری برای رسیدن به شهرسالم شناخته می شود. این مفهوم که عبارت از میزان سهولت طی مسیر به صورت پیاده از یک نقطه به نقطه ای دیگر، پیرامون یک محوطه و یا از محل سکونت تا خدمات محلی است ، همزمان از عوامل سطح میکرو و ماکرو محیط متأثر است. برخی از شاخصه ای پیاده رهواری در سطح میکرو عبارت از وجود تسهیلات مرتبط با پیاده روی اعم از عرض مناسب محورهای پیاده و ایمنی آنها در مقابل سواره، کفسازی های مناسب، جداره های فعال،درجة محصوریت گذر، آسایش اقلیمی محیط و کیفیت های بصری بوده و در سطح ماکرو درقالب3d- نوع طراحی (شبکه دسترسی)، تنوع (کاربری)، تراکم (مسکن)- و یا 5d با افزودن دو عامل مکمل- فاصله تا ایستگاه های حمل ونقل عمومی و قابلیت دسترسی به مقصد- بازشناخته میشود. پیادهرهواری از بسیاری جهات با کیفیت زندگی درارتباط است، تا آنجاکه بسیاری از محققان، پیادهرهواری را جزئی اصلی از ابعاد دستورکار قابلیت زندگی دانسته اند. یکی از تأثیرات مهم این کیفیتِ محیطی بر زندگی نسل امروز و آینده را میتوان در حوزة سلامت شهروندان جستجوکرد.

 

 

بسیاری از مطالعات نشان میدهد که پیاده رهواری بر سلامت جسمی و روانی ساکنان شهر موثراست. امروزه افزایش استفاده از اتومبیل تأثیرات جدی بر محیط مصنوع و طبیعی ما گذاشته است. اینگونة حمل ونقل غیرفعال از یکسو فعالیت جسمانی را کاهش داده و از سوی دیگر بستر افزایش آلودگیهای محیطی را افزایش می دهد. بسیاری از بیماریهای جسمی نظیر اضافه وزن و چاقی، دیابت نوع دو، بسیاری از بیماریهای قلبی و عروقی، آرتروز و پوکی استخوان با شیوه زندگی غیرفعال1 در ارتباط بوده و عدم تحرک در افراد، نرخ شیوع آن را تا حد قابل ملاحظه ای بالا می برد (مجموعه تصاویر1). از سوی دیگر علاوه بر تأثیرات مثبت بر سلامت جسمی، پیاده رهواری از طریق ایجاد بستر حضور افراد در جامعه و برقراری روابط اجتماعی و تقویت شبکه های اجتماعی موجود و بالابردن حستعلق به جمع، فرصت مقابله با بسیاری از بیماریهای روحی و روانی را برای ساکنان فراهم میآورد. این نوشتار به مروری کلی بر هریک از حوزه های سلامت و نقش پیاده رهواری در تحقق آن می پردازد.

 

 

فعالیت جسمانی و پیاده روی و نقش آن در سلامت جسم برمبنای مدل اکولوژیکی سلامت2، شش گروه عوامل بر سلامت افراد موثر است: عوامل درونفردی و بیولوژیکی (نظیر سن، جنسیت، نژاد، موقعیت اقتصادی- اجتماعی و ...)، عوامل روانشناسی، شناختی و هیجانی (نظیر نگرشها و باورها، سطح و میزان استرس و ...)، عوامل رفتاری و مهارتی (نظیر سابقه و پیشینه ورزش و فعالیتهای جسمانی)، عوامل اجتماعی و فرهنگی (نظیر خانواده و حمایتهای اجتماعی) عوامل محیط کالبدی (نبود آلودگیهای محیطی، وجود پیاده راهها و ...) و فعالیتهای جسمانی (میزان و شدت آن)3. براساس این مدل، عوامل متعددی به صورتی پیچیده در سلامت افراد موثر است که بخشی از آن به ویژگیهای محیط کالبدی که یکی از آنها پیاده رهواری محیط است، وابسته است.

 

 

در منشور 1999 سازمان بهداشت جهانی4 درحوزه حمل ونقل نیز به مزایای کلیدی پیاده روی و دوچرخه سواری به عنوان گونه ای از حمل ونقل که سلامت را افزایش میدهد، اشاره شده است. استفاده از اتومبیل به عنوان شیوه غالب حمل ونقل از یکسو با افزایش آلودگی هوا زمینه بروز بسیاری از بیماریهای تنفسی از جمله آسم را فراهم آورده و از سوی دیگر با تقویت شیوه زندگی غیرفعال، زمینه بروز بسیاری از بیماریهای مزمن را فراهم میآورد. محققان مراکز سلامت امروزه بر این باورند که نیم ساعت پیاده روی برای بزرگسالان و یک ساعت برای کودکان در روز الزامی است. همچنین براساس مطالعات صورت گرفته درگروه های جمعیتی متعدد پیشنهاد میدهند که اگراین فعالیتها با زندگی روزمره افراد تلفیق شود، مردم تمایل بیشتری به انجام آن نشان خواهندداد. طراحی محلات به گونه ای که رفع نیازهای روزمره در آن به صورت پیاده و بدون وابستگی به اتومبیل میسر بوده و افراد را روزانه به پیاده روی ترغیب نماید، یکی از روشهای واردکردن فعالیت جسمانی و پیاده روی در زندگی روزمره است5. این نتایج مستخرج از مطالعات متعددی است که رابطه میان پیاده رهواری محیط و میزان فعالیت جسمانی افراد و شیوع بیماریهای مختلف از جمله چاقی و اضافه وزن، آسم، دیابت نوع دو و ... را در ساکنان محله های متفاوت از لحاظ پیاده رهواری مورد مطالعه قرار داده است. محله های پیاده رهوار عمدتاً با ویژگیهایی چون: تراکم بالا، اختلاط کاربری، قابلیت اتصال6 بالا، زیرساختهای مناسب پیاده روی، زیبایی و جذابیت های محیطی و امنیت بازشناسی می شوند (مجموعه تصاویر2)، درحالیکه محلات کمتر پیاده رهوار فاقد بسیاری از این خصایص هستند. بهطورکلی نتایج این مطالعات نشان میدهد مردمی که در محیط های پیاده رهوارتر زندگی میکنند، 4 تا 5 برابر بیشتر از افرادی که در محلات کمتر پیاده رهوار زندگی میکنند، پیاده روی میکنند و شیوع برخی بیماریها مثلاً اضافه وزن، در آنها تقریباً نصف است7. گروهی از طراحان نیز براساس مطالعات متعدد در بسترهای جغرافیایی مختلف8 به نقش طراحی محیط بر افزایش فعالیتهای جسمی و به دنبال آن سلامت افراد تاکید کرده اند.

 

فعالیت جسمانی و پیاده روی و نقش آن در سلامت روان

 

مطالعات دیگری نیز رابطه محیط مصنوع با سلامت روان را مورد مطالعه قرار داده اند. مطالعات در این حوزه هرچند محدودتر از حوزه پیشین است، اما بیانگر آن است که میان سلامت روان و پیاده رهواری نیز رابطه وجود دارد.9 بنابه تحقیقات روانشناسان، یکی از شایع ترین بیماریهای روانی عصر حاضر افسردگی است که ورزش، پیاده روی، برقراری روابط اجتماعی و احساس تعلق و وابستگی به جمع نقش مهمی در مقابله با آن دارد. اضطراب نیز که یکی دیگر از مخاطرات فرا روی سلامت روان است، با نوع و گونه حمل ونقل در شهر در ارتباط است. محققان سالهاست که به این باور رسیده اند که رانندگی بر فیزیولوژی، خلق وخو و نهایتاً بر سلامت روان مؤثر است. آنها با مطالعه برروی افراد به هنگام رانندگی یا در شرایط مشابه دریافتند که رانندگی سبب بروز تحریکات فیزیولوژیکی، ترکیبی از ضربان قلب بالا، تغییرات الکتروکاردیوگرافی، تغییر در طرح سرم کورتیزول ناشی از اضطرابی ست10 که از احتمال وقوع حادثه درطول رانندگی و یا ترافیکهای غیرقابل پیش بینی و عدم توانایی در تنظیم زمان رسیدن به مقصد ناشی میشود. نتایج حاصل از اضطراب های ناشی از رانندگی را میتوان در بروز بیماریهای قلبی و عروقی، دردکمر، گرفتگی عضلات و استخوانها از یک سو و از سویی دیگر در بروز رفتارهای پرخاشگرانه به دنبال گذراندن زمان زیادی در محیط های اضطراب آور پیگیری نمود. محیطهای اضطراب آوری که خواهناخواه بسیاری از گروههای جمعیتی خاص، خصوصاً کودکان و سالمندان را به انزوا کشانده و بستر انقطاع روابط اجتماعی را فراهم میآورد. افزون بر دو اختلال پیشین، محققان دریافته اند بخشی از مغز انسان که با احساس خطر در ارتباط است در شهرنشینانی که تحت استرس زیاد قرار دارند، دچار بیش فعالی می شود. اختلالات عدم تمرکز- بیش فعالی(adha)11، یکی از اختلالات رفتاری شناخته شده است که اگرچه عوامل تولید و تشدیدکننده آن به طور کامل شناخته نشده است، اما تحقیقات در این حوزه و بروز آن نشانگر این است که کاهش فرصتهای تحرک و فعالیت در سطح محله و به صورت روزانه در کودکان، بستر بروز این اختلال را مستعدتر کرده است.12 افزون بر آنچه تاکنون گفته شد، مطالعات زیادی نیز با تاکید بر تعریف سازمان بهداشت جهانی از سلامت مبنی بر "وضعیت سلامت اجتماعی، روانی و جسمانی همزمان و نه تنها نبود بیماری"13 و اتخاذ رویکردی غیرمنفعل14 به مطالعه تأثیرات پیاده رهواری در حوزه سلامت پرداخته و نشان داده اند که این کیفیت نه تنها از بروز بیماریهای روحی و جسمی جلوگیری کرده، بلکه با تشدید و تقویت شبکه های اجتماعی حاصل از وجود بستر حضور و مشارکت مردم در فضای شهری (خیابان)، تأثیرات مثبتی بر سلامت ساکنان داشته و سبب افزایش حس رضایت در شهروندان و تحقق سلامتی شهروندان در معنای واقعی خود می شود15. این گروه معتقدند که شبکه های اجتماعی و تعهدات اجتماعی16 نتایج مثبت بر روی سلامت فرد داشته و لذا افرادی که ازنظر اجتماعی با دیگران در تعامل هستند، طولانی تر و سالم تر (هم از نظر فیزیکی و هم از نظر ذهنی) از دیگران زندگی میکنند.

 

 

این تحقیقات مبتنی بر یک یافته روانشناسی است که افرادی که در شبکه های اجتماعی جامعه خود وارد میشوند به لحاظ روحی و جسمی از سلامت بیشتری برخور دارند17. براساس یافته های پزشکی نیز، بیمارانی که از شبکه های ارتباطی و اجتماعی قویتری برخوردارند در مقایسه با افرادی که منزوی هستند و به تنهایی زندگی میکنند، سریعتر بهبود می یابند18 و به بیانی دیگر در جامع های که تعلق و وابستگی به جمع وجود داشته باشد، کیفیت زندگی و سلامت افراد پایدارتر است.

 

 

جمع بندی

 

پیاده رهواری امروزه یکی از کیفیت های مطرح در مباحث برنامه ریزی و طراحی شهری است. وابستگی به اتومبیل، از یکسو با ایجاد آلودگی های محیطی، مخاطراتی را در حوزه سلامت عمومی ایجاد نموده و از سوی دیگر با تشدید شیوه غیرفعال زندگی، بستر ایجاد بیماری هایی چون اضافه وزن، دیابت و بیماری های قلبی و عروقی، سرطان و ... را فراهم میآورد. تأثیر این وابستگی بر سلامت روان و سرمایه های اجتماعی که به بالابردن میزان اضطراب و افسردگی، کاهش فرصت های حضور افراد در جمع و ایجاد بسترهای کناره گیری و انزوا خصوصاً برای گروه های جمعیتی آسیب پذیر19 (چون سالمندان، کودکان، کمتوانان و ناتوانان) را فراهم میآورد، نیز واجد توجه است. طراحی محیط های پیاده رهوار، ایده جدیدی نیست. قرن هاست که بشر به دنبال بالابردن کیفت زندگی است، هرچند که این تفکر در عمل، گاه به ضد خود بدل گردیده و کیفیت های زندگی را با مخاطره مواجه کرده است. تحقیقات مشترک گروه های زیادی از علاقه مندان به سلامت نشان میدهد که پیشگیری، بهتر از درمان است و در این میان می توان ادعا کرد، افزایش قابلیتهای پیاده رهواری محیط، اقدامی است پیشگیرانه درمقابل بروز بسیاری از بیماریها و گامی است به سوی شهر سلامت.

 

منبع: سازمان زیباسازی شهر تهران