نقش رستم

[Anooshe 11040]

نقش رستم یكی از مهم ترین و زیباترین آثار باستانی است كه در حدود 5 كیلومتری تخت جمشید، در كوه حاجی آباد واقع است.

آرامگاه چند تن از پادشاهان هخامنشی از جمله داریوش بزرگ و خشایارشا، نقش برجسته‌هایی از وقایع مهم دوران ساسانیان از جمله تاجگذاری اردشیر بابکان و پیروزی شاپور اول بر امپراتوران روم، بنایی موسوم به کعبه زرتشت و نقش‌برجسته ویران‌شده‌ای از دوران عیلامیان در نقش رستم قرار دارد.

 

آرامگاه چهار شاه هخامنشی در نقش رستم جای گرفته‌است. هر چهار آرامگاه شکلی صلیبی دارند و در دل کوه با ارتفاع قابل توجهی از سطح زمین قرار دارند.

 

در نقش رستم آثار 3 دوره باستاني وجود دارد:

 

آثار دوره عیلامی از 600 تا 2000 قبل از ميلاد

آثار دوره هخامنشی از 600 تا 330 قبل از ميلاد

آثار دوران ساسانی از سال 224 تا 651 ميلادي

از دوره عیلامیان نقش برجسته محو شده‌ای در نقش رستم وجود دارد كه در دوره ساسانی روی آن نقش دیگری از بهرام دوم ساسانی حك شده. این نقش محو شده از دو الهه تشكیل شده كه روی مارهایی نشسته‌اند و لباس‌های چین‌دار به تن دارند. در نقش رستم آرامگاه‌ها و معبد آناهیتا از دوره هخامنشیان به جای مانده

 

[Anooshe 11040]

از بین 4 آرامگاه موجود، فقط آرامگاه داريوش اول کتیبه دارد. در شاخه بالایی آرامگاه، داريوش با لباس پارسی و کمان به دست روی سکویی سه پله ایستاده و در حال انجام مراسم است. تصویر فروهر یا اهورا مزدا در بالای سر و پیشاپیش وي قرار گرفته و داريوش دست خود را به علامت احترام رو به این تصویر گرفته.

 

آرامگاه خشايارشا در سمت راست آرامگاه داریوش اول قرار دارد و بجز فقدان کتیبه و برخی اختلاف‌های جزئی در نقش‌های برجسته، کاملاً مشابه آن آرامگاه است. از بين اين 4 آرامگاه‌، آرامگاه خشایارشا بهتر از همه حفظ شده‌است.

 

آرامگاه اردشير اول در سمت چپ آرامگاه داریوش اول قراردارد. آرامگاه داريوش دوم غربی‌ترین آرامگاه هخامنشی نقش رستم است.

 

درِ ورودی آرامگاه‌ها به شكل مربع است. این درها در دوران باستان قفل می‌شدند. برای این كار دو قطعه سنگ بزرگ در پشت آنها قرار می‌گرفت و به این وسیله مهر می‌شد.

 

شكل آرامگاه‌ها نیز مشابه است. تنها تفاوت آرامگاه داریوش كبیر در كتیبه‌های میخی و آرامی آن است. در این كتیبه، داریوش، اهورامزدا را ستایش می‌كند و فتوحات خود را برمی‌شمارد و از اندیشه‌های خود سخن می‌گوید.

 

راهروی داخل آرامگاه داریوش كبیر به درازای 72/18 و پهنای 70/3 متر است. در این آرامگاه 9 تابوت سنگی وجود دارد كه در یك ردیف در سنگ كنده شده و به داریوش كبیر، ملكه و سایر بستگان او تعلق دارد.

 

درازا، ژرفا و پهنای این تابوت‌ها 10/2 × 05/1× 05/1 متر و ضخامت (سنگ) هر یك 5/17 سانتیمتر است. سرپوش هر یك از تابوت‌ها را قطعه سنگ بزرگی تشكیل می‌دهد.

 

كعبه زرتشت:

 

کعبه زرتشت نام بنایی است مکعب مستطیل با معماري خاص در نقش رستم که از زمان حمله اعراب به ايران به اشتباه نام کعبه زرتشت به آن دادند.

آنها از آن جا که فکر مي‌کردند هر ديني مي‌بايست براي خود بتکده يا مرکزيتي براي خود داشته باشد اين بنا را کعبه زرتشتيان ناميدند.

 

این بنا در زمان هخامنشیان و به احتمال در عصر پادشاهی داریوش بزرگ ساخته شده است.

 

کعبه زرتشت دارای یک مدخل بالاتر از سطح زمین و بازمانده پلکانی برای دسترسی به تنها ورودی آن است.

 

تا سال 1316 شمسی، ثلث پایینی بنا در زمین دفن شده بود. تنها در این سال و با آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی بود که مشخص شد بنا در 3 سمت خود (بجز ورودی) دارای سکو است.

 

در درگاه ورودی جای چرخش پاشنه دری سنگین و کلفت، نشان از دربسته بودن بنا می‌دهد. این بنا تماماً از سنگ آهکی سفید و سیاه ساخته شده است.

 

در مورد کاربرد اين بنا حدث زده شده است كه، محل نگهداري کتاب اوستا و اسناد حکومتي، محل گنجينه دربار، آتشکده، معبد و يا نامعلوم باشد.

 

برخی از مورخان ذكر كرده‌اند؛ كتاب اوستا كه بر 12 هزار پوست گاو نوشته شده بود، در این اتاق نگهداری می‌شد. گروهی دیگر بر این باورند كه این اتاق آرامگاه بردیا، پسر كوروش بود كه به وسیله برادرش كمبوجیه كشته شد.

 

برخي ديگر بر این عقیده‌اند كه آتش مقدس در این اتاق نگهداری می‌شد و بعضي گفته‌اند این بنا رصدخانه بود. در دوران ساسانی در این اتاق اسناد بسیار مهم دولتی نگهداری می‌شد

 

[Anooshe 11040]

كتيبه‌ها و نقوش برجسته:

 

كتیبه‌ ساسانی به 3 زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی)، پهلوی پارتی و یونانی در اطراف این بناي هخامنشی حك شده است.

 

بحث اصلی این كتیبه‌ها، وقایع تاریخی دوران شاپور اول در جریان جنگ ایران و روم است كه در آن والرین، امپراتور روم شكست خورد و در 262 م در بیشابور زندانی شد.

 

كتیبه دیگر در زیر كتیبه شاپور اول و به زبان پهلوی اشكانی و 19 سطر، به دستور كرتیر موبد موبدان نقش شده است. كرتیر ضمن معرفی خود و القابش به شرح خدماتی كه در راه دین زرتشت انجام داده، پرداخته و از رسیدنش به جایگاه موبد بزرگ و دادور تمام كشور و سرپرستی معبد آناهیتا سخن رانده است.

 

روبه روی نقش رستم، در برابر پلكان ورودی، قسمتی وجود دارد كه در دوره ساسانی حجاری شد اما نقوشی روی آن حك نشده است. درازی این محل 10 متر و ارتفاع آن 5 متر است و حدود 2 متر بالاتر از سطح فعلی حجاری شده است.

 

عمق این فضا نسبت به سایر آثار ساسانی بیشتر است و تردیدی وجود ندارد كه حفاظت بیشتر از این طرح مد نظر بوده است. در قسمتی از این فضا كتیبه‌ای 20 سطری حك شده كه مالك زمین‌های كشاورزی اطراف نقش رستم و نحوه تقسیم آب را در آن مشخص كرده است. این كتیبه به زبان فارسی و بسیار جدید و فاقد ارزش تاریخی است.

 

در گوشه شرقی محوطه در ارتفاع 2 متری از سطح زمین نقشي قرار دارد. اين نقش با توجه به کتیبه‌های آن كه به 3 زبان قارسی میانه، پارتی و یونانی است، صحنه‌ای را نشان می‌دهد که اردشیر بابکان (سمت راست) دارد حلقه شاهی را از اهورامزدا (سمت چپ) دریافت می‌کند.

 

هم شاه و هم اهورامزدا سوار بر اسب هستند و زیر پای اسب هرکدام یک نفر افتاده ‌است. فرد زیر پای اسب اردشیر باید اردوان (آخرین شاه اشکانی) باشد و دیگری اهریمن.

 

در سمت غرب، دومین نقش، تاجگذاری نرسی را نمايان كرده است. در این نقش نرسی حلقه قدرت را از دست آناهیتا (یكی از خدایان) دریافت می‌كند.

 

پشت سر پادشاه، وزیر اعظم ایستاده و انگشت سبابه دست راست خود را به رسم آن دوران، برای احترام در برابر پادشاه نگاه داشته است. آناهیتا به صورت زنی در سمت راست حجاری شده كه دارای لباس بلند تا كمربند و گردن بند مروارید است.

 

[Anooshe 11040]

در سومين نقش برجسته، بهرام دوم (298 – 276 م) در حال نبرد و سوار بر اسب، چهار نعل با نیزه به سوی دشمن حمله می‌كند. اسب بهرام یك سرباز رومی را كه در صحنه جنگ به خاك افتاده، با پا لگدكوب می‌كند.

 

پشت سر بهرام یك سرباز ایرانی پرچمی را به اهتراز درآورده و یك قطعه چوب به صورت افقی در بالای پرچم قرار دارد و به وسیله 3 گوی، یكی در وسط و دو گوی دیگر در انتهای چوب مشاهده می‌شود.

 

در چهارمين نقش، شاپور اول كه والرین امپراتور روم را شكست داده نمايان است. این پیروزی در سال 263 م رخ داد.

 

در این نقش برجسته سیریادیس كه یك پناهنده رومی است، عنوان امپراتوری را از طرف شاپور دریافت می‌كند. امپراتور والرین دست‌ها را برای پوزش در برابر شاپور بالا نگه داشته و در برابر وی زانو زده است.

 

شكوه وی با لباس، زینت آلات، افسار و زین اسب، گردن بند، دست بند و تاج شاهی و آرایش موهای وی كه حالت غرور آن مشخص است، نشانگر مهارت حجاران ساسانی است.

 

زیر آرامگاه اردشیر اول دو نقش وجود دارد. نقش بالایی، آذر نرسه یا شاپور ذوالاكتاف، كه تقریباً محو شده. نقش زیرین، هرمز دوم است و صحنه پیروزی این پادشاه را بر دشمن نشان می‌دهد.

 

در این نقش برجسته، هرمز دوم با اسب، چهار نعل بر دشمن خود كه رومی است، تاخته و اسب او را سرنگون كرده است. در این نقش، دشمن رومی دارای ریشی بریده است و كلاهخود بر سر دارد.

 

زیر آرامگاه داریوش دوم و رو به روی كعبه زرتشت، نقشی احتمالاً از شاپور دوم (379 - 309 م) وجود دارد. در این نقش، سواری كه دارای تاج است، نیزه خود را بر گردن دشمن فرو كرده و هر دو ، زره به تن دارند.