مصالح سنتی در قنات های ایران

[* v e n o o s * مهمان]

معماری و مصالح سنتی در قنوات ایران

فرهاد فخاری تهرانی



قنات تنها روش آوردن آب جاری در مناطق نیمه بیابانی و خشک بوده و هست. در این مناطق به عوض زمین،مالکیت آب سهم اصلی را دارد. قنوات اثر ماندگار و محوری داشته و هنگام بروز سوانح طبیعی و یا آسیب‏های ناشی از عوامل انسانی،احیاء قنات در رأس فعالیت‏های‏ عمرانی قرار می‏گیرد. به علت پراکندگی قنات در جای‏جای کشور و عبور آن از مناطقی با آب،هوا و زمین و خاک متغیر فرم قنوات دارای شرایط متفاوتی است و به همین علت درجه آسیب‏پذیری آن بالاست. با عنایت به پیچیدگی طراحی مسیر قنات و اجرای دقیق این پدیده، قنات در صورتی به قابلیت بهره‏برداری می‏رسد که تمامی دست‏اندرکاران‏ قنات دقیقا به وظایف خود عمل نمایند.در همین راستا،یادآوری نکات‏ زیر را خالی از فایده نمی‏بینیم.اکثر تحولات علمی و فنی در فلات ایران،همچون نقشه‏برداری،علم‏ مثلثات،خاک‏شناسی،مصالح‏شناسی،تولید مواد و مصالح،مواد...در بستر نیاز به آب و به تبع حفر قنات رشد و گسترش یافته است. قنات را در خاک سست احداث نمی‏کردند بنابراین در ادبیات و متون‏ باقی مانده هیچ‏گاه شکوفه‏ای از زمین سخت به میان نیامده است.از بهترین ابزار و وسایل موجود در محل برای احداث و نگهداری‏ قنوات استفاده می‏کرده‏اند و تا آنجا که ممکن بود به تقویت زمین‏های‏ شولای در برابر ریزش با وسائل مختلف پرداخته و از خرابی آنها جلوگیری‏ می‏کردند.وجود انواع مختلف:کول،تنبوشه،آجر،سنگ‏چین،آهک، ساروج،ملات،درزگیر...گواه این تحولات است.در نهایت اگر حفظ قنات با تمام کوشش‏ها میسر نمی‏شد ساکنین ناچار به ترک منطقه‏ بوده‏اند.مقنیان مورد احترام تمام جامعه بوده‏اند و خود به حرفه خودشان‏ افتخار می‏کردند و آن را سودمندترین و فنی‏ترین حرفه برای اجتماع‏ می‏دانستند.همچنین اطلاعات و تجربیات حفاران قنات در احداث یک‏ قنات جدید فوق العاده کارساز و گره‏گشا بوده و در واقع تجربه‏ی ارزشمند سال‏های عمر یک مقنی است که می‏تواند همه‏ی مشکلات پیش‏بینی‏ نشده‏ای را که در زمان حفر قنات به وجود می‏آید مرتفع می‏سازد.[h=5]کاربرد مواد و مصالح ساختمانی سنتی در قنوات ایران[/h]براساس تعریف فرهنگ معین،قنات راهی است که در زیر زمین‏ می‏کند تا آب از آن جریان یابد(کاریز)جمع آن قنوات است.[h=5]به دیگر زبان:[/h]قنات تأسیسات آبی‏ای است که ساکن و پنهان موجود در زیرزمین را با حفر کانالی(کوره،رایین)که در درون خاک ایجاد می‏کند بر روی سطح زمین جاری می‏سازد.اجرای قنات با جابه‏جایی خاک در درون زمین(برای یک بار)آب را به‏طور مستمر جریان می‏دهد،که در صورت ریزش(جابه‏جایی خاک در قنات خارج از طرح مقنی)انسداد مسیر آب حتمی است.مقنی با استفاده از مواد و مصالح ساختمانی‏ و با اعمال ترفندهایی ویژه،عمل حفر را انجام داده و از جابه‏جایی بعدی‏ خاک نیز جلوگیری می‏کند تا این شریان حیات‏بخش استمرار و تداوم‏ یابد.

 

 

بخشی از عملیات فنی در قنات،آب و خاکی است که تحت تأثیر عوامل مؤثر بر ساختار فیزیکی شیمیایی خاک است.

 

این عوامل عبارتند از:دانه‏بندی مواد و مصالح تشکیل‏دهنده خاک، دانه‏بندی خود خاک،درصد تراکم،لایه‏بندی،ارتفاع لایه،نحوه استقرار لایه و هم‏جواری آن باهم،چسبندگی،رطوبت،آب و...اساسا جابه‏جایی در درون یا بر روی پوسته خاک و یا کم و زیاد شدن آب و رطوبت اثرات مثبت یا منفی بر ساختار فیزیکی و شیمیایی حوزه عملیات‏ خاکی به جا می‏گذارد.

 

 

آب به سه صورت غرقابی(نیروی جاذبه موینگی«هم‏سود»)، تماسی(نیروی جاذبه و مویینگی«متقابل»)و غشایی(رطوبت اشباع‏ در هوا)بر روی اجسم اثر دارد.همه سنگ‏ها و ذرات آبرفتی(به‏ استثنای سنگ‏های آذرین متراکم)مقدار متنابهی آب و رطوبت به‏ همراه خود داشته و یا به خود جذب می‏کنند.مواد و مصالح ساختمانی و هر نوع خاک،توان تحمل فشار،کشش،برش و فرسایش ویژه خود را داراست و در برابر نیروهای وارده عکس العمل خاصی نشان می‏دهند.

 

 

قنوات تأسیسات پیچیده‏ای هستند که عمده عناصر آنها عبارتند از:تأسیسات بیرون خاک،هرنج(مظهر)استخر،نهرها و مقسم‏ها و تأسیسات درون خاک آن،مادر چاه،تران(با آبدهی زیاد)تره‏کار(با آبدهی کم)خشکه کار(انتقال‏دهنده آب)میله(ارتباطدهنده کوره به‏ سطح زمین)را شامل می‏شود.

 

 

به علت جابه‏جایی خاک در(میله،کوره،پشته)فرم تثبیت شده‏ خاک پس از میلیون‏ها سال تغییر می‏یابد و فرم ایستایی جدیدی به وجود می‏آید.جریان آب پس از ورود به مادر چاه با سرعتی مناسب،به طرف‏ درون زمین(کوره)جاری شده و به دشت می‏رسد و بدین ترتیب یک‏ جریان طبیعی آب در سفره زیرزمینی که حرکتی کند داشته است بهحرکتی جدید تبدیل می‏شود.

 

 

 

مقنی با به کارگیری مواد و مصالح ساختمانی برای تثبیت دوباره‏ی‏ مسیر آب زیرزمینی و با اتکاء به تجربیات زمین‏شناسی،خاک‏شناسی، گیاه‏شناسی،اقلیم‏شناسی و حتی آگاهی‏های فطری‏ حیوانات و دام...به اهداف خود دست می‏یابد.

[* v e n o o s * مهمان]

[h=5]گونه‏های مختلف حفاری قنات از دیدگاه کاربرد مصالح ساختمانی[/h]

الف-حفاری در درون صخره‏ها،سنگ و خاک رس(بدون استفاده‏ از مصالح ساختمانی).

 

ب-حفاری در زمین رمل و خاک با چسبندگی کم(با استفاده از مواد و مصالح ساختمانی).

 

ج-حفاری در درون خاک با استفاده از مکمل‏کننده‏ها.(آهک، ویبره،مخلوط و...).

 

د-حریم حفاظتی و تنقیه قنات:

 

لازم به ذکر است با توجه به طول کوره قنوات ایران(مسیر حرکت‏ آب از مادر چاه تا هرنج)به‏طور معمول از روش‏های وصف شده استفاده‏ می‏شود.در هر نوع خاک،عملیات خاکی در میله آسان‏تر از کوره است. در ضمن میله قنات برشی از ساختار عمودی و کوره برشی افقی از وضعیت و کیفیت فرم خاک مستقر در منطقه را به آگاهی مقنی‏ می‏رساند.این نوع شناخت‏ها رهنمودهای لازم را برای تداوم عملیات‏ اجرایی در اختیار تیم حفاری قرار می‏دهد.

 

[h=5]حفاری در درون انواع خاک(با ابزار مکمل):[/h]

[h=5]خرد کردن قطعات درشت سنگ:[/h]اگر در هنگام حفر قنات،مقنی به تخته سنگی برخورد نماید که‏ دارای حجم زیادی باشد آن را دور می‏زند وگرنه،با قلم و چکش اقدام‏ به خرد کردن آن و بیرون آوردن سنگ می‏کند،منوط بر این که عملیات‏ باعث جابه‏جایی و مخدوش کردن خاک‏های اطراف سنگ نشود وگرنه‏ باید با ساخت پایه‏های سنگی،اقدام به مهار کردن سنگ نمود.به منظور کاستن از سختی سنگ و سهولت حفاری،روی آن را با چوب و نفت آتش می‏زنند.

 

 

[h=5]دفن سنگ:[/h]در جوار سنگ حفر کرده و خاک آن را به بیرون انتقال داده‏ و سنگ را جابه‏جا می‏کنند و به اصطلاح سنگ در درون خاک دفن‏ می‏شود.

 

 

[h=5]قنات در خاک‏های رس:[/h]بعضی از انواع خاک را با دست دادن رطوبت متعارف خود در اثر همجواری با هوا،که به دلیل حفر کوره قنات ایجاد شده،هوازدگی و فرسایش پیدا می‏کند.برای رفع این دشواری که فقط در خشکه‏کار به‏ وجود می‏آید)توسط مقنی طوری برنامه‏ریزی می‏شود که پس از جابه‏جایی خاک،آب در کوره جریان داشته باشد تا رطوبت متعارف خاک‏ حفظ شود.

 

[h=5]ساختار آبشار:[/h]مادر چاه قنات آب‏های ساکن در زیرزمین بوده و شیب قنات‏ تقریبا ثابت است پس موقعیت مظهر قنات روشن می‏شود.

نوع خاک،محل بهره‏برداری از آب،مسیر مشکل‏ساز و ناامن و سیل‏گیر،آلودگی ناشی از فاضلاب،املاح مضر و...تأثیر خود را دارد، که در این صورت جابه‏جایی مظهر قنات انجام می‏پذیرد.می‏توان با به کارگیری مواد و مصالح لازم آبشارهایی در کوره قنات‏ به وجود آورد و یا اگر ارتفاع این شکستگی زیاد باشد اقدام به احداث‏ آسیاب نمود.آسیاب اشکدز(یکی از کهن‏ترین آسیاب‏های ایران)در عمق‏ چهارده متری زمین در درون خاک دژ(چلو)حفر شده است.در ضمن‏ همواره سعی می‏شده تأسیسات درون زمین در خاک دژ ساخته شود (مانند کوره‏های قنات،شوادان‏ها،سرداب‏ها،آسیاب‏ها و...)که عملا در رگه خاک دژ ساخته می‏شده است.از اختلاف به وجود آمده در قنات همت آباد انرژی لازم به دست‏ آمده است.تاریح ساخت آن به احتمال با تاریخ احداث قنات همت آباد برابر است(لایه معماری موجود صفوی است).[h=5]عملیات حفاری در خاک‏های بسیار نرم چسبندگی با به کارگیری مصالح پیش ساخته:[/h]

[h=5]1-حفاری در خاک رمل:[/h]خاک رمل(ماسه بادی)هیچ‏گونه چسبندگی ندارد و به آسانی‏ جابه‏جا می‏شود(شکل 2)احداق میله درون آن بدون به کارگیری ابزار غیر ممکن است. یکی از روش‏ها،نصب قالب چوبی در درون آن خاک است.در این‏ روش،از قالب چوبی برای حفر میله در خاک رمل استفاده می‏شود که‏ ابعاد آن بزرگتر از شانه انسان و ارتفاع آن حدود بیست و پنچ سانتی‏متر است که بر روی زمین رمل قرار داده می‏شود.قالب در درون رمل قرار می‏گیرد و سپس خاک رمل درون قالب تخلیه می‏شود.آنگاه قالب رویی‏ به قالب زیرین تثبیت شده و تا رسیدن به خاک مقاوم،در منتهی الیه‏ میله اقدام به بستن روزن‏های ورودی خاک رمل نموده،سپس به‏ صورت معمولی ادامه می‏یابد.

 

 

[h=5]2-تحکیم و تثبیت کوره قنات در خاک با چسبندگی بسیار کم در یک محدوده بسیار کوچک:[/h]اگر احداث و حفر نقب در خاک یا شن کم استقامت باشد باید آن‏ قسمت را از دو طرف با آجر و سنگ محکم کنند به این وسیله نقبی بنا می‏شود که دهانه‏اش در قسمت پایین سه وجب،در وسط دو وجب و در بالا یک وجب باشد.

 

 

[h=5]3-سنگ لاشه:[/h]مقنی در بیابان دسترسی به سنگ داشته و آن را به صورت‏ طبیعی و با حد اقل کار(سنگ لاشه)در کوره یا میله به کار می‏برد.

 

 

[h=5]4-حفاری در میان ریگ ناپیوسته و یا گل شولاتی:[/h]حفاری در این نوع خاک بسیار مشکل و گاه غیر ممکن است در برخی موارد مقرون به صرفه نیست و اگر احداث این نوع قنات بسیار ضروری تشخیص داده شود در صورت امکان باید آن را روباز بسازند که‏ پایین رفتن و کار کردن در آن ممکن باشد.اگر ارتفاع خاک زیاد باشد از قالب‏های چوبی مربع استفاده می‏شود. چون قالب‏های چوبی زود پوسیده می‏شوند،بهتر است از کول استفاده‏ شود و اگر خاک اجازه‏ی نصب کول را ندهد یا وسایل مختلف مثل ترکه‏ چوب و...جلوی ریزش را می‏گیرند تا کول نصب شود.

[* v e n o o s * مهمان]

[h=5]مصالح اولیه و پیش ساخته به کار گرفته شده در قنوات: کول‏ها،تنبوشه،آهک،مصالح درزگیری.[/h]

[h=5]1-کول:[/h]انتخاب نوع کول سنگی به مواد،مصالح و تکنیک بوم‏آور،نحوه‏ اتصال،تعداد قطعات مورد نیاز،منطقه و محل به کارگیری و شیوه اجراء دارد.کول عموما سفالی بوده و به صورت آهنی،چوبی و سنگی نیز دیده‏ شده است.

 

[h=5]1-1-نحوه ساخت کول سفالی:[/h]از خاک رس بدون شن استفاده(اگر در خاک،شن وجود داشته باشد با شستن خاک،شن را از آن جدا می‏کنیم)و گل رس را به صورت فتیله‏ روی هم قرار داده که ضمن آب‏مال کردن،سطح آن نیز هموار می‏شود. پس از خشک شدن در برابر آفتاب(اگر کول خام ترک برداشت مقداری‏ کاه یا پهن اسب به ماده اولیه آن می‏افزاییم)در کوره کول‏پزی تبدیل‏ به سفال می‏شود.

 

اگر سفال از خاک رس خوب نباشد شکسته و خرد می‏شود و درهم‏ می‏ریزد.بادوام‏ترین سفال‏ها نوعی است که اصلش از خاک رس بدون‏ ریگ باشد.خاکی را که شن با آن مخلوط شده باشد،باید شن‏هایش را به وسیله آب از آن جدا کنند.

 

[h=5]1-2-کول آهنی:[/h]که بسیار منحصر به فرد هستند.در قنات فردوس قم برای‏ جلوگیری از شولات،کول آهنی به کار برده،و چند پشته قنات که از زیر رودخانه می‏گذشت با کول‏های آهنی بسته شده بودند.در ابراهیم آباد بهعلت تخریب مکرر کوره و ویرانی قنات،سه بار روستا جابه‏جا شده است.

 

 

[h=5]1-3-کول سنگی و کول چوبی:[/h]کول چوبی که از الوار تیری جوب مازو ساخته شده و احتمالا قاعده‏ زیرین باعث گیردار شدن دو ساق آن می‏شود و کار کفراژ را انجام داده‏ و در پشت آن شفته آهک ریخته می‏شود.

 

در بستر رودخانه در قسمت‏هایی که ریگ زیاد باشد،منع آب افزون‏ می‏شود.اگر برای آن محل‏ها تنبوشه فراخ و به یک اندازه تهیه کنند و آنها را در چاه‏های کم‏عمق به جای قالب‏های چوبی به کار برند به‏ صرفه نزدیکتر است زیرا احتمال پوسیدگی چوب وجود دارد.ضمنا اگر خاک اجازه نصب کول را ندهد،با وسایل مختلف مانند ترکه چوب و بوته‏ی خار جلوی ریزش گرفته می‏شود تا کول نصب گردد.

 

 

 

[h=5]1-4-کوه اصفهانی برمبنای نوشته‏ی حاسب کرجی:[/h]مقنی‏های اصفهانی تنبوشه‏هایی(کول‏ها)به کار می‏برند که قطر بزرگ آن پنج وجب و قطر کوچک آن سه وجب یعنی به اندازه نقب است.

 

1-5-کول تخم‏مرغی که به هر دو صورت سر و ته به کار گرفته‏ می‏شود.

 

1-6-کول شبه بیضی دو تکه احتمالا برای اجرای آسان آن و با شرایط بسیار تنگ به کار گرفته می‏شود.

 

1-7-کول سه تکه که فقط مقنیان شهر ری از آن یاد کرده‏اند.

 

1-8-طوقه‏ها و کول‏های منفذدار که در مادر چاه و ابدار نصب شده‏ (که با ایجاد سوراخ‏هایی ورود آب را به داخل میله آسان می‏سازد).

 

 

[h=5]2-تنبوشه:[/h]تنبوشه که به صورت آبراهه به کار می‏رود به هیچ‏وجه اجازه دخول‏ و یا خروج آب را به محیط اطراف خود نمی‏دهد.

 

تنبوشه باید راست و از گل شیرین بدون شن و خوب پخته باشد. طول آن باید چهار برابر قطر سر فراخ آن باشد و ضخامت سفال سر تنگ‏ باید کمتر از سر فراخ باشد هرچه بلندتر باشد نشانه آن است که‏ چسبندگی خاک بیشتر و دوامش افزون‏تر است و هنگام نصب باید حدود دو انگشت در داخل سر گشاد جای گیرد.

 

مواد و مصالح تشکیل‏دهنده،تنبوشه،خاک رس(نحوه انتخاب گل‏ کول)است که با مرغوبیت بیشتر و با چرخ سفال‏گری به شکل‏ نیمه مخروط و یا شبه استوانه به ابعاد مختلف ساخته می‏شود.سه نوع‏ تنبوشه موش‏رو،تنبوشه گربه‏رو و شغال‏رو وجود دارد.

 

اگر داخل تنبوشه را پیش از نصب با پیه مذاب روغن مالی کنند دوام‏ تنبوشه بیشتر خواهد بود.موقع پخت سفال بر روی آن اگر نمک طعام‏ پاشیده شود لعاب بی‏رنگی روی آن را می‏پوشاند.

 

 

[h=5]3-تهیه آهک:[/h]آهک بر دو نوع است:آهک هوابند،آهک آب‏بند.1-3-آهک آب‏بند که از خاکستر حاصل از سوخت کوره آهک‏پزی‏ روی دیواره کوره آهک پس از نرم کردن به دست می‏آید و کبود رنگ‏ است.

 

 

[h=5]آهک کبود:[/h]آهکی که با مقدار کمتر از وزن خود از خاکستر کوره آهک‏پزی‏ درمی‏آمیزند.البته پیش از مخلوط کردن باید خاکستر را با تخماق آهنین‏ نرم بکوبند.

 

 

[h=5]2-3-نحوه تولید شیره آهک:[/h]1-سنگ آهک،پخته شده(جبه)آهک،با ارتفاع 25 سانتی‏متر را روی کف حوض پهن می‏کنیم.2-به آهک آب اضافه کرده تا حدود 20 سانتی‏متر روی آهک را آب‏ بپوشاند.3-بیست و چهار ساعت آهک را به حال خود رها می‏سازیم تا آهک‏ کاملا به شکل خمیر درآید.4-توسط پاروی بلند که به شکل t ساخته شده است و به وسیله‏ یک کارگر،آهک آب بسته شده کاملا به هم زده می‏شود تا شیره آهک‏ به دست آید.5-کشوی فلزی بالا کشیده شده،دوغاب آهک از دریچه مشبک‏ عبور می‏کند.و شیره آهک خالص در حوض دوم که گودتر ازحوض‏ نخست است،سرازیر شده و آماده مصرف می‏شود.

 

 

[h=5]3-3-ساروج[/h]40 درصد آهک خالص 40 درصد ماسه بادی 20 درصد خاکستر با مقدار گل نی(لوی،گل جگن)مواد کاملا مخلوط شده و الک‏ می‏شود.مخلوط به صورت آخوره درآمده،به آن آب اضافه شده،به‏ مدت 48 ساعت رها می‏شود.دوباره با چوپ ورز داده می‏شود.در بعضی‏ شهرستان‏های ایران خاک رس به مقدار 5 درصد به جای بخشی از ماسه بادی به مجموعه اضافه می‏شود که باعث چسبندگی بهتر ملات‏ می‏گردد.وجود پی بز و یا گوساله باعث پیوند مواد متشکله می‏شود.

[* v e n o o s * مهمان]

[h=5]4-خمیر آهکی برای اتصال تنبوشه‏ها:[/h]سنگ آهک را در حد اعتدال پخته،با اندکی آب آن را بگشایند، سپس آهک کشته را با غربال ریز جدا کنند،آنگاه با هر دوازده من،یک‏ من روغن بریزند(البته روغن زیتون بهتر است)پس از آن آهک خمیر شده را در هاون سنگی بزرگی ریخته و آن را با دسته چوبی آهسته‏ بکوبند و اندک‏اندک روغن را بر آن بیفزایند پس از آمده شدن خمیر بلافاصله آن را به کار برند تا خشک و فاسد نگردد هرچه روغن آهک‏ بیشتر باشد.دوام آن بیشتر است.اگر به آبی که می‏خواهند آهک را با آن بکشند اندکی سرکه بیفزایند بر دوام آهک افزوده می‏شود.اگر آهک‏ را با آب نکشند،بلکه آن را بکوبند و غربال کنند و با روغن خمیر کنند و بلافاصله به کار برند بهتر است و برای گرفتن درز و شکاف‏ها مناسب‏تر خواهد بود.

اگر زنگ آهن ساییده و بیخته و آهک با سفیده تخم‏مرغ خمیر شده‏ باشد برای بستن سوراخ و شکاف برکه و حوض‏ها و آبگیرها بسیار نیکو است.

 

[h=5]5-اجراء تنبوشه[/h]

اگر خاک آبکش بوده و یا در هنگامی که آب به سطح زمین می‏رسد احتمال آلودگی آن می‏رود از تنبوشه استفاده می‏کنند.نحوه اتصال و اجراء تنبوشه:محل استقرار تنبوشه طوری حفری‏ می‏شود که اگر کف آن را با نخی طراز بگیرند هیچ‏گونه پستی و بلندی‏ در آن دیده نشود و جریان آب طبیعی باشد.

 

سر تنگ تنبوشه را باید با آهک اندود کنند سپس آن را در سر گشاد تنبوشه قبلی جای دهند و محل اتصال با همان خمیر آهکی محکم کنند

 

و هر صد ذراع و داخل تنبوشه هواکشی تعبیه کنند تا از تراکم باد هوا و درهم شکستن تنبوشه جلوگیری شود(شکل 5).

 

پس از سه روز یا بیشتر به آرامی در آن آب می‏اندازند.سپس جوانب‏ و اطراف آن را با گل رس پر می‏کنند تا آنکه قسمت‏های زیرینش خالی‏ نباشد.

 

اگر مجرای آب سست و آبکش باشد کف جوی را با آجر بزرگ و آهک کبود فرش کنند،علاوه بر این آجر فرش در کف جوی باید میان‏ ساروج کاملا استوار شده باشد و دو طرف هم،با آجر ساروج محکم شود.

 

ممکن است هنگام عملیات ساختمانی یکی از تنبوشه‏ها سوراخ شود که همواره به وسیله متخصصان وصله می‏شود که این کار به روش‏های‏ مختف انجام می‏گردد،خارج و جدا کردن قسمت‏های آسیب دیده‏ تنبوشه شکسته از خطر لوله،و انتخاب و تراش قطعه سفالی به همان‏ فرم،و فرستادن آن به وسیله نخ ابریشمی در داخل بخش شکسته،و سپس مهار آن و بالاخره گرفتن درزها با ملات،از جمله‏ی این‏ کارهاست.

 

 

[h=5]6-ویبره نمودن:[/h]خاک رس و مخلوط و رس و شن:طریق دیگر این است که در کف‏ جوی به اندازه یک ذرع یا کمتر گود کنند و خاک آن را بیرون آورند و جایش گل رس بریزند آن‏گاه با تخماق آهنی بکوبند تا به سطح اول‏ برسد و دو طرف نهر را نیز به وسیله همین گل به اندازه ارتفاع آب به‏ صورت مورب(پخدار)بالا بیاورند.اگر در خاک مقدار سنگ و ماسه نرم‏ مخلوط کنند به شرط آن‏که آب را از این خاک قطع نکنند تا رطوبت‏ اصلی‏اش باقی بماند و محکم بکوبند بر استحکام جوی افزوده می‏شود.اما اگر خاک رس را،درحالی‏که رطوبت اصلی در آن باقی است‏ برگزینند و هم وزن آن آهک مرده و به همان اندازه ماسه افزوده مخلوط کنند و در کف جوی بریزند و با تخماق بکوبند و روی آن آب جاری‏ سازند،آن محل با گذشت زمان مانند سنگ می‏شود،پیشینیان گفته‏اند چارپایان را در کف جوی رها کنید تا آنجا را لگدکوب کنند.

 

[h=5]مرور زمان:[/h]گاهی گل‏ولای کف کاریز به سنگ تبدیل می‏شود و چنان سخت‏ می‏شود که کندن آن برای مقنیان دشوار است در بسیاری از موارد زمین‏های سست را به تخته سنگ فرش می‏کنند و خلل و فرج آن را با خاک رس پر می‏کنند.

[* v e n o o s * مهمان]

حریم قنات

 

میله و کوره قنات نسبت به نوع و عمق خاک و...دارای حریم‏های‏ شرعی و عرفی و قانونی است که در این بحث نمی‏گنجد.اگر شخصی‏ بخوهد در حریم چاه مالک اول،چاهی حفر کند یا آنکه چیز دیگری بهوجود آورد،صاحب چاه می‏تواند مانع کار او شود.در این مقاله تمهیداتی که با مواد مصالح ساختمانی و خاک جهت‏ حفاظت از میله‏ها روی خاک انجام می‏گیرد مورد بحث است.

1-پشته خاک:

 

حاصل از حفر قنات است و در دورتادور میله،مانعی جهت ورود حیوان و سیلاب به وجود می‏آورند.در روش دیگر میله چاه‏های قنات را با کول یا آجر سنگ طوقه‏چینی کرده،در پشت آن خاک ریز احداث‏ می‏کنند.

2-ساخت برج:

 

در شرایطی که از میان رودخانه سیلابی بگذرد با آجر برج‏هایی‏ می‏سازند که ضمن حفاظت قنات از ورود اجسام خارجی نیز جلوگیری به‏ عمل می‏آید.

 

3-مسدود کردن سر میله

 

در فصل زمستان دهانه چاه‏ها را با آجر و تخته سنگ مسدود کنند، اگر این وسایل به دست نیامد،باید بر دهانه چاه طاق زد.

4-حفاظت انسانی میله‏ها در برابر سیل:

 

در فصولی از سال که احتمال جاری شدن سیل وجود دارد تعدادی از مردان مأموریت می‏یابند تا در مناطقی که در معرض تهدید سیلاب است‏ اقامت کنند تا در صورت سرازیر شدن سیل از کوهستان با بیل و وسایل‏ دیگری که در اختیار دارند مسیر آن را منحرف نمایند.

 

5-تنقیه(تزریق آب در محدوده قنات):

 

قنات بخش بسیار کمی از اب‏های جاری بر روی سطح زمین که در محدوده خود می‏باشد دریافت می‏کند.اگر در حریم قنات اقدام به تنقیه آب بیشتری شود،قنات آبدهی‏ بیشتر خواهد داشت.در مسیل‏های اطراف قنات اقدام به احداث‏ آبگیرهایی از جنس سنگ و شن نوده و با کاشت گیاه و یا احداث‏ بندهای کوچک و شیارهایی کاملا عمود بر شیب زمین ایجاد می‏کنند تا ضمن کم کردن سرعت سیل و آماده نمودن زمین برای جذب بیشتر آب‏ و نگه داشتن زمان بیشتری آب بر روی زمین(آب گور)موجبات پرآبی‏ قنات را در فصل خشکی فراهم می‏ساخته‏اند.

[h=5]مراجع:[/h](1). The World ISKAM by Bernard Lewis THAMES AND HUDSON LONDON 1967

 

(2)-قنات قاضی شرف چون به سنگ کمر رسید حدادان بر سر کاریز برد،ساعت‏به‏ساعت کلنگ‏ها جهت مقنیان به‏ آتشکاری می‏نمودند و چنان اهتمام می‏شد که در شب‏ها نیز کارگران پوست می‏پوشیدند و کار می‏کردند تا کمر گذشت. حماسه کویر،باستانی پاریزی،امیر کبیر،تهران 1357.

 

(3)-استخراج آب‏های پنهانی ابو بکر محمد بن الحسن‏ الکرجی(قرن پنجم هجری).ترجمه حسین خدیو جم‏ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،کمیسیون‏ ملی یونسکو در ایران چاپ دوم.(4)-گزارش شفاهی دکتر صفی‏نژاد.

 

(5)-گزارش شفاهی دکتر ایرج افشار،تاریخ ابان ماه 1380.

 

(6)-جزوه آب.دانشگاه شهید بهشتی دانشکده معماری و شهرسازی گروه مرمت،ص 38 دیواره‏های سنگی.نشریه‏ شماره 90،تحقیقات و معیارهای فنی سازمان برنامه و بودجه اسفند 62.

 

(7)-فرهنگ معین.(8)-تنبوشه لوله سفالین کوتاهی است که در زیر خاک در میان دیوار کار گذارند تا آب عبور کند.

 

(9)-برنج بر وزن برزخ آمده است امروز در نقاط مختلف‏ ایران به غیر از تنبوشه،کول(نا)،ملو و گلو هم گویند (اصطلاح جنوب شرقی ایران برای کول در کرمان). سفرنامه اشمیت نبی‏زاد،نشر گستره،تهران،1369.

 

(10)-صنایع دستی کهن ایران.هاسن ولف،ترجمه سیروس‏ ابراهیم‏زاده،تهران 1372،انتشارات آموزش انقلاب اسلام، ص 137 تا 140.

 

(11)-در قنات فردوس قم«برای جلوگیری از شولاط،کول‏ آهنی به کار برده بودند و چند پشته قنات که از زیر رودخانه‏ می‏گذشت به کول‏های آهنی بسته شده بود.»حماسه‏ کویر.

 

(12)-گزارش کار علمی جعفربای(توابع گنبد قابوس)استاد راهنما دکتر صفی‏نژاد.

 

(13)-طالب آباد.جواد صفی‏نژاد،انتشارات مؤسسه مطالعات‏ و تحقیقات اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه‏ تهران،1353.

 

(14)-آب و فن آبیاری در ایران باستان.دکتر کوروس، انتشارات وزارت آب و برق،1353.

 

(15)-معماری ایران.مصالح‏شناسی،ص 39. مصالح ساختمان.احمد حامی،ناشر بی‏جا،مهرماه 759ص‏ 92 تا 105.

 

(16)-لغت‏نامه دهخدا ساروج.سارو،چارو،شاروق،آهک‏ خاکستر آمیخته

 

(17)-شاهنامه.چاپ بروخیم،ص 2147.

 

یک خانه‏ای ساخت از پخته خشت‏ به ساروج کرده بسان بهشت

 

(18)-گزارش شفاهی دکتر یحیی ذکاء.

 

(19)-مجموعه آثار معماری سنتی ایران سازمان جغرافیای‏ کشور.تهران،1353،شکل 77.

[sam arch 55879]

ممنون از ونووس خانوم بابت این مطالب خوب.

 

قنات،از اون دست گذشته های معماری هست که باید باهاش آشنا بشیم و ببنیم که یک مقنی باشی چطور بدون هیچ وسیله ی پیشرفته ای و با تکیه بر علم تجربی خود چه طور قنات رو حفر می کرد.

 

بعضی دوستانمون که اطلاعات کمی دارن،مقنی باشی رو با کسانی که حفر چاه می کنن ،یکی می دونن.ولی خوب اینطور نیست.

 

تو این تاپیک با مصالح قنات های ایرانی آشنا شدیم،بیایین با فلسفه وجودی قنات هم در ایران آشنا بشیم و ببینیم که چه فرآیندی برای ساختش طی می شده.

 

تو این مطلب که در ادامه در اختیارتون قرار می دم با مراحل احداث قنات آشنا می شیم.

 

و با اصطلاحات جالبی مثه: تراز کشی، بوکن، بیله،دبیل،چپر و ..آشنا می شیم.

 

خالی از لطف نیست در کنار مطالب این تاپیک این فایل پی دف رو با عنوان ویژگی قنات های ایرانی هم مطالعه کنید.

 

 

مشخصات فایل: فایل به صورت پی دی اف در 7 صفحه به قلم استاد جواد صفی نژاد،نشریه کتاب ماه هنر خرداد و تیر 1382

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

[sam arch 55879]

گوشه ای از مقاله:

 

قنات تنها روش به دست آوردن آب جاری در مناطق نیمه بیابانی و خشک بوده و هست. در این مناطق به عوض زمین،مالکیت آب سهم اصلی را دارد.قنوات اثر ماندگار و محوری داشته و هنگام بروز سوانح طبیعی و یا آسیب های ناشی از عوامل انسانی،احیا قنات در راس فعالیت های عمرانی قرار می گیرد.

 

به علت پراکندگی قنات در جای جای کشور و عبور آن از مناطقی با آب و هوا و زمین و خاک متغیر فرم قنوات دارای شرایط متفاوتی است و به همین علت درجه آسیب پذیری آن بالاست.

 

 

مشخصات مقاله:مقاله در 9 صفحه به قلم دکتر فرهاد فخاری تهرانی().منبع:کتاب ماه هنر/خرداد و تیرماه 1382

 

 

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام