نگاهی به تفاوت فضاسازیِ درختان در منظر کوههای غرب و شمال ایران

[Mohammad Aref 120,273]

درنگ در ساخت کلی منظر طبیعیِ کوهستان‌های سردسیر غرب ایران و مقایسه آن با کوه‌های منطقه معتدل کشور، این سوال را مطرح می‌کند که چه عواملی موجب این همه تفاوت در کاراکتر این دو منظر شده‌اند؟ چگونه می‌شود که دو گونه عوارض جغرافیایی مشابه دارای دو هویت مستقل و حتی متضاد می‌شوند؟ و اساساً کاراکتر حقیقی هر‌یک از این‌دو چیست؟ شاید در نگاه نخست، بتوان اختلاف در نوع پوشش گیاهی را دلیل تفاوت این دو تیپ منظر برشمرد، ولی در اصل نه نوع عناصر سازنده، بلکه چگونگیِ توزیع و پراکندگی آنها نقش اصلی را در این تمایز ایفا می‌کند.پوشش گیاهی کوهستان‌های شمال ایران، همانند سایر نقاط آن، پوششی یکدست، انبوه و یکنواخت است. اصولاً در شمال با مناطقی همگن و هم‌سان روبرو هستیم؛ عناصر منظر طبیعی و به ویژه درخت به صورت منفرد چندان حضور ندارد و اگر هم باشد، چنان در سرسبزیِپیرامون خود ذوب شده که تأثیرگذاری مستقلی ندارد.. کوه‌های شمال به‌مانند جنگل‌های انبوه و شیب‌دار هستند که تنها قادر به تعریف یک «تک‌فضا»ی یکپارچه و عظیم می‌باشند. کوهستان سرد و خشک اما حکایت دیگری دارد. تفاوت در کیفیت خاک و میزان حاصلخیزی، منجر به ایجاد پوشش گیاهی کم‌پشت و کم‌ارتفاع در این خطه شده است. بدین سان، درخت دیگر نه یک عنصر رایج و پرتکرار، بلکه شاخصی برای بیان سبقه فضایی و کیفیت جغرافیایی و تاریخی محیط پیرامون خود می‌شود. مشاهده درخت در این سرزمین امری عادی نبوده و هر درخت با خود حامل پیامی است. انبوه درختان متمرکز و منتظم در دامنه یک کوه، حاکی از دخالت انسان برای ساخت باغ و امرار معاش است. کمی بالاتر، درختان کوهی و پراکنده شاید اشاره دارد به چشمه‌ای و یا منبع آبی. در اینجا تک‌درخت‌ها علاوه‌بر اشاراتی که به کیفیت جغرافیایی محیط دارند، قادر به ایفای نقش نشانه‌ای و کمک به تعریف و تشخص منظر هستند، زیرا عناصری یگانه و با بستر تُنک کوهستان در تضاد می‌باشند. این گونه درختان به‌دلیل موقعیت فضاییِ ساختاربخشی که دارند، حتی می‌توانند پیرامون خود به تعریف مکان بپردازند؛ مکانی که ممکن است در طول تاریخ دوام آورده و دائماًپذیرای خصوصیات جدیدی از سوی طبیعت و مردم باشد.این‌گونه است که به‌جای یک فضای یکدست که قابلیت تفکیک‌پذیری و یافتن هویت مستقل ندارد، با خرد فضاهای مینیمال و متمایز روبرو می‌شویم که عوامل مختلفی علاوه بر جغرافیای کلی بستر بر شکل‌گیری آنان موثر بوده و امکان ماندگاری‌شان در ذهن بیشتر می‌شود. و به همه این‌ها اضافه کنیم آهنگ باد را در کوه‌های تنک غرب ایران که با هر جنبش انسان تغییر ریتم می‌دهد و خود حکایت دیگری دارد از منظر سکوت پیامبران چوپانِ کوه‌نشین.

تصویر 1: کوه‌های جاده رشت-رودبار گیلان: توده یکدست و غیرقابل تفکیک درختان منجر به خلق تک‌فضای همگن می‌شوند. عکس از سمانه رحمدل 1390

تصویر 2: کوه‌های روستای پالنگان کردستان: تعریف خردفضاهای با کیفیت فضایی متفاوت توسط درختان. عکس از سمانه رحمدل 1391

 

منبع: نشریه اینترنتی معماری منظر