ضوابط و معیارهای طراحی پارک‌های خطی ساحلی

[Mohammad Aref 120,438]

چکیده:

گسترش روز افزون ساخت و ساز و کاهش سرانه‌ی فضای سبز در شهرهای امروز به خصوص در کشورهای در حال توسعه برنامه‌ریزان شهری و معماران منظر را به این فکر انداخته است تا با ایجاد فضاهای سبز وسیع و عملکردی این مشکل را بر طرف کنند. سبزراه‌ها در این میان به واسطه‌ی وسعت و توزیع مناسب در محدوده‌ی طراحی و امکانات زیاد، راه‌حلی مناسب به نظر می‌رسند. شهرهایی که در کنار رودخانه و دریا شکل گرفته‌اند و در دراز مدت معماری خود را با توجه به این عنصر سازمان‌دهنده شکل داده‌اند، دارای ساحل وسیع و بسیار مناسبی هستند که معمولا بر اثر توسعه‌ی نادرست قابلیت‌های خود را از دست داده و در برخی موارد رو به تخریب گذاشته است. در نوشتار پیش رو نگارنده بر آن است تا با نگاهی به گذشته سبزراه‌ها و پارک‌های خطی ساحلی، نمونه‌های موفق طراحی، فرصت‌ها و مشکلات آن‌ها، به تعدادی از معیارها و اصول مهم در طراحی این فضاها اشاره کند.

 

کلمات کلیدی: سبزراه، پارک خطی، پارک ساحلی. معیار طراحی.

 

نویسنده :علی رزازی (دانشجوی کارشناسی ارشد منظر دانشگاه تربیت مدرس)

 

منبع: نشریه اینترنتی معماری منظر / شماره 79

[Mohammad Aref 120,438]

1- مقدمه:

طبیعت وفضای سبز همواره محلی برای آرامش و آسودگی خاطر انسان بوده است خصوصا بعد از ماشینی شدن زندگی این نیاز بیش از پیش احساس می‌شود. در قرن هجدهم میلادی، تفکرات عمده در زمینه‌ی معماری منظر، درگیر طراحی پارک‌های منفرد بود. این پارک‌ها جدا از یکدیگر و هر کدام با خصوصیتی مخصوص به خود طراحی می‌شدند. در قرن نوزدهم این تفکرات تبدیل به تلاشی برای متحد ساختن پارک‌ها و ایجاد ارتباط بین آنها شد و اینگونه سبزراه‌ها به وجود آمدند. جنبش سبزراه‌ها در طی نزدیک به دو قرن که از حیاتش می‌گذرد، گونه‌های مختلفی را طراحی و اجرا نموده‌است که نسلی به نسل دیگر تغییر شکل و محتوا داده است.

یکی از این گونه‌ها پارک‌های ساحلی خطی‌اند که یکی از کامل‌ترین انواع سبزراه‌ها شناخته می‌شوند و از لحاظ اکولوژیکی و نیازهای انسانی کامل می‌باشند. در ادامه ضمن معرفی خصوصیات کلی سبزراه‌ها، معیارهای پارک‌های رودکناری خطی را بهتر خواهیم شناخت.

 

2- سبزراه:‌

2-1-تعریف سبزراه:

سبزراه‌ها یک شبکه‌ی پیشنهادی از ‌کریدورهای خطی هستند که پارک‌ها و فضای سبز را به یکدیگر مرتبط می‌کنند و می‌توانند به صورت اتصال دهنده‌ی پارک‌ها به یکدیگر(park connector) در آیند. (W.Tan, 2006, 47) سبزراه‌ها فضای سبز خطی هستند که در امتداد یک کریدور طبیعی مانند حاشیه‌ی رودخانه یا در امتداد یک کانال آب یا یک جاده‌ی خوش‌منظر یا مسیر یک راه‌آهن قدیمی به وجود می‌آیند. (Little, 1990, 24) در تعریفی دیگر، سبزراه‌ها کریدورهایی با پهناهای متفاوت هستند که در یک شبکه‌‌مانند به یکدیگر متصل می‌شوند (مانند بزرگراه‌ها و راه‌آهن) و عموما پارک‌ها را به یکدیگر متصل می‌کنند یا فضاهای تاریخی و فرهنگی و فضاهای حفاظت‌شده‌ی طبیعی را به یکدیگر مربوط می‌کنند.(Fabos, 1995, 3)

 

تصویر 1: سبزراه می‌تواند مکان مناسبی برای دوچرخه سواری باشد. مأخذ:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

 

آنچه از تعاریف متعدد بر می‌آید، وجه خطی بودن و ارتباط دهنده بودن سبزراه است، ولی نباید فراموش کرد که سبزراه دارای وجه تفریحی نیز هست و این ویژگی، آن را از یکنواخت بودن حفظ می‌کند: سبزراه فقط مجموعه‌ای شامل یا محدود به شبکه‌های بازآفرینی شده یا حاشیه‌ی رودخانه، یک بزرگراه خوش منظر و یا یک کریدور غنی از لحاظ زیست‌محیطی نیست بلکه مجموعه‌ای از فعالیت‌ها، فضاهای زنده و زنجیره‌ای از عملکردهای وابسته به هم است. (D.Rottle, 2006, 135) در طول مسیر شهروندان می‌توان فعالیت‌های مختلف ورزشی، تفریحی، فرهنگی، آموزشی و... را سامان داد تا طیف وسیعی از اهالی جامعه به این فضا جذب شوند. سبزراه یک راهروی فضای سبز حفاظت شده است که برای استراحت یا حفاظت محیط طراحی شده است. ویژگی معمول سبزراه‌ها این است که همه‌ی آن‌ها به جایی ختم می‌شوند. بعضی از سبزراه‌ها زمین‌های طبیعی را دنبال می‌کنند یا عوارض آبی را (مانند رودخانه‌ها) و یا خط‌الراس‌ها یا مناظر انسان‌ساز مانند کانال‌ها یا مسیرهای راه‌آهنی متروک. آنها اماکن طبیعی مانند پارک‌ها و سایت‌های تاریخی و فرهنگی را به یکدیگر متصل می‌کنند و در بعضی موارد آن‌ها را با نواحی پرجمعیت اتصال می‌دهند.(قاضی، 1385، 52)

[Mohammad Aref 120,438]

2-2-انواع سبزراه‌ها:

سبزراه‌ها را بر اساس هدف، عملکرد و مقیاس می‌توان به گروه‌های مختلفی تقسیم نمود که در نموداز زیر مشاهده می‌گردد:

 

نمودار 1: دسته بندی سبزراه‌ها بر اساس هدف، عملکرد و مقیاس. مأخذ: نگارنده

 

پارک‌های خطی را نیز بر اساس موقعیت قرارگیری آنها نسبت به شهر می‌توان به دو نوع شهری و حومه‌ای تقسیم‌بندی نمود. (منصوری، 1388، 146) 2-3- ویژگی‌های کلی سبزراه‌ها:

پنج ویژگی‌ کلی سبزراه‌ها: (Ahern, 1995, 134) 1- دارای ساماندهی خطی هستند. 2- برقرار کننده ارتباط میان فضاهای مختلف می‌باشند. 3- چند عملکردی بودن 4- با ارزش‌های پایداری هماهنگ هستند. 5- یکپارچه کردن فضاها و وسعتی که در آن قرار گرفته‌اند. با مطالعه‌ی تعاریف مختلف سبزراه‌ها و مشاهده و بررسی نمونه‌های اجرا شده می‌توان ویژگی‌های زیر را برای آن‌ها برشمرد: ارتباط میان شهر و طبیعت، تقویت مسیرهای پیاده و دوچرخه، اتصال دو نقطه‌ی مشخص، معمولا کنار یک عارضه‌ی طبیعی شکل می‌گیرند، سامان‌ دهی خطی دارند و در افزایش مقدار فضای سبز مؤثرند. (قاضی، 1385، 63)

 

تصویر 2: یک جاده خوش منظر نیز می‌تواند سبزراه باشد. مأخذ:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

 

2-4-اهداف سبزراه‌ها:

حفظ یا بهبود بخشیدن منابع تاریخی، فرهنگی، طبیعی فضاهای باز خطی را به وجود می‌آورند که سازگار با استفاده‌ی انسان باشد. اتصال بین زمینهای حفاظت شده و پارک‌ها و دیگر امکانات تفریحی و سایت‌های تاریخی و فرهنگی را به وجود می‌آورند.(قاضی، 1385، 56)

[Mohammad Aref 120,438]

2-5- پیشینه سبزراه ها:

در ایالات متحده، اولین سبزراه در بوستون به دست فردریک لاالمستد (Frederick L.Olmsted) طراحی می‌شود و پس از آن تا اکنون دسته‌های متنوعی از آن‌ها با عملکردها و مقیاس‌های گوناگون ساخته شده است. (W.Tan, 2006, 46) این ایده از آنجا به‌ دست آمد که المستد بعد از طراحی فضاهای مختلف به این نتیجه رسید که مردم تجربه‌ی کامل از طبیعت به دست نخواهند آورد مگر آنکه راهی برای اتصال پارک‌های شهری به یکدیگر پیدا شود. (قاضی، 1385، 15)

تصویر : اولین سبزراه ساخته شده با طراحی المستد

مأخذ:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

 

در انگلستان نیز تلاش برای ایجاد فضاهای سبز عمومی در اوایل قرن بیستم با ایده‌های ابنزر هاوارد(Ebenezer Howard) برای احداث کمربندهای سبز در حاشیه‌ی شهر آغاز می‌شود.(W.Tan, 2006, 46) سبزراه‌ها با گذشت زمان از نسل اول که تنها اتصال‌دهنده‌ی پارک‌های شهری بودند کم‌کم به نسل سوم که سبزراه‌های چند منظوره هستند تبدیل شدند که در تعامل با حیات وحش، کم کردن خطر سیل، بهبود کیفیت آب و تاثیرات آموزشی و زیرساختی به ایفای نقش می‌پردازند. (Flink, 2002, 398) از ویژگی‌های نسل سوم سبزراه‌ها باید به موارد زیر اشاره کرد(Mugavin, 2004, 225)

1- چند عملکردی بودن 2- حفاظت گونه‌های موجود 3- ایفای نقش به عنوان پناهگاه 4- بازیابی محیط 5- کمک کردن در تولید غذا 6- تلاش در حفاظت از میراث‌های فرهنگی و تاریخی 7- دارا بودن جنبه‌ی آموزشی

 

تصویر 3: ایده‌ی باغشهر هاوارد

مأخذ:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

 

البته نمونه‌های اولیه‌ی سبزراه‌ها را می‌توان در گونه‌هایی از فضاهای سبز مانند مسیرهای خاص جشن‌های مذهبی، مسیرهای اطراف باروی یک شهر قدیمی که با گذشت زمان به فضای سبز تبدیل می‌شود یا فضاهای سبز اطراف یک مسیر کوچک که روستایی را به شهری وصل می‌کرده است دید. (Turner, 2006, 243)

تصویر 4: نمونه‌های اولیه‌ی سبزراه

مأخذ: (Turner, 2006, 243)

[Mohammad Aref 120,438]

3- پارک‌ رودکناری:

3-1- تعریف پارک رودکناری:

به پارک‌های خطی که در حاشیه و کرانه‌های رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، دریاها و جزایر طراحی می‌شوند، پارک خطی ساحلی می‌گویند. در مواردی که پارک خطی در امتداد رودخانه طراحی شده باشد به آن پارک رودکناری نیز گفته می‌شود. در تعاریف مطرح شده برای سبزراه‌ها نیز دیده شد که پارک‌های رودکناری به عنوان یکی از مهم‌ترین انواع سبزراه‌ها به شمار می‌آیند و نقش بسزایی در افزایش سرانه‌ی فضای سبز و سامان‌دهی فضایی و کالبدی منطقه‌ی اطراف خود دارند. معمولا در طول این پارک‌ها فضاهایی برای نشستن و تماشای مناظر، اسکله‌های قایقرانی، رستوران، سکوهای ماهیگیری، امکانات ورزشی برای سنین مختلف، امکانات آموزشی برای کودکان و باغ‌های گیاه‌شناسی برای استفاده‌ی عموم در نظر گرفته می‌شود. (منصوری، 1388، 147)

 

3-2- اهداف طراحی پارک‌های رودکناری:

- ارتقای کیفیت رودخانه در بالا و پایین دست و احیای آن - بهبود و افزایش سطح کیفیت زندگی شهروندان و ایجاد محیط‌های مناسب برای سرگرمی، تفرج و ورزش - مقابله در برابر سیلاب و سعی در حمل سیلاب توسط بستر طرح - حفظ حالت و بستر طبیعی رودخانه - سامان‌دهی فعالیت عمرانی در نزدیکی رودخانه (زاهدی، 1386، 131) - جلوگیری از فرسایش خاک با به کار بردن گیاهان مناسب منطقه - افزایش سطح سلامت افراد جامعه با ایجاد مسیرهای پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری و کم کردن ترافیک وسایل نقلیه از سطح شهر (قاضی، 1385، 20) - کاهش آلودگی هوا - جلوگیری از سکونت‌های غیرقانونی در حریم رودخانه و احیای این فضا. - اتصال یک سری از نقاط مهم شهر (مانند کاربری‌های شاخص فرهنگی یا اقتصادی) از طریق این مسیرها به یکدیگر - تلاش در جهت نفوذ دادن پارک ساحلی در دل بافت شهر و ارتباط آن با میادین و گره‌های مهم شهری

 

3-3- مشکلات و موانع طراحی در سواحل رودخانه‌ها:

از مشکلاتی که بر سر راه طراحی مناسب برای سواحل رودخانه‌ها وجود دارد می‌توان به مشکل تملک زمین‌ها اشاره نمود، زیرا بسیاری از این زمین‌ها دارای مالکیت خصوصی می‌باشند و این امر طراحی برای آنها را دشوار می‌سازد. در مورد زمین‌های عمومی یا دولتی البته این مسئله تا حدودی برطرف شده به نظر می‌رسد. مشکل دیگر این است که زمین‌های وسیع حاشیه‌ی یک شهر ممکن است در اختیار چند ارگان دولتی باشد که هرکدام با طراحی جداگانه باعث ایجاد آشفتگی و ناهماهنگی در محدوده‌ی طراحی شوند و این امر ضرورت وجود طرح جامع را که توسط یک گروه تشکیل شده از حرفه‌های مختلف تهیه شده است، اثبات می‌نماید. از دیگر مشکلاتی که در طراحی سواحل رودخانه‌ها دیده می‌شود، ارائه‌ی راهکارهای سطحی است تا جایی که ممکن است برای زیبا نشان دادن فضا مسائل اقلیمی نادیده گرفته شود و مسائل ناگوار بسیاری در آینده گریبانگیر فضای موجود شود.

 

3-4- نمونه‌های موفق پارک‌های رودکناری و پارک ساحلی:

در این بخش به چند نمونه موفق طراحی پارک‌های رودکناری اشاره می‌کنیم و ویژگی‌های برجسته‌ی هرکدام را به اختصار شرح می‌دهیم و از تأثیرات موقعیت مکانی ،‌ روند طراحی و چگونگی اجرای این نمونه‌ها صرف نظر می‌کنیم.

[Mohammad Aref 120,438]

1- پارک اکولوژی رود کناری گودالوپ ( Guadalupe river bank)

این پارک به طول 3 مایل در طول ساحل رودحانه‌ی گودالوپ در شهر سن خوزه(san jose) در ایالات متحده واقع شده است. (بزرگی،1383، 49)

 

تصویر 5: پارک رودکناری گودالوپ. مأخذ:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

نمودار2: نکات شاخص در طراحی پارک رودکناری گودالوپ مأخذ: نگارنده

 

2- پارک اکولوژی رود کناری کولورادو: (Colorado river bank)

این پارک در طول ساحل رودخانه‌ی کولورادو در ایالت تگزاس در ایالات متحده‌ واقع شده است. (بزرگی، 1383، 52)

تصویر 6: پلان پارک رودکناری کولورادو.

مأخذ:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

نمودار 3: نکات شاخص در طراحی پارک رودکناری کولورادو مأخذ: نگارنده

 

3- پارک دل لیتورال: (parc del Litoral)

این محوطه پیش از برگزاری المپیک سال 1992 بارسلون طراحی و اجرا شد و با ایجاد یک مسیر پیاده این پارک به مرکز شهر متصل شد. در طراحی این پارک توجه زیادی به تفکیک مسیرهای پیاده و سواره شده است. (منصوری، 1388، 149)

 

تصویر 7: پارک دل لیتورال در بارسلون

مأخذ:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

نمودار4: نکات شاخص در طراحی پارک رودکناری دل لیتورال مأخذ: نگارنده

 

3-5- معیارهای طراحی پارک‌های رودکناری:

در مسائل مربوط به یک سبزراه به طور کلی و یک پارک رودکناری به طور خاص در مراحل مربوط به شناخت، برنامه‌ریزی و اجرا می‌توان از نمودار زیر بهره گرفت.

 

نمودار5- فاکتورهای موفقیت یک سبزراه. مأخذ(D.Rottle, 2006, 139)

[Mohammad Aref 120,438]

4- نتیجه گیری:

فضاهای حاشیه‌ی رودخانه مکان‌های بسیار مناسبی برای افزایش سرانه‌ی فضای سبز، بهبود سلامت جامعه، ایجاد تعاملات اجتماعی و.... هستند. عملکرد سبزراه‌ها و به خصوص پارک‌های رودکناری نشان داده است که می‌توان محیط ناسالم و آلوده‌ی اطراف یک روددره یا مسیل یا رودخانه را با برنامه‌ریزی درست تبدیل به محیطی فرح‌بخش و پویا کرد تا هم از لحاظ اجتماعی و هم از لحاظ فیزیولوژیکی نتیجه‌بخش باشد. در این نوشتار سعی شد تا با معرفی چند نمونه‌ی موفق در زمینه‌ی طراحی سبزراه و پارک‌های ساحلی معیارهای طراحی این گونه از فضاهای سبز به خوبی شناخته شود و در قدم بعدی با شناخت از زاینده رود گام مهمی در طراحی پارک رودکناری آن برداشته شود. باید این نکته را در نظر گرفت که مسایل اکولوژیکی و فرهنگی هر منطقه منحصر به فرد است و نباید تحت تأثیر نمونه‌های مطرح شده به طراحی در این محدوده بپردازیم.

نکته‌ی حائز اهمیت دیگر این است که در ایجاد یک طرح مطلوب، مراحل برنامه‌ریزی، طراحی و اجرا نقش به‌سزایی دارند که در این مقاله از آنها بحثی به میان نیامد و فقط در اینجا میخواهیم به موردی مهم اشاره کنیم و آن اینکه در نمونه‌های موفق مطرح شده، طراحی تیمی گسترده که دارای تخصص‌های گوناگون می‌باشند جزء جدایی ناپذیر طراحی عنوان گردید و یکسویه دیدن موضوع در این مقیاس از طراحی امری بسیار زیانبار است.

 

منابع:

1. بزرگی، علیرضا. پورجعفر، محمدرضا. بمانیان، محمدرضا.(1383). تحلیلی پیرامون برنامه‌ریزی و طراحی اکوپارک‌های رودکناری، نشریه‌ی هنرهای زیبا، شماره 20، زمستان83

2. زاهدی، محمد. (1386). بررسی معیارهای طراحیدر سواحل رودخانه‌ها و هدف حفظ و احیاء آثار باستانی، مطالعه‌ی موردی:ساحل رودخانه‌ی در شهرستان دزفول. پایان نامه‌ی دوره‌ی کارشناسی ارشد معماری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس

3. قاضی، شیرین. (1385). امکان‌سنجی و طراحی جاده‌های سلامتی در راستای مسیل‌های شهری، نمونه‌ی موردی: دره‌ی مقصودبیک. پایان نامه‌ی دوره‌ی کارشناسی ارشد معماری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس

4. منصوری، مریم. سازنده،معصومه (1388). طراحی پارک‌های خطی ساحلی با تأکید بر سواحل جنوبی ایران، نشریه‌ي آبادی، سال نوزدهم، شماره 26 (پياپي 62)، بهار1388

5. Ahern, J., 1995. Greenways as a planning strategy. Landscape Urban

Plan. 33 (1–3), 131–155.

6. . D. Rottle, Nancy. (2006). Factors in the landscape-based greenway: a Mountains

to Sound case study, Landscape and Urban Planning 76, 134-171

7. Fabos, J.G., 1995. Introduction and overview: the greenway movement,

uses and potentials of greenways. Landscape Urban Plan. 33 (1–3), 1–13.

8. Flink, C.A., 2002. Greenways as green infrastructure in the new

millennium. In: France, R.A. (Ed.), Handbook ofWater Sensitive

Planning and Design. Lewis Publishers, Boca Raton, FL, pp.

395–405.

9. Little, C.E., 1990. Greenways for America. The John Hopkins University

Press, Baltimore and London.

10. Mugavin, Damien. (2004). Adelaide’s greenway: River Torrens Linear Park, Landscape and Urban Planning 68, 223-240

11. Searns, R.M., 1995. The evolution of greenways as an adaptive

urban landscape form. Landsc. Urban Plan. 33, 65–80.

12.Turner, Tom. (2006). Greenway planning in Britain: recent work and future plans , Landscape and Urban Planning 76, 240-251

13. W. Tan, Kiat. (2006). A greenway network for Singapore, Landscape and Urban Planning, 76, 45-66

.http://roofscapemagazine.com/olmsted.html

.http://www.co.jasper.ia.us/Conservation/recreation_trails.htm

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

[Mohammad Aref 120,438]

مقاله طراحی پارک های خطی ساحلی با تأکید بر سواحل جنوبی ایران نوشته مریم منصوری و معصومه سازنده که در شماره شصت و یکم و شصت و دوم مجله آبادی منتشر شده است را به صورت PDF از پیوست می تونید دانلود کنید.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام