حفظ آثار باستانی فرهنگ هویت

[spow 44197]

حفظ آثار باستانی فرهنگ هویت

 

سوال این است که چه رابطه ای بین حفظ و نگهداشت آثار باستانی و فرهنگ وجود دارد. آیا فقط این آثار جنبه ی گردشگری و درآمد زایی دارند . آیا به عنوان آثار ملی یا جهانی باید از آنها نگهداری کرد؟ یعنی هیچ رابطه ای بین این آثار و فرهنگ وجود ندارد! به دنبال چه هستیم ؟ تیپ ؟ مد روز ؟ هویت ملی ؟ فرهنگ ایرانی؟ یا ....؟

 

برای روشن شدن این مطلب دوستان زیادی نظرات خود را بیان کردند اما دریغ که هیچ کدام به این سوال پاسخ نداند، هر چند که پاسخ همه از روی حس وطن دوستی بود اما نتوانستند ارتباطی بین این دو بیان کنند ، آنچنان که شایسته و بایسته ی این هر دو باشد.

 

برای ارائه یافته هایم باید با چند مثال اغاز کنم و چند پیش فرض را بیان کنم. امروزه ساخته های بشری خواسته یا ناخواسته تاثیری شگرف بر فرهنگ روزمره ی ما دارند . ( تا انجا که می توانم سعی دارم از زیاده گویی بپرهیزم). این امری یقینی جلوه می کند . از ساخته های بشری می توان به وسایل ارتباط جمعی اشاره نمود که تاثیری شگرف بر فرهنگ بشری گذاشته است .ولی این نکته چه ارتباطی با بحث ما دارد!؟ در حوزه مردم شناسی امری که بسیار حائز اهمیت است ، یافتن کوچکترین ارتباط بین دو گزاره به ظاهر غیر مرتبط می باشد. در انسان شناسی فرا می گیریم که از کنار انچه به ظاهر متعارف و طبیعی جلوه می کند نگذریم بلکه ان را بیشتر کنکاش کنیم.

 

این نکته را برای این می گویم که شاید برای مثال سختار منازل، معماری ساختمان، مواد به کار رفته در آن ، تعداد پنجره ها، عرض کوچه ، ارتفاع پنجره از زمین، در، ساختمان در، شکل و معماری داخل خانه، وسایل مورد استفاده و بسیاری مسائل از این دست برای ما طبیعی جلوه کند و از کنار ان به سادگی بگذریم. ولی همه و همه اینها نقاط پنهانی از فرهنگ ما را عیان می کند. اگر ۱۰۰۰ سال دیگر بگذرد و در ان زمان دو معماری به فاصله های ۲۰۰ سال کشف شود با قبول این امر که به صورت کتبی یا شفاهی چیزی به انها نرسیده باشد ، و یک از دو معماری به سبک مدرن باشد و دیگری پست مدرن برای ذهن انسان کاوشگر این سوال پدید می اید که چرایی تفاوت این دو را کشف کند.

 

این مثال را از این جهت گفتم که ما نیز برای یافتن فرهنگ گذشتگان در نهایت به یک چنین مقولاتی برخورد خواهیم کرد. قبلا نیز گفتم بیایید یک اثر مادی در حال حاضر را در نشر بگیرید و فرض را بر ان بگذارید که سالیان درازی گذشته است. این اثر تاریخی چه تاثیری بر فرهنگ گذاشته است و در سیر امتدادی فرهنگ چگونه جلوه گر شده است. بله ، یکی از راههای رسیدن به جواب در نظر گرفتن آثار مادی امروزی و یافتن ارتباط آن با فرهنگ است ، خواهی نخواهی فرهنگ یک امر پیوسته است و این ارتباط از گذشته تا به حال و آینده ادامه دارد.

 

پس با توجه به این مسائل در وهله اول می توان ارتباط اثار تاریخی را با فرهنگ زمانه خودش پیدا کرد که البته این امری بدیهی می نماید که من سعی در اثبات ان نمودم. از فرهنگ گذشتگان ما چیزی به یادگار نمانده ، هر چند که فرهنگ امروزی ما در امتداد فرهنگ چند هزار ساله ی این مرز و بوم است.

 

با قبول این پیش فرض که فرهنگ امروزی ما در امتداد فرهنگ گذشتگانمان است، پس باید به دنبال ریشه های ان بگردیم.

 

بسیاری از این ریشه ها را می توان در اسطوره ها باز جست. نقش اساطیر که در حال حاضر به هیچ عنوان به ان توجه نمی شود و یا حتی متولیت فرهنگی سعی در جایگزینی آن با اساطیر دست سازی دارند که عمری بیش از ۱۴۰۰ سال از آن نمی گذرد.

 

حال با توجه به اینکه رابطه ی ما با فرهنگ هزاره های گذشته قطع شده است و با قبول این پیش فرض مبنی بر ارتباط ممتد بین آن فرهنگ و فرهنگ حال و یافتن ریشه های اساطیر در روان جمعی امروزه ی مردم باید بتوان برای حل بسیاری از مسائل و مشکلات به فرهنگ گذشته های بسیار دور دست یازید. یونگ در کتاب انسان و سمبولهایش ارتباطی را بین ناخودآگاه جمعی توده و ریشه های اساطیری برقرار می کند و به درستی به این امر اشاره می کند که بسیاری از فعل و انفعالات امروزی بشر ، ریشه در گذشته های دور دارد. آن زمانی که بشر هنوز در حال تبیین پیرامون خودش بود .

 

پس با توجه به نقش اسطوره در ناخودآگاه جمعی توده ، برای کشف این نقشها ، باید به دنبال ردپا گشت. ردپایی که ما را به سوی گذشته های دور رهنمون سازد و با اسطوره ها رو در رو کند.

 

 

[spow 44197]

همانطور که در ابتدای نوشتار توضیح دادم برای مثال ارتباط تنگاتنگی می توان بین معماری ساختمان مصالح مصرفی و ... مسائلی از این دست که به ساختمان ارتباط دارد با فرهنگ برقرار نمود. و باز به همین شکل می توان پرده از اسرار اساطیر بر کشید.

 

و انگاه می توان به مطالعه ی دقیق اساطیر و فرهنگ پرداخت. دکتر فکوهی در مصاحبه ای با دکتر جلال ستاری تحت عنوان« نقش اسطوره ها در شکل گیری هویت ملی » به این مسئله می پردازد وی می گوید :

 

...] نــاصــر فـکـوهـی: اسطوره، حوزهء تخصصی شـمـاست و به جرات می توان گفت که هیچ کس به اندازهء شما در دو دههء اخیر، در این زمینه تـولید فرهنگی نداشته اسـت. خوشبختانه به مدد فـعالیت شما و برخی دیگر در سال های اخیر، اسطوره دیگر به عنوان امری حاشیه ای، پیش پا افتاده و غیرواقعی تلقی نمی شود. از این گذشته، آثار شما این حسن بزرگ را داشته و دارد که صرفائ یک دیدگاه بومی را دنبال نکرده است. یعنی در عین حال که در آن ها به اساطیر ایرانی پرداخته شده، از شناخت و معرفی اساطیر جهان هم غافل نبوده اید. میراث بزرگ فرهنگی جهان که شما در خلال مجموعه کتاب های «اسطوره شناسی» به ایرانیان عرضه کرده اید، بسیار قابل تامل است. در این آثار، دیدگاه های اسطوره شناسان بزرگ جهان چون میرچا الیاده، دومزیل، باستید و... مطرح شده است. با این حال هنوز در ایران دیدگاه هایی مبنی بر بی فایده بودن یا کم فایده بودن این گونه آثار که نگاهی جهانی دارند، وجود دارد. من علاقه مندم که در این گفت و گو نشان دهیم که چقدر این تجربیات جهانی برای ما ایرانیان اهمیت دارد و چگونه می توانیم بر پایهء آن ها به سوی ساختن و شکل دادن به اندیشه ای ملی و حتی هویتی تعریف شده در این زمینه پیش برویم.

 

این واقعیتی است که ما ایرانیان یک میراث بزرگ فرهنگی از پیشینیان خود به ارث برده ایم. اما سوال این است که آیا چنین میراثی به شکل خودکار می تواند به یک ملت و هویت تبدیل شود؟ اصلائ این میراث چیست و چگونه می توان از آن در شـکل گیری یک دولت ملی مبتنی بر حافظه ای جمعی و احساس تعلق به سرنوشتی مشترک استفاده کرد؟

 

جلال ستاری: اسطوره، در وهلهء نخست یک روایت، قصه و داستان است. با این تفاوت که یک انسان اسطوره باور، اسطوره را حقیقی می داند. در حالی که افسانه یا قصه را راست نمی داند و آن را نوعی سرگرمی می شمارد. برای اسطوره باور، همیشه اسطوره به واقعیت ارجاع دارد. پس ایمان به اسطوره، وجه فارق بین اسطوره و افسانه یا قصه است. وقتی اسطوره باور، اسـطـوره را بـه عنـوان یـک واقعیت انکارناپذیر، باور دارد، پس نمی توان گفت که همه اساطیر، زبان رمزی دارند. زیرا اگر از دیدگاه اسطوره باور، اسطوره واقعی است، پس رمزگونگی آن بی معنی است. هر چه هست، اسطوره برای امروزیان، مانند گذشته نیست. همهء اسطوره شناسان بزرگ امروز در این امر متفق القول هستند که زبان اسطوره رمزی نیست و البته در فرهنگ ما می توان راه حلی برای پیوند واقعیت با رمز یافت.

 

اسطوره ها در وهلهء نخست در تعریف و تــوصـیـف آفـرینـش بوده اند، دراین باره که چگونه درخت، انسان، خورشید و همهء چیزهای دیگر پدید آمده اند. اما امـروزه ایـن بخش از اساطیر کمتر مورد توجه هستند و بخش زیادی از معنای خود را از دست داده انـد. بـرای نمونه امروز دیگر کمتر کسی بـه دنبال اسطوره های استرالیایی آفرینش وزغ نمیرود! این بخش از اساطیر به زمانی تعلق داشتند که بشر خود را در جهان پهناور، سرگشته و سراسیمه می دید و می خواست به جهان پیرامون خود معنا و مفهوم ببخشد. در حالی که با پیشرفت علم و عقلانیت، دیگر کمتر به این بخش از اساطیر توجه می شود. هر چند که حتی امروز، برای معتبر ساختن کشفیات جدید گاه به ریشه های اساطیری آنها باز میگردند برای مثال هنوز میبینیم از آپولون، سخن گفته می شود. یعنی هنوز هم برای بعضی کشفیات محیرالعقول به ذهن اسطوره پرداز متوسل می شویم. با این وصف اسطوره های آفرینش، موضوع همه اساطیر و ماندگارترین آن ها نیستند. بلکه موضوع هایی هستند که هنوز ذهن بشر برایشان پاسخ درست و دقیقی پیدا نکرده است. هنوز مرگ، جاودانگی و عشق، موضوعاتی هستند که ذهن بشر را درگیر خود می کند و برای آن ها پاسخی قطعی نیافته است. این ها اسطوره هایی ماندگار هستند که هنوز کارسازند. مثلائ به نظر من، اسطوره بنیادین فرهنگ غرب، اسطورهء «پرومته» است! یا یکی دیگر از این اساطیر ماندگار، تراژدی«آشیل» است که تا کنون ده ها کتاب پیرامون آن نوشته شده است.

 

و البته کتاب هایی که در مورد این اساطیر نوشته شده، کتاب هایی هستند که بازتاب دهنده ذهن بشر خلاق است، نه این که عین آن اسطوره را بازنویسی کرده باشند کاری که معمولائ و متاسفانه ما در ایـران انجـام مـی دهیـم ذهـن بشـر خلاق، اندیشیده و از میان ده ها اسطوره، یکی را انتخاب کرده است و نتیجه اش شده: «پرومته در زنجیر».

 

[spow 44197]

پرومته چه می گوید و چرا هنوز در مورد این اسطوره کتاب نوشته می شود؟ چنان که حداقل ۲۰ شخصیت برجسته جهان دربارهء این اسطوره، کتاب نوشته اند. چرا از افلاطون تا شلی و اندره ژید، مسحور پرومته هستند؟ ذهن پرسشگر از خود می پرسد، چرا این اشخاص این اسطوره را انتخاب کرده اند؟ در حالی که می دانیم این اشخاص آدم های کوچکی نیستند!

 

پــرومـتـه در دعـوای «زئـوس» بـا «تایتان» ها، جانب زئوس را می گیرد. این نشانه ذکاوت یا حیله گری پرومته است. خدایان برای منکوب کردن انسان ها، دو چیز را از آن ها پنهان می کنند. یکی آتش و دیگری گندم البته در آثار متاخر، از گندم نامی برده نشده پرومته در این زمان به آسمان می رود و بذری از آتش آسمان را در گیاهی پنهان می کند، گیاهی که درونش خشک و بیرونش، تر است. سپس او به زمین می آید و آتش و گندم را به انسان هدیه می دهد. از آن پس مردم اجاق و غذا درست می کنند. پرومته رفاه و آسایش را برای مردم به ارمغان می برد.

 

پرومته، فرهنگی است که از تجاوز به حـریم خدایان پروا ندارد. او مفهوم «تجاوز» را به معنی واقعی کلمه به کار می برد. او دست اندازی می کند به حریم خدایان و بی پروایی و گستاخی به خرج می دهد. این فرهنگ، در غرب نمونه های متعددی دارد. «فاوست» میراث خوار پرومته است! فاوست برای این که به قدرت الهی برسد، روانش را به شیطان می فروشد. او در حقیقت چهرهء دیگری از پرومته است. همان طور که پرومته را در صخره ای در قفقاز برای ابد بستند، فاستوس هم به زنـجیـر شیطـان کشیـده شـد. پـرومته می جنگد، تجاوز می کند و می خواهد پرچم آزادی را به همه جهان ببرد! و نتیجه این فرهنگ، همین می شود که حالا در اروپا هست! ...[.

 

و در ادامه در مورد جایگاه اسطوره در ایران می گوید. :

 

...] برای همین من می گویم که وقتی در ایران، اسطوره آنتیگونه را به روش تعزیه برگزار می کنیم، این تنظیم از اساس غلط است. زیرا در تفکر تعزیه ای ما نمی توانیم چنین چیزی را بگوییم! ولی در اصل اسطوره آنتیگونه، می توانیم بگوییم. زیرایکی حافظ قانون است و دیگری حافظ عشق.

 

فکر می کنم که ما این اجماع را داریم که اسـطـوره به خودی خود واقعیتی را باز نمی تابد. اما در لایه عمیق تری که در آن هست، یک «واقعیت» وجود دارد. می شود گفت که جهان امروز که جهان اروپایی است، جهانی برآمده از تفکر اسطوره های آنتیک پرومته ای و آنتیگونه ای است! اروپایی که جهان را اشغال کرده و همه ساختارهای آن را از جمله«دولت ملی» را به وجود آورده است. این اسطوره ها، نوعی تقابل انسان و خدا را نشان می دهد. انسانی که امروز حق خود می داند که از زندگی مادی خوبی برخوردار باشد. در واقع ما می توانیم از نوعی اشرافیت انسانیسخن بگوییم. اشرافیتی که در مقابل اشرافیت خدایان و مذاهب قرار دارد. بعد از رنسانس، ادامه این اسطوره پردازی را می توان در سه شخصیت یافت. یکی «دون ژوان» که نوعی ارتقا و ارزش دادن به مفهوم «لذت» است و دیگری فاستوس. اسطوره دون ژوان که اسطوره و تقدس لذت است، در برابر مسیحیت که چه در بنیان های خود و چه به ویژه در تاریخ قرون وسطایی خود، درد و رنج را مـقدس می شمرد و آن ها را به والاترین نمادهای خدایی تبدیل می کرد قرار دارد. چنان که می بینیم در مصایب مسیح آنچه بیش از هر چیز برجسته و تکان دهنده است شکل دردآور و شکنجه هایی است که بر حضرت مــسـیـح وارد مـی شـونـد و در حقیقـت شکنجه هایی هستند که خداوند بر خود هموار مـی کند تا خیانت انسان ها را به آن ها یادآوری کند. فاستوس نیز همانطور که شما گفتید و خیلی ها معتقدند، اسطوره و بنیانگذار اندیشه دولت ملی است. اندیشهء فروش روح انسان در برابر رفاه، لذت، خوشی و مادیت زمینی، رفاهی که امروز در دولت ملی نمایان می شود. بسیاری معتقدند که پایان این داستان هم، مشابه پایان همان اسطوره است. یعنی همانطور که فاستوس به دوزخ رفت، انسان امروز هم به سمت دوزخ در حرکت است. این پایان واقعیت جهان امروز است! به نظر من قرن ۲۰ و ۲۱ چنین فرجامی را وعده می دهد. سرانجام هم می توان به اسطورهء سیزیف و خیانت او به زئوس و مجازاتی که برای او تعیین شد یعنی بالا بردن تخته سنگی تا سرکوه و سقوط دایم آن، که می تواند نمادی از تلاش های بیهودهء انسانی برای خروجش از موقعیت خویش باشد اشاره کرد که تمامی اینها گویای آن هــسـتـنــد کــه مــا بــا اسطوره هایی بنیان گذار برای جامعهء غربی روبــه رو بــوده ایــم کــه توانسته اند به این جامعه و در حقیقت به ناخودآگاه آن شکل دهند. اساطیر باستان در حقیقت تا آنجا پیش می روندکه اروپای امروز را می سازند و می دانیم که حتی نام «اروپا» هم نامی اسطوره ای است! در اروپا هر گاه که خواستند ملت سازی کنند، به سمت اساطیر رفتند. یعنی تا اندازه ای، واقعیت های تاریخی را اسطوره ای کردند. نوع حرکت معکوس! مثلائ ناپلئون، پس از تبعید در جزیره سنت هلن به یک شخصیت اسطوره ای تبدیل شد. اسطوره دستمایه خوبی برای اروپاییان است. آن ها هم در جنبه میراث یونانی و لاتین (رومی) و هم در میراث یهودی مسیحی، پس از رنسانس یا بعدتر، پس از اومانیسم سکولار، بیشتر نمود پیدا کرد، به خوبی از آن بهره بردند. هنوز هم اروپا با تمام قدرتی که دارد و ما شاهد آن هستیم، بر پایه همان میراث، استوار است. بنابراین می بینیم که اگر از اساطیر درست استفاده شود، به یک واقعیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تبدیل می شوند و می توان کاملا به برنامه ها و اهداف کاربردی رسید.

 

اگر موافق باشید، حالا وارد بحث ایران می شویم. این حقیقتی است که هم اکنون در جهان کشورهایی وجود دارند که فاقد میراث غنی ما هستند. نه این که آن ها اساسائ فاقد اسطوره بوده اند. خیر. بلکه اساطیر آن ها دارای آن زمینه و مبنا نبوده است که بتوان بر اساس آن دولت ملی پـایـه ریـزی کـرد. مثـل اسطـوره های آفریقایی. اما در ایران یک دولت ملی قدرتمند وجود داشته که پایه های آن در اساطیر بوده است. هر چند که فرهنگ ایرانی، فرهنگ شفاهی بود برخلاف فرهنگ مکتوب یونان اما آن فرهنگ شفاهی در نماد، تصویر و معماری ایران بروز پیدا کرد. در ایران، به جز این میراث باستان که به پیش از اسلام تعلق دارد، میراث دیگری هم با نام میراث اسلامی وجود دارد. ایرانی ها به خاطر همان مبنای فرهنگی غنی، به سرعت دین اسلام را ایـرانی کردند. هانری کربن، اسلام و ایران شناس بزرگ هم از اسلام ایرانی حرف می زند. جغرافیای جهان هم نشان می دهد که اسلام ایرانی، تا اندازه زیادی، روی پهنه فرهنگی ایرانی ارتقا می یابد. یعنی اسلام شیعه عمدتائ در همان چارچوبی قرار گرفته که فرهنگ ایرانی وجود دارد. پس ما هر دو این زمینه ها را داریم. حال مفید خواهد بود ابتدا اندکی دربارهء همین مفهوم «داشتن» صحبت کنیم. این که آیا ادبیات اسطوره شناسی ما امروز موقعیتی دارد که ما بتوانیم از آن ها به صورت مستقیم و با سهولت استفاده کنیم یا این که آن چیزی که امروز از اساطیر داریم، ماده خامی است که هنوز باید روی آن کار کرد.

 

بــه عبـارت دیگـر می توان به سراغ این پـرسش رفت که کدام بخش از اساطیر ایرانی و اساطیر ایرانی اسلامی ما به طور نسبی دارای پتانسیل بیشتری برای آن فـرایند ساختن و شکل دادن به هویت ملی هستند. ...[

 

من تمام دوستان را به مطالعه این مصاحبه دعوت می کنم. برای مطالعه این بخش به سایت دکتر فکوهی که در قسمت پیوندها امده است رجوع کنید.

 

حال به نظر من با توجه به مباحث گفته شده و نقش ساخته های بشری در پیدایش اسطوره و بالعکس ، وجود و حفظ و نگهداشت این اثار در هز جای دنیا چه مادی و چه معنوی لازم می نماید.

 

در انتها از تمامی دوستان دعوت می کنم که حتما نظر خود را در اینباره بنوسیند.