مقاله كنترل تسليحات؛ چالشي نوين در روابط روسيه و آمريكا

[.Godfather. 1441]

برگرفته از موسسه مطالعات ایران و اوراسیا

 

 

 

مقدمه

 

 

خلع سلاح و کنترل تسليحات کشتارجمعي همواره يكي از مهمترين مسائل مطرح در سطح نظام بين الملل و به خصوص در ميان قدرت هاي بزرگ بوده است. در اين بين تلاش برخي کشورهاي غربي به رهبري ايالات‌متحده جهت حذف معاهدات خلع سلاح و کنترل تسليحات از حوزه حقوق بين‌الملل، دغدغه هاي نويني را به همراه داشته است. از اين رو در شرايطي كه مخارج و بودجه‌هاي نظامي جهان طبعا بعد از پايان جنگ سرد بايد به سمت کاهش حرکت مي‌كرد، با اين حال افزايش بودجه‌هاي نظامي در جهان، بيانگر اين مسئله است كه هنجارهاي حقوقي بين‌المللي خلع سلاح و کنترل تسليحات، تا حد زيادي در دستيابي به اهداف خود ناكام مانده اند. در جديدترين اقدام ها براي دستيابي به توافقي جامع جهت كنترل تسليحات راهبردي ميان روسيه و آمريكا نيز به نظر مي رسد تلاش هاي طرفين بي نتيجه باقي بماند. مطلب حاضر نگاهي گوتاه به پيشينه ي تاريخي كنترل تسليحات ميان روسيه و آمريكا دارد و سپس موانع دستيابي به توافقي نوين ميان طرفين را مورد بررسي قرار مي دهد.

[.Godfather. 1441]

پيشينه‌ي تاريخي كنترل تسليحات ميان روسيه و آمريكا

 

 

از سال 1960 تا كنون، همواره يك پيمان و مبناي حقوقي ميان مسكو و واشنگتن وجود داشته كه هر دو طرف را به كنترل تسليحات راهبردي ملزم مي‌ساخته است. در آخرين پيماني كه ميان آمريکا و اتحاد جماهير شوروي در 31 جولاي سال 1991، پنج ماه پيش از فروپاشي اتحاديه‌ي كمونيستي امضا شد و بين آمريکا و روسيه و سه کشور از اتحاد جماهير شوروي سابق ( بلاروس، قزاقستان و اوکراين) لازم الاجرا باقي ماند، هر دو کشور حق داشتند حداکثر ۶ هزار کلاهک هسته‌اي آماده پرتاب و هزار و ۶۰۰ موشک حمل‌کننده را در اختيار داشته باشند. همچنين تجهيزات اساسي که در اين پيمان به آنها اشاره شده بود، شامل موشک هاي قاره پيماي بالستيکي زميني، موشک هاي بالستيکي در زير دريايي ها، و بمب افکن هاي سنگين استراتژيکي مي شود.

به هر حال در شرايطي که مدت پيمان «استارت-1» در 5 دسامبر سال 2009 به پايان مي رسد، لذا آمريكا و روسيه ناگزير به عقد پيمان نويني براي جايگزيني اين پيمان مي باشند.

 

در اين راستا در اول آوريل 2009، باراک اوباما و همتاي روسي وي ديمتري مدودف، در حاشيه نشست سران گروه ۲۰ اعلام کردند که مي‌کوشند هرچه زودتر بر سر يک پيمان خلع سلاح تازه به توافق برسند. پس از آن، هيلاري کلينتون و سرگئي لاوروف، وزراي خارجه ي آمريكا و روسيه در ۶ مارس 2009 در ژنو از آغاز مذاکرات براي خلع سلاح اتمي سخن گفتند و در خصوص آغاز مذاكرات در روزهاي 19 الي 21 ماه مه به توافق رسيدند. بر اين اساس نخستين دور از مذاكرات رسمي روسيه و امريكا در مسكو، با هدف تدوين توافق نامه جديدي پيرامون كاهش تسليحات تهاجمي راهبردي، در حالي آغاز شده كه از يك سو مدت زمان زيادي تا پايان پيمان پيشين باقي نمانده است و از سوي ديگر موانع متعددي بر سر راه انعقاد يك پيمان جديد، وجود دارد.

[.Godfather. 1441]

موانع دستيابي به توافقي نوين

 

 

به نظر مي رسد در حال حاضر اختلافات موجود ميان روسيه و آمريكا مانع از هرگونه توافق جامع و جدي آنها در خصوص كنترل تسليحات راهبردي گردد. نخستين دليلي كه براي عدم دستيابي دو طرف به توافقي جامع وجود دارد را بايد در مسائل امنيتي ـ راهبردي موجود در ميان آمريكا و روسيه جستجو نمود. بر اين اساس روسيه قصد دارد مسائل مربوط به كاهش تسليحات تهاجمي راهبردي را با مسئله استقرار سيستم دفاع ضد موشكي آمريكا در شرق اروپا مرتبط سازد و بالتبع چنين امري به هيچ وجه مورد قبول واشنگتن قرار نخواهد گرفت. چنانكه پيش از اين «ولاديمير پوتين»، نخست وزير روسيه در جريان سفر خود به ژاپن اعلام كرده بود كه روسيه مسلما همه مسائل مربوط به سيستم دفاع ضد موشكي و كاهش تسليحات تهاجمي راهبردي را به يكديگر مرتبط مي داند. پوتين در مصاحبه اي با رسانه هاي گروهي ژاپن اعلام کرده بود: «فکر مي کنم که براي درک اين مسئله نياز به علم کارشناسي نباشد. اگر يکي از طرفين بخواهد و يا در فکر آن باشد که چتري را براي دفاع دربرابر هرگونه تهاجم بالاي سر خود قرار دهد، اين توهم برايش ايجاد خواهد شد که اجازه انجام هر کاري را دارد؛ آنوقت است که حس تهاجم در عملکرد آن چندين بار افزايش خواهد يافت و تهديد رويارويي جهاني به سطح بسيار خطرناکي خواهد رسيد.»(1)

 

 

از اين رو همانطور كه دميتري مدويديف در جريان ديدار ماه آپريل خود از هلسينکي تاكيدکرده بود كه پيمان جديد محدوديت تسليحات استراتژيکي تهاجمي بايد ابزار انتقال نظير موشک هاي قاره پيماي بالستيکي، موشک هاي بالستيکي در زير دريايي ها و بمب افکن هاي استراتژيکي را نيز شامل شود، «سرگئي لاوروف» وزير امور خارجه روسيه نيز در جريان برگزاري مذاکرات اعلام کرد كه «پيمان جديد استارت بايد کليه عواملي که به تامين امنيت مربوط مي شوند از جمله سپر ضد موشکي و استقرار تسليحات در فضا را در نظر گيرد.»(2)

 

وزير امور خارجه روسيه تاکيد کرد که «اين مسئله بدون در نظر گرفتن اوضاع در زمينه دفاع ضد موشکي و بسياري از عوامل ديگر مانند استقرار سيستم هاي تهاجمي در فضا، برنامه ايجاد کلاهک هاي غير هسته اي و وضعيت نيروهاي مسلح متعارف تامين نخواهد شد.»(3)

 

اين در شرايطي است كه اگر چه دولت باراك اوباما هنوز موضع خود در قبال استقرار سامانه هاي دفاع ضد موشكي در اروپاي شرقي را بطور قطعي مشخص نكرده است، با اين حال به نظر مي رسد كه دولت آمريكا قصد ندارد در خصوص طرح‌هاي مربوط به استقرار سيستم دفاع ضد موشكي در اروپا تجديد نظر كند. به خصوص كه آمريكايي ها سعي دارند كنترل تسليحات را امري مرتبط با بخش هاي تهاجمي و سامانه دفاع موشكي را امري مرتبط با مسائل دفاعي عنوان نمايند. از اين رو مرتبط دانستن اين دو مسئله به يكديگر در ديدگاه روسيه و عدم ارتباط آنها در نگاه امريكا، مي تواند به معناي آن باشد كه انعقاد پيمان جديد كاهش تسليحات تهاجمي راهبردي بين دو كشور عملا غير ممكن خواهد بود.

 

 

دومين دليل ناكامي و شكست مذاكرات به اختلافات دو كشور در خصوص پايه و مبناي مذاكرات باز مي گردد. زيرا در حال حاضر، ايالات متحده آمريکا ۵ هزار و ۲۰۰ کلاهک هسته‌اي آماده پرتاب و ۴ هزار کلاهک غيرفعال ذخيره دارد. همچنين تعداد کلاهک‌هاي هسته‌اي آماده پرتاب روسيه، ۵ هزار و ۲۰۰ عدد و تعداد کلاهک‌هاي غيرفعال و ذخيره آن ۸ هزار و ۸۰۰ عدد تخمين ‌زده مي شود. بر اين اساس با توجه به برتري روس ها در تعداد كلاهك هاي هسته اي آماده ي پرتاب و غيرفعال نسبت به آمريكايي ها، لذا واشنگتن سعي دارد مذاكرات را به سمت كاهش تسليحات هسته اي سوق دهد. از سوي ديگر با توجه به برتري آمريكايي ها در تسليحات متعارف نسبت به روس ها، مقامات كرملين قصد دارند مذاكرات را به حوزه ي تسليحات متعارف بكشانند. در اين بين پنهان كاري طرفين در خصوص اعلام دقيق ميزان تسليحات نيز يكي ديگر از چالش هاي پيشبرد مذاكرات محسوب مي شود. چنانكه مسئله محدوديت كلاهك هاي موجود در انبارهاي آمريكا كه به عقيده طرف روسي بايد در محاسبات كاهش به حساب آورده شود، با مخالفت آمريكايي ها مواجه شده است. در واقع آمريكايي ها قصد دارند تنها كلاهك هاي هسته اي و موشك هاي حامل استقرار يافته را شامل توافقات جديد بدانند و روس ها تمايل دارند كه پيمان جديد، تمام تسليحات راهبردي را در بر گيرد.

[.Godfather. 1441]

نتيجه گيري

 

در مجموع مي توان چنين اذعان كرد كه با توجه به اختلافات موجود، امكان دستيابي طرفين به هرگونه توافق پيرامون كاهش تسليحات راهبردي، در مدت زمان باقي مانده (تا ماه دسامبر) بسيار بعيد و دور از انتظار خواهد بود. بديهي است كه بدون اين پيمان، هيچ مکانيزمي براي نظارت بر پيمان هاي کنترل تسليحات وجود ندارد و اين امر به اين معنا است كه طرفين نمي خواهند هيچ نوع محدوديتي در به كارگيري تسليحات تهاجمي استراتژيك داشته باشند. بر اين اساس عدم دستيابي به توافقي جديد، به ايالات متحده آمريكا اجازه خواهد داد تا با توجه به گرايش هاي يكجانبه‌گرايانه، حملات سريع و دقيقي را در هر جايي از جهان انجام دهد. اين مسئله نه تنها صلح و امنيت جهاني را به خطر ‌مي اندازد، بلكه مي تواند توازن نيروهاي استراتژيك هسته اي ميان آمريكا و روسيه را نيز از ميان ببرد و جهان را وارد يك مسابقه تسليحاتي جديد نمايد.

 

 

از اين رو عليرغم آنكه پيش‌بيني دقيق پيامدهاي خاص و بلندمدت عدم دستيابي روسيه و آمريكا به توافقي جاع در خصوص تسليحات راهبردي دشوار است، با اين حال به يقين مي‌توان گفت که چنانچه خلع سلاح و کنترل تسليحات مورد بازانديشي قرار نگيرد، آنگاه ديدگاه کاملا جديد و بديعي در نظام بين الملل بوجود خواهد آمد و اين امر مي تواند تمام كشورهاي جهان را وارد مرحله ي نويني از رقابت هاي تسليحاتي سازد. به خصوص كه اولويت گسترده يک کشور به انواع پرقدرت تسليحات كشتار جمعي اعم از هسته اي و متعارف، ممکن است ساير کشورها را نيز به کسب سلاح‌هاي کشتارجمعي به عنوان يک ابزار پاسخگويي ترغيب نمايد.

 

پي‌نوشت‌ها

 

1. روسيه مسائل سپرضدموشکي و پيمان استارت را به هم مرتبط مي داند، خبرگزاري «ريا نووستي»، 20 ارديبهشت 1388

2. سران روسيه و آمريکا در انتظار پيمان "استارت"، خبرگزاري «ريا نووستي»،29 ارديبهشت 1388

3. پيمان جديداستارت بايد براساس امنيت برابرروسيه و آمريکا باشد ، خبرگزاري «ريا نووستي»،30 ارديبهشت 1388