راهبردهای توسعه پايدار در بخش كشاورزی

[spow 44,195]

«راهبردهاي توسعه پايدار در بخش كشاورزي»

مقدمه :

استفاده بهينه و كارا از منابع موجود و در دسترس مقوله اي است كه از زمانهاي گذشته مورد توجه برنامه ريزان و اقتصاددانان اغلب كشورها قرارگرفته و در سالهاي اخير محدوديتها در تامين منابع علاوه بر تحميل هزينه هاي زياد در توليد محصول باعث تخريب محيط زيست، آلودگي مواد غذايي و كاهش كيفيت آن شده و حيات انسان و ديگر موجودات را تهديد مي نمايد، و به همين جهت اهميت بيشتري از گذشته پيدا كرده است. افزايش بهره وري نهاده هاي توليد (انرژي هاي ورودي) هدف نهايي تمامي ملتهاست، وهمه سعي مي كنند به ازاي انرژي مصرفي (ورودي )كمتر، مقدار انرژي توليدي (خروجي) بيشتري كسب نمايند. امروزه يكي از مهمترين بحثهاي مطرح شده در توسعه پايدار كشاورزي مقدار انرژي توليدي به ازاي مقدار انرژيهاي مصرفي است، هرچه مقدار انرژي توليدي محصولي نسبت به انرژي مصرفي بيشتر باشد، يا به عبارت ديگر بهره وري انرژي بالاتري داشته باشد، در جهت توسعه پايدار كشاورزي بوده، و هرچه اين نسبت كوچكتر باشد تخريب محيط زيست و ناپايداري اكولوژيكي را نشان ميدهد.

در سال 1987 كميسيون بين المللي محيط زيست و توسعه كه به كميسيون " برانت تنه " مشهور است، خواستار مساعي عمومي و رويه هاي رفتاري جديد در كليه سطوح و در راستاي منافع همه كشورها گرديد در گزارش اين كميسيون " توسعه پايدار به عنوان " توسعه اي كه احتياجات نسل حاضر را بدون آسيب رساندن به توانايي نسلهاي آينده در تامين نيازهاي خود بــرآورده نمايـد". تعريف شده است.

با توجه به تعریف ارائه شده ملاحظه می شود که توسعه پايدار بر سـه اصـل عمده استـوار است:

1- پايداري بوم شناختي؛ اين اصل بر انجام توسعه با حفظ فرآيندهاي اساسي زيست محيطي، تنوع گونه هاي زيستي وحفاظت محيط زيست تاكيد دارد.

2- پايداري فرهنگي، اجتماعي؛ اين اصل بركنترل مردم برسرنوشت خود در جريان توسعه تاكيد دارد.

3- پايداري اقتصادي؛ اين اصل به استفاده بهينه از منابع و مديريت مناسب آنها به نحوي كه نسلهاي آينده هم دچار مشكل نشوند، تاكيد دارد.

[spow 44,195]

با توجه به مطالبی که در مقدمه مطرح گردید و تعریفی که در خصوص توسعه پایدار ارائه شد، منابعی که توسعه پایداری بر حفظ و حراست از حریم آنها و همچنین اهدافی که برای رسیدن به آنها تاکید داشته راهبردهایی را نیز برای این منظور ارائه می دهد شامل موارد زیر باشد:

1- توسعه پايدار منابع طبيعي:

راهبردهاي كلان مديريتي توسعه پايدار که چرخه منابع طبيعي را با فرآيند اقتصاد پيوند مي زند به شرح زیر می باشد:

1- تدوين و اجراي خط مشي هاييكه بهره برداري پايدار از زمين و مديريت منابع اراضي را مورد توجه و تشويق قرار دهد.

2 – بهره برداري از زمين ومديريت پايدار منابع زميني در چارچوب منظمي از قـوانين و مقررات و روشهاي هدايت كننده

3- تحقق اهداف چند منظوره و تعيين خط مشي هـاي مربوط بـه آن در سطوح ملي، منطقه اي و محلي با در نظر گرفتن مسائل محيطي

4- تقويت نظام برنامه ريزي و مديريت و ارزيابي منابع اقدام به از بين بردن مشكل بزرگ فقر

2- توسعه پايدار كشاورزي:

كشاورزي پايدار که موضوع بحث و بررسی مقاله حاضر نیز می باشد، در برگيرنده حاصلخيزي و بهره وري خاك، كنترل آلودگي آفت كشها، و كودها و... است. گذار از كشاورزي متداول به كشاورزي پايدار در برگيرنده سه مرحله كارايي، جايگزيني و بازطراحي است. در مرحله بازطراحي كه مهمترين مرحله است ساختارهاي سازماني در روشهاي تصميم گيري جديدي معرفي مي شود، بگونه اي كه با قوانين اكولوژيكي سازگار باشد.

3- توسعه انساني پايدار:

توسعه انساني را " فرآيند بسط انتخابهاي انساني " تعريف نموده اند در هر سطحي از توسعه سه عامل يا گزينه ضروري براي مردم ملاك قرار مي گيرد كه عبارتند از:

1- رسيدن به يك زندگي طولاني و توام با سلامت،

2- كسب علم و دانش و

3- دسترسي به منابع مورد نياز يك سطح زندگي مناسب و شايسته.

[spow 44,195]

توسعه انساني داراي دو جنبه است، يكي شكل گيري توانمنديهاي انساني نظير افزايش مهارت و ديگري به كارگيري اين توانمنديهاي اكتسابي در راه مقاصد سازنده. این دو جنبه در واقع به دنبال برقراری دو هدف اساسی زیر می باشد:

الف) رفع فقر در توسعه پايدار:

از ديدگاه توسعه پايدار، فقر به معناي انكار انتخابها و فرصت هايي براي گذراندن يك زندگي قابل تحمل است. از اين ديدگاه، فقر معنايي فراتر از رفع نيازهاي رفاه مادي دارد. فقر انساني در برگيرنده انكار انتخابها و فرصتهايي است كه براي توسعه انساني جهت تداوم يك زندگي طولاني سالم و سازنـده و نيز بـراي مشاركت در زنـدگي اقتصادي، اجتماعي و سياسـي جامعه، بسيار اساسـي مي باشد.

ب) ارتقاي سلامت انسان در توسعه پايدار:

استراتژي كلي توسعه پايدار در زمينه ارتقاي سلامت انسان عبارتست از: تامين نيازهاي بهداشتي اوليه جمعيتهاي روستايي و شهري، فراهم ساختن خدمات تخصصي و ضروري بهداشتي زيست محيطي و هماهنگي براي مشاركت مردم در حل مسائل بهداشتي. خدمات بهداشتي بايد نيازمندترين بخشهاي جمعيت را در اولويت قرار داده و تحت پوشش قرار بدهد، خصوصا" آنهايي را كه در مناطق روستايي زندگي مي كنند.اقدامات پيشگيرانه شامل مقابله با خطرات زندگي شهري و خطرات ناشي از آلودگي هوا نيز مي گردند.

براي برخورد با مسايل و چالشهاي ايجاد يك نظام بهداشتي پويا و ارائه خدمات بهداشتي فراگير اتخاذ اقدامات جديدي از سوي دولتها و بخش خصوصي براي تداوم مراقبتهاي بهداشتي پايه و تقويت مبارزه با بيماريهاي واگير و غير واگير و فراگيرشدن مراقبتهاي بهداشتي ضروري است .

توسعه پايدار كشاورزي، توليد با كيفيت، نگاه به آينده:

كشاورزي پايدار به معناي استفاده از علوم بيولوژي، بالاترين ميزان و مناسب ترين روش توليد در كشاورزي است. در حاليكه در كشاورزي تجاري براي نيل به اهداف توليد كوتاه مدت از نهاده هاي كشاورزي به طور بي رويه استفاده مي شود. اين نهاده ها شامل كود، سم، زمين، آب و... است كه استفاده هاي بي رويه از هر كدام ناهنجاري هايي را به دنبال دارد. در حالي كه وزارت جهاد كشاورزي عزم جدي براي توليد ارگانيك و كاربرد حداقل سم و كود شيميايي را در محصولات كشاورزي دارد، اما آيا روند موجود در استفاده بيش از حد ظرفيت اراضي در كشت هاي دوم و 4/7 ميليارد متر مكعب بيلان منفي از 44 ميليارد متر مكعب آب در بخش زراعت و به عبارتي 19 درصد بيلان منفي حاكي از رويكرد بخش كشاورزي به توسعه پايدار است؟ به راستي وزارت جهاد كشاورزي مي تواند برآورد كند كه مسير گذر از كشاورزي تجاري به كشاورزي پايدار تاكنون به چه ميزان طي شده است؟

[spow 44,195]

با افزايش روزافزون جمعيت و نيازهاي فراوان آن از جمله غذا، كشاورزي با روش هاي ابتدايي و سنتي با بازدهي كم، ديگر جوابگوي اين نيازها نيست. در طي سال هاي گذشته با قطع درختان جنگلي و از بين بردن مراتع، سطح زيركشت افزايش يافته و با استفاده از تكنولوژي هاي صنعتي و روش هاي نوين كشاورزي تا حدودي توانسته بر اين نيازها غلبه كند. به كارگيري روش هاي شيميايي و مكانيكي هر چند توانست كشاورزي را رونق دهد، ولي جاذبه هاي منافع كوتاه مدت كشاورزي تجاري به سيستم حساس و آسيب پذير خاك، اين اجازه را نداد كه بگويد: چه مدت مي توان از اين روش كشاورزي استفاده كرد.

در كشاورزي تجاري با استفاده بي رويه و نامتعادل از كودها و سموم كه تخريب خاك و از بين رفتن موجودات خاكزي را در پي داشت، توان توليد و حاصلخيزي خاك كاهش يافت و نتيجه اين روش كشاورزي، پايين آمدن كيفيت محصولات بود.

در اواخر دهه 60 ميلادي با پيدا شدن سموم در زنجيره هاي غذايي و تجمع عناصر در خاك و آب هاي زيرزميني، به تبع آن بروز بيماري هاي مختلف در انسان، آگاهي مردم از اثرات استفاده از اين مواد شيميايي در كشاورزي افزايش يافت. در دهه ي 70 ميلادي قيمت نفت افزايش يافت و به دنبال آن بهاي نهاده هاي اصلي كشاورزي زياد شد. اين امر بيشتر سبب شد كه مردم به فكر فرو روند و احساس كنند كه منابع طبيعي زمين محدود و جايگزين كردن آنها كاري بس دشوار است.

در سال هاي اخير براي نيل به حفظ حيات طبيعي، تنوع زيستي، پايداري منابع خاك و آب و حفظ محيط زيست، به كشاورزي از ديدگاه پايدار و ارگانيك نگاه شده است. كشاورزي پايدار براي حصول توليد در دراز مدت و سازگار با محيط، بر نهاده هاي كم انرژي و مقادير كم مواد شيميايي متكي است و در آن اثرات متقابل و فرايندهاي اكولوژيكي ضروري مي باشد كه نتيجه آن توليد محصول و غذاي سالم تر است.

تفاوت كشاورزي پايدار با كشاورزي تجاري كه به صورت فشرده از نهاده هاي كشاورزي استفاده مي كنند، در اين است كه در كشاورزي پايدار بر ثبات عملكرد در طولاني مدت با حداقل تاثير بر محيط تاكيد مي شود، در حالي كه كشاورزي تجاري بر اهداف كوتاه مدت و حداكثر عملكرد متكي است. بايد به اين نكته توجه كرد كه كشاورزي پايدار به معني بازگشت به گذشته نيست، چرا كه با استفاده از علوم جديد بيولوژي به بالاترين ميزان و مناسب ترين روش توليد در كشاورزي رسيد. گر چه در بيشتر جوامع با قدرت و نفوذ سياسي شركت هاي توليدكننده مواد شيميايي و نفي اثرات ناهنجار استفاده از آنها در كشاورزي، در توسعه كشاورزي پايدار خللي ايجاد كرده است، ولي با پيگيري جوامع علمي و مردم در سياست دولت ها تغيير روشي مشاهده شده كه كنترل و حذف مصرف برخي از اين مواد شيميايي را در پي داشته است.

[spow 44,195]

به علت ناهنجاري هاي به وجود آمده در سيستم كشاورزي تجاري و صنعتي، جنبش كشاورزي پايدار مبتني بر اكولوژي زنده خاك شكل گرفته است و حركت هاي جهاني نشان مي دهد كه اين جنبش در حال گسترش مي باشد و اين تغييرات در كشورهاي توسعه يافته بيشتر مشاهده مي گردد.

در كشاورزي پايدار دو اصل كليدي وجود دارد كه در آن استفاده از مواد شيميايي بخصوص آفت كش ها و كودها بايد به حداقل برسد و به مزرعه به صورت جامع نگريسته شود.

در حالت كلي يكي از منابع توليد محصولات كشاورزي خاك است و اكوسيستم خاك به طور طبيعي در جهت به حداقل رساندن حالت بي نظمي و جلوگيري از تغييرات شديد بلندمدت عمل مي كند و نتيجه ي آن حفظ ثبات درون زيستگاه است. بنابراين حفظ تعادل اكوسيستم خاك مستلزم مديريت عواملي است كه در جهت حمايت و تقويت جامعه زيستي خاك به كار رود.

امروزه رويكرد جهاني به كشاورزي مبتني بر ساختارهاي زنده خاك است. در اين نوع كشاورزي به كار بردن فرآورده هاي بيولوژيك كه با طبيعت اكوسيستم خاك هماهنگ است، در اولويت قرار دارد و خاك به عنوان يك اكوسيستم پويا و فعال در نظر گرفته مي شود كه مواد و انرژي در آن جريان دارد و موجودات خاكزي و گياهان از اجراي اصلي آن محسوب مي شوند. اين موجودات خاكزي از عوامل اصلي تنظيم كننده زنجيره هاي غذايي و چرخه هاي حياتي روابط مفيد بين اجراي آن مي باشند. دانشمندان علوم گياهي و كشاورزي توجه خود را بيشتر به خطرات مصرف بيش از حد كودها و آفت كش هاي شيميايي و مسايل حفاظت خاك و آب و حفاظت از محيط زيست صرف كرده اند و به طور كلي بايد گفت: كشاورزي پايدار بايد از نظر اكولوژيكي مناسب، از نظر اقتصادي توجيه پذير و از نظر اجتماعي مطلوب باشد. كشاورزي پايدار از اهدافي است كه بايد هر چه سريعتر به آن دست يافت و با استمرار آن نياز به مواد شيميايي گران و مخرب را كمتر كرد و با حفاظت از محيط زيست، موجودات و سلامتي جوامع زيستي از طريق برنامه ريزي دقيق، كشاورزي پايدار را حاصل نمود تا نسل هاي آينده بتوانند از شرايط مناسب محيطي برخوردار شوند و از نعمت هاي آن بهره جويند.

[spow 44,195]

راهبردهاي توسعه پايدار در بخش كشاورزي:

1ـ افزايش بهره‌وري عوامل و منابع توليد در بخش كشاورزي با تأكيد بر تجهيز و توسعه منابع انساني:

توانمندسازي فردي و تشكل‌هاي بهره‌برداران و توليدكنندگان بخش كشاورزي

ارائه خدمات زيربنايي به كشاورزان براي توسعه اراضي كشاورزي

انجام مطالعات و تدوين الگوي كشت و مشخص نمودن اولويت‌ها براي اجراي برنامه‌هاي زراعي، باغي و دامي

ايجاد و توسعه فن‌آوري‌هاي نوين (نظير بيوتكنولوژي و مهندسي ژنتيك) در توليد و فرآوري محصولات كشاورزي با رعايت ملاحظات زيست محيطي

تعيين و ترويج الگوي كشت متناسب با مزيت‌هاي نسبي مناطق اكولوژيك كشاورزي(AgroEcological Zone)

ايجاد وگسترش پايگاه داده‌هاي آماري و توسعه زيرساخت‌هاي لازم براي انتقال اطلاعات به كشاورزان

توسعه تحقيقات كاربردي كاهش ضايعات توليد و فرآوري محصولات كشاورزي و ترويج انتقال آن به كشاورزان

2ـ حفاظت از منابع خاك، احياي اراضي مخروبه كشاورزي و سازماندهي زمين، از طريق:

شناسايي و انجام مطالعات لازم براي ارزيابي و طبقه‌بندي منابع زمين و تعيين قابليت‌هاي اراضي كشور به منظور تعيين كاربري بهينه اراضي

پيشگيري و حفاظت از منابع تخريب نشده و حفظ خاك‌هاي مثمر كشاورزي

تهيه و اجراي برنامه احياي اراضي تخريب شده

پيش‌بيني و اعمال ساز و كارهاي مناسب حقوقي و وضع قوانين لازم به منظور عدم تغيير كاربري گسترده اراضي كشاورزي (به عنوان مثال تدوين، تصويب و اجراي قانون جامع خاك در كشور)

تطبيق كاربري‌هاي موجود با كاربري‌هاي مطلوب در چارچوب اصول آمايش سرزمين و ساماندهي كاربري‌هاي ناسازگار موجود

توجه به حفاظت و احياي پوشش گياهي و توسعه فعاليت‌هاي آبخيزداري در اراضي پرشيب و بالادست

تدوين استاندارد آلودگي خاك براي كاربري‌هاي مختلف و تصويب دستورالعمل‌هاي زيست‌محيطي فعاليت‌هاي آلوده‌كننده منابع خاك كشور

بهينه‌سازي مصرف كود و سموم كشاورزي

اصلاح روش‌هاي شخم و كاشت در اراضي شيبدار

آگاهي يافتن از خسارات زيست محيطي ناشي از توسعه نامتناسب كشاورزي

3ـ بهبود و اصلاح نظام بهره‌برداري در بخش كشاورزي از طريق:

مطالعه و شناسايي نظام‌هاي پايدار بهره‌برداري، متناسب با شرايط اجتماعي و اقتصادي هر منطقه و بسترسازي براي اشاعه اين نظام‌ها

اقتصادي نمودن اندازه و مقياس واحدهاي بهره‌برداري و جلوگيري از خردشدن اين اندازه‌ها

ارتقاي تكنولوژي مناسب در چرخه توليد محصولات كشاورزي و اعمال حمايت‌هاي لازم براي توسعه مكانيزاسيون در توليد محصولات كشاورزي

توسعه دامداري‌هاي صنعتي (بسته) و كاهش دامداري‌هاي سنتي و غيرمتحرك (تلفيق زراعت و دامداري)

حمايت از ادغام مالكيت‌هاي كشاورزي و صنعتي و ايجاد واحدهاي كشت و صنعت

ساماندهي و تسريع در اسكان عشاير

[spow 44,195]

4ـ دستيابي به خودكفايي در توليد محصولات اساسي كشاورزي به منظور تأمين امنيت غذايي كشور، از طريق:

شناسايي و تعيين قابليت (اراضي) كشاورزي براي اعمال الگوهاي مناسب توليد در مناطق مختلف كشور

تأمين نهاده‌هاي مناسب توليد و بسترسازي براي دسترسي آسان توليدكنندگان به آن

تنظيم بازار و اصلاح ساختار توزيع و بازاررساني محصولات كشاورزي

پوشش كامل بيمه محصولات اساسي كشاورزي

تلفيق دانش فني و اطلاعات با خواسته‌هاي روستاييان و توليدكنندگان محصولات كشاورزي

5 ـ افزايش درآمد و توان اقتصادي توليدكنندگان بخش كشاورزي، ازطريق:

اتخاذ تدابير حمايتي براي افزايش درآمد كشاورزان و جلوگيري از مهاجرت آن‌ها

تنوع بخشي به مشاغل كشاورزي

تقويت و توسعه فعاليت‌هاي «آگروفارستري»

تشويق به ايجاد سازمان‌هاي مالي و سرمايه‌گذاري در بخش كشاورزي براي تامين نقدينگي مورد نياز توليد

تقويت برنامه‌هاي درآمد و اشتغال‌زا در مناطق روستايي و گسترش فرصت‌هاي شغلي

بهبود رابطه مبادله بخش كشاورزي با ساير بخش‌هاي اقتصادي

توسعه صادرات محصولات و فرآورده‌هاي كشاورزي

6ـ حفظ، احيا و بهره‌برداري بهينه از منابع آب در بخش كشاورزي به منظور پايداري توليدات كشاورزي و توسعه پايدار مناطق روستايي، از طريق:

بهبود مديريت مصرف آب در بخش كشاورزي و ايجاد تشكل‌هاي مناسب بهره‌برداري از منابع آب

ارتقاي راندمان آبياري در اراضي آبي كشاورزي

جلوگيري از هدررفتن سيلاب‌ها با استفاده از روش‌هاي مختلف مانند احداث بندهاي ذخيره‌اي و انحرافي، تغذيه مصنوعي آبخوان‌ها و پخش سيلاب

تدوين و اجراي طرح‌هاي مديريت يكپارچه منابع آب در حوزه آبخيز به منظور ايجاد و ارتقاي هماهنگي بين طرح‌هاي توسعه منابع آب، آبخيزداري در مناطق بالادست و احداث شبكه‌هاي آبياري و زهكشي در مناطق پايين دست

استفاده مجدد از پساب‌ها با رعايت ملاحظات زيست محيطي

اعمال الگوي كشت متناسب با ظرفيت پايداري منابع آب

[spow 44,195]

7ـ مديريت و مبارزه تلفيقي با آفات و بيماري‌هاي گياهي، ازطريق

ارتقاي آگاهي‌هاي عمومي و فني كشاورزان از خسارات ناشي از سموم و آفت‌كش‌ها به محيط زيست و فراهم ساختن زمينه دسترسي آسان كشاورزان به مديريت تلفيقي دفع آفات و توسعه آن

توسعه و گسترش روش‌هاي غيرشيميايي كنترل آفات با محوريت مبارزه بيولوژيك

توسعه و تقويت قرنطينه‌هاي گياهي به ويژه در مبادي ورودي و خروجي كشور

تدوين و اجراي ضوابط و استانداردهاي مناسب براي كنترل و يا استفاده از سموم و آفت‌كش‌ها

8ـ حفاظت و بهره‌برداري پايدار از منابع ژنتيك گياهي‌ و جانوري براي كشاورزي پايدار، از طريق:

شناسايي گونه‌هاي برتر و سازگار گياهي و جانوري (دامي)

تدوين سياست‌هاي لازم در سطوح ملي و بين‌المللي براي بهره‌برداري از منابع ژنتيكي گونه‌هاي گياهي و جانوري (دامي) و نظارت و ارزيابي اقدامات انجام شده در اين خصوص

تدوين و اجراي برنامه‌هاي لازم براي حفاظت از گونه‌هاي در معرض خطر انقراض و گونه‌هاي برتر بومي

9ـ افزايش توان توليد بيولوژيك خاك و ارتقاي تنوع زيستي در عرصه‌هاي كشاورزي

توسعه روش‌هاي بدون شخم (no tillage) و مبتني بر حفاظت منابع در اراضي كشاورزي (با هدف حداقل جابه‌جايي در خاك، حفظ پوشش دائمي مواد گياهي زنده يا مرده و تناوب كشت)

غني‌سازي خاك‌هاي كم حاصلخيز با اعمال تناوب كشت و استفاده از كاشت گونه‌هاي مناسب

هدفمند نمودن يارانه كودهاي شيميايي و ترويج استفاده از كودهاي بيولوژيك

جلوگيري از آتش زدن كاه و كلش و بقاياي گياهي براي كشت محصول بعدي با جايگزين نمودن روش‌هاي مناسب

10ـ توسعه و ترويج كشاورزي ارگانيك

كشاورزي ارگانيك به مجموعه‌اي از عمليات گفته مي‌شود كه با هدف كاهش مصرف نهاده‌هاي غيرطبيعي به اجرا درمي‌آيد. در اين شيوه از مصرف كود و سموم شيميايي، مواد نگهدارنده سنتز شده، داروهاي شيميايي، ارگانيسم‌هاي توليد شده به روش مهندسي ژنتيك و پساب‌هاي صنعتي ممانعت به عمل مي‌آيد.

از اين راهبرد در هيچ يك از منابع و ادبيات مرتبط با برنامه‌هاي توسعه كشور ياد نشده است، ليكن به دليل اهميتي كه در چهارچوب توسعه پايدار و كاهش نگراني‌هاي ناشي از آلودگي مواد غذايي و ارتقاي سلامت جامعه دارد، پيشنهاد شده است. شايان ذكر است استفاده از كشاورزي ارگانيك در سال‌هاي اخير در بسياري از كشورهاي توسعه يافته گسترش يافته است به نحوي كه در فاصله سال‌هاي 1995 تا 2000 ميلادي مساحت اراضي زير كشت ارگانيك در اروپا و آمريكا 3 برابر شده است.

[spow 44,195]

منابع:

1- دفتر حقوقي و امور مجلس، مجموعه قوانين و مقررات حفاظت محيط زيست، جلد اول، بهمن 1379 .

2- منوچهري، آزيتا،(1379)،بررسي مفاهيم ونظريه هاي توسعه پايدار وچگونگي تطبيق شرايط كشور با آن

3- بختياري، وحيد، كشاورزي پايدار توليد با كيفيت، نگاه به آينده ماهنامه دام کشت و صنعت، شماره 94

4- وزارت جهاد سازندگي، دفتر مطالعات جامع و نظارت، مباني نگرش به برنامه هاي بلند مدت، 1376 .

5 - دانشور, نيره، توسعه درون زا, كنگره جنبش نرم افزاري، بهار84، http://bashgah.net/modules.php

6 - افروغ، عماد، نقد و بررسي رويکرد‌ها و نظريه‌هاي اصلي در زمينه توسعه جهان سوم و ... سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاه‌ها( سمت).

7 - زنجاني، حبيب الله، جمعيت و شهرنشيني در ايران، مرکز مطالعات و تحقيقات شهر سازي و معماري ايران، چاپ دوم 1371.

8 - سازمان خواربار و کشاورزي ملل متحد(FAO)، سياست ها و راهبرد هاي فائو در زمينه همکاري با سازمان هاي غير دولتي و تشکل هاي مدني، مترجمان احمد بالان، ضياء الدين الماسي. تهران، وزارت جهاد کشاورزي، معاونت ترويج و نظام بهره برداري، دفتر مطالعات و تلفيق برنامه، 1382.

9 - مهاجراني، مصطفي، گزينه مطلوب، کشاورزي مردمي يا دولتي. مجلس و پژوهش، نشريه مرکز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي، شماره چهاردهم، سال دوم، اسفندماه 1373.

11 - چمبرز، رابرت. توسعه روستائي، اولويت بخشي به فقر. ترجمه مصطفي ازکيا. موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه نهران، سال 1376.

 

عبدالرحیم هاشمی دیزج( عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آستارا)

اسماعیل صبوری (کارشناس ارشد توسعه اقتصادی و برنامه ریزی)

[masi.y 10]

سلام ممنون از متنی که گذاشتین

امکانش هست فایل pdf شو هم بزارین؟