مقاله حسن مقدم چه می‌خواست؟

bandarabasi · 29 شهریور، ۱۳۹۰

اختصاصی رسم : در پی انتشار کتاب

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

که در آن فونت‌های جدیدی (با مبنای تغییر خط فارسی) پیشنهاد شده بود، مقاله زیر را مهدی صادقی در این باره نوشته است:

مهدی صادقی : جعفرخان از فرنگ برگشته یکی از معروف ترین آثاری است که همه می‌شناسیم. نمایشنامه آن را حسن مقدم در سال 1300 نوشت، زنده‌یاد علی حاتمی فیلم آن را در 1366 ساخت و البته بارها و بارها توسط هنرمندان مختلف روی صحنه تئاتر رفت.

جعفرخان از فرنگ برگشته بیش از یک نمایشنامه، تئاتر و فیلم در فرهنگ ما جاافتاده که حتی ضرب المثل هم شده و تکه کلام خیلی‌ها برای قیاس فرهنگ دیروز و امروزمان است. جعفرخان محصول ذهن کیست و کدام هنرمندی چنین اثری آفرید که با گذشت حدود 90 سال از خلق آن، هنوز مثال زدنی است؟

حسن مقدم هنرمندی که برای فرانسوی‌ها بیش از ایرانی‌ها آشناست، او 1277 خورشیدی در تهران زاده شد. پدرش احتساب الملک شهردار تهران در زمان ناصرالدین شاه و وزیر مختار ایران در سوئیس بود. در فرانسه در رشته علوم اجتماعی و سیاسی لیسانس گرفت و از همان زمان با مطبوعات فرانسه همکاری داشت و برایشان مقاله می‌نوشت. بعد به ایران آمد، مدتی ماند، سپس به مصر رفت تا در سفارت ایران در قاهره مشغول کار شود. آنجا سل گرفت و برای مداوا به سوئیس رفت و همانجا در 28 سالگی در آسایشگاه لیزن درگذشت.

بسیاری از هنرمندان بزرگ آن زمان اروپا با او دمخور بود و او را می‌شناختند. نوشته‌های او برای بسیاری از هنرمندان و حتی دانشمندان آن روزگار خواندنی و مفید بود که با توجه به هدفی که از نوشتن این مقدمه دارم، قصد ندارم زیاد آن را مطول کنم. فقط به همین بسنده می‌کنم: یکی از ناشران معروف فرانسه کتابی درباره رومن رولان، خالق ژان کریستف منتشر کرد که مجموعه مقالاتی از چهره‌های مختلف در آن به چاپ رسید، از جمله انیشتین، فروید، تاگور، گاندی، آندره ژید و حسن مقدم 27 ساله!

از جمله کارهایی که مقدم کرد، راه‌اندازی انجمن ایران جوان با همراهی و همفکری بزرگانی چون زنده یاد سعید نفیسی، علی اکبر سیاسی، اسماعیل مرآت، عبدالحسین میکده و ... بود. آنچه سبب شد حسن مقدم امروز سر از صفحه گرافیک درآورد، بازخوانی مرامنامه‌ای است که برای این انجمن تنظیم کردند. آنها در کنار خواسته‌های مهم و ملی چون استقرار حکومت عرفی، القای کاپیتولاسیون و ... می‌خواستند خط فارسی هم تغییر کند!

این نکته مهمی است که توجه به آن ضروری است: تغییر خط فارسی از این حروف به هم پیوسته و زیبا، اما ناخوانا، نارس و نادان پرور به حروفی که راحت‌تر آموخته و خوانده شود.

چندی پیش داریوش مختاری فونت جدیدی پیشنهاد کرد که پیش از آنکه فونت باشد، یک خط جدید بود. ضعف‌هایی داشت و دارد، اما پیشنهاد خوبی بود برای تغییر خط فارسی.

این پیشنهاد با واکنش‌های متفاوت مواجه شد؛ برخی آن را گامی درست ارزیابی کردند و برخی دیگر بر آن تاختند که فرهنگ و پیشینه خط فارسی مان بر باد می‌رود!

به صراحت می‌گویم و معتقدم این پیشینه، امروز پشیزی هم ارزش ندارد، وقتی نتیجه‌اش بیسواد نگهداشتن جماعت تحصیل کرده است. خط فارسی آنقدر سخت است که در هر دو سطری که می‌خوانیم سه بار باید توقف کنیم، کلمه را بالا و پایین کنیم تا بدانیم چیست؟

خط فارسی ما نه اعراب دارد که مثل خط عربی راحت خوانده شود، نه حروف صدادار با شکل جدا.

به کلمه سواد ، سوال و سود توجه کنید: هر سه و دارند، اما آیا تلفظ هر سه حرف و (که یک شکل دارند) یکی است؟ یعنی صداهای مختلف با شکل یکسان!

حکم به ضم ح معنایش کاملا متفاوت است با حکم به فتح ح و ایضا با حکم به کسر ح !

همین مشکل در بسیاری از کلمات هست و نتیجه آن، کند شدن سرعت خوانش است. این است که دو صفحه می‌خوانیم، خسته می‌شویم، کتاب را کنار می‌گذاریم و به همین راحتی کتاب از زندگی و فکرمان کنار می‌رود.

در نوشتن هم همین می‌شود، شاتر را با شاطر یکی می‌نویسیم، در حالی که یکی در کار عکس است و دیگری با خمیر و تنور سر و کار دارد.

چهار صدای ز (ز ذ ض ظ) داریم، سه تا س (س ث ص) و ... حالا به اینها اضافه کنید حروفی که نوشته می‌شود، اما خوانده نمی‌شود یا وارونه: نوشته نمی‌شود، اما خوانده می‌شود! یا حروفی که نه خوانده می‌شود و نه نوشته می‌شود!

جوک به تمام معناست این خط فارسی ما !

پیشینه خط فارسی اگر امروز جوابگوی نیازهای ما نیست، باید خط تغییر کند و این کاملا منطقی است. آیا پیشینه و به اصطلاح میراث خط فارسی، دکوری سر طاقچه است که فقط باید تزیینی باشد؟ آیا نباید این میراث پاسخگوی مسایل و نیاز روزانه بهره‌بردارانش باشد؟

اگر چنین دیدگاهی را تایید می‌کنیم، پس این میراث تاریخی و فرهنگی هیچ نقشی در زندگی روزمره ندارد و وقتی کاربردی ندارد، چه لزومی دارد دکوری سر طاقچه داشته باشیم؟

به قول زنده‌یاد علی شریعتی که معتقد بود مسایل مربوط به دین اگر نتواند مشکل امروز را حل کند، اصلا به درد مردمان امروز نمی‌خورد! بدین معنا که این مسایل باید بتواند پاسخگوی نیازهای امروز معتقدانش باشد. پیشینه خط فارسی ما هم باید چنین باشد.

این حرف فقط من نیست و اگر با دقت بنگریم به تلاش‌هایی که دست کم در دویست سال اخیر از سوی افراد مختلف صورت گرفته تا پاسخگوی نیاز فارسی زبانان امروز باشد، خواهیم دید چه بزرگانی و چه کسانی چه‌ها که نگفتند.

فتحعلی آخوندزاده، میرزاملکم خان، میرزایوسف خان مستشارالدوله، عبدالرحیم طالبوف ( طالب اف)، میرزاعلی اصغر خان طالقانی، رشید یاسمی، میرزاابوالقاسم آزاد مراغه ای، کاظم ایرانشهر، احمد کسروی، دکتر نصرالله شیفته، مسعود رجب نیا، ابراهیم گرانفر، منوچهر امیری، یدالله رویایی، یحیی ذکا، سهیل آذری، رحمت مصطفوی، دکتر پرویز ناتل خانلری، سعید نفیسی، احسان طبری و ... از جمله کسانی هستند که سعی و تلاش در بیان معایب خط کنونی فارسی و معرفی خط جدید به عمل آوردند.

(برای مطالعه بخشی از تلاش‌های ایشان، این مقاله را بخوانید:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

)

تاکید می‌کنم تلاش بر این است تا خط فارسی تغییر کند و نه زبان فارسی. مشکل‌ها همه از این خط است که راحت خوانده نمی‌شود.

حتی اگر از بعد مسایل دینی نگاه کنیم، می‌بینیم که تغییر این خط به خطی که شباهت به خط عربی نداشته باشد، بهتر خواهد بود. امروزه همه آنهایی که قرآن و ادعیه را می‌خوانند، فقط می‌خوانند و از معنای آن چیزی دستگیرشان نمی‌شود،‌ چرا که زبان عربی را نمی‌دانند، فقط الفبای آن را هجی می‌کنند. به همین دلیل است معانی آن را درک نمی‌کنند و تاثیری در زندگی‌شان نمی‌گذارد. در حالی که اگر خط رایج، خطی متفاوت با خط عربی باشد، آنها که می‌خواهند قرآن و ادعیه بخوانند، مجبور می‌شوند ابتدا عربی را یاد بگیرند، در نتیجه به مفاهیم آنچه می‌خوانند، پی خواهند برد.

خوب است قدری تامل کنیم چرا در نظر پیشگامانی چون حسن مقدم (که بخشی از پیشینه فرهنگی ما هستند) تغییر خط فارسی به اندازه تغییر حکومت اهمیت داشته و اکنون چه کنیم تا روزی مجبور نشویم نه فقط خط که زبان فارسی‌مان را تغییر دهیم.

مختاری، من و تعداد دیگری از طراحان گرافیک درصدد تشکیل حلقه فکری دوستانه‌ای هستیم تا به این مهم بیش از گذشته بپردازیم و در این راه، پیوسته پذیرای پیشنهادهای پژوهشگران و پرسش‌جویان خواهیم بود.