شناخت باغ دولت آباد یزد و بررسی هندسه باغ با تاکید بر اصل تقارن

[Mohammad Aref 120,438]

چکیده:

تقارن یکی از اصول معماری ایرانی بشمار می رود که در باغ ایرانی از این اصل بسیار استفاده شده است.اصل تقارن هم در هندسه کلی باغ و هم در بناهای ساخته شده در باغ ایرانی به خوبی دیده می شود. اوج این تقارن را می توان در محور اصلی باغ دید یعنی جایی که حتی گل ها و درختان نیز قرینه کاشته می شوند. طرح باغ دولت آباد یکی از اصیل ترین و بدیع ترین طرح های باغ رسمی ایرانی است که هندسه آن یک هندسه منظم بوده که سطح باغ را به دو بخش مستطیلی شکل عمود بر هم (باغ بيروني و باغ اندروني) تفكيك کرده است.

در این مقاله سعی بر آن بوده که پس از بررسی و شناخت کلی باغ دولت آباد و تحلیل هندسه و نظام باغ به بررسی اصل تقارن درهندسه محورهای باغ پرداخته شود. البته با توجه کم بودن منابع موجود و در دسترس نبودن برخی از این منابع کار در این مورد نیازمند بررسی های بیشتر است و فرض مطرح شده می بایستی از جهاتی دیگر نیز مورد بررسی قرار گیرد. نکته قابل تامل در هندسه باغ دولت آباد عدم تطابق محور باغ اندرونی بر محور باغ بیرونی می باشد بطوریکه امتداد محور طولی باغ اندرونی، نسبت به مرکز تقارن باغ بیرونی انحراف دارد.

 

کلمات کلیدی:

باغ دولت آباد، هندسه، تقارن

 

علی اکبر یعقوبی / دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه تربیت مدرس / نشریه اینترنتی معماری منظر

 

منابع:

1. قهاری، علیرضا؛ معماری و فرهنگ، عمارت هشت باغ دولت آباد، پاییز 79، ص 82-84

2. باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید، انتشارات موزه هنرهای معاصر، 1378، ص162-169

3. طلایی، اسماعیل؛ پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، 1379

4. حیدرنتاج، وحید؛ گونه شناسی باغ ایرانی، ماهنامه نظر، 1385

5. انصاری، مجتبی؛ باغ ایرانی،مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی

6. انصاری، مجتبی؛ جزوه درس مبانی معماری منظر، دانشگاه تربیت مدرس،1386

[Mohammad Aref 120,438]

شناخت باغ

"هشت باغ دولت آباد" که به اختصار "باغ دولت آباد" نامیده میشود از مجموعه های مشهور دوره زندیه می باشد که قدمت ساخت آن به سال 1160 هجری قمری باز می گردد.این باغ به دستور محمد تقی خان بافقی ، حکمران و والی یزد ساخته شد.(قهاری 1379) از جمله مهم ترین اقدامات وی در این دوران ، ساخت قنات و باغ دولت آباد بود.قنات دولت آباد که نقشی اساسی در موجودیت بخشی به باغ دولت آباد را دارد، به طول تقریبی 60 کیلومتر یکی از مهم ترین و طولانی ترین قنات های شهر یزد است. قنات از ارتفاعات مهریز سرچشمه می گرفت و پس از مشروب کردن بخشی از اراضی مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی به یزد می رسید و همه باغ دولت آباد را سیراب می کرد و پس از آن به طرف اراضی اطراف باغ جاری می شد و زمین های کشاورزی را مشروب می کرد.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

باغ دولت آباد یکی از زیباترین باغ های ایران به شمار می رودکه در وسعتی در حدود 6.4 هکتار احداث شده است. در زمان محمد تقی خان ، باغ از سمت شمال به خیابانی می رسید که درختان بسیاری داشت؛ بطوریکه این درختان ،مانع دید از خارج به داخل باغ می شدند. به این سبب این خیابان را "هزار درخت" نیز می گفتند که عرض 4تا 5 متر و طولی بیش از 20 کیلومتر داشت و به سمت رحیم آباد می رفت. در سمت شرق باغ نیز خیابانی بطول 8 کیلومتر قرار داشت و از سمت غرب باغ به مسیل رودخانه ی خشک محدود می شد.در این زمان باغ خارج از حصار شهر یزد قرار داشت. با گسترش یافتن شهر ، این باغ در دوران قاجاریه متصل به دروازه"چهار منار" اما همچنان خارج شهر قرار می گرفت. اما با گذشت زمان، بافت شهری اطرف آن را پر کرد ، بطوریکه در دوران پهلوی ساخت و ساز حومه شهر ی پیرامون آن را فرا گرفت و به تدریج باغ در مرکز شهر یزد قرار گرفت. (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

 

 

تصویر هوایی باغ، محدوده کنونی باغ با رنگ قرمز مشخص شده است. ماخذ: گوگل ارث

 

 

باغ در زمان تاسیس:

1. باغ دولت آباد

2. شهر قدیم

3. شهر قلعه ای

4. مزارع و باغات

 

 

باغ در زمان حال

1. باغ دولت آباد

2. بافت جدید

3. بافت قدیم

4. شهر قلعه ای

 

ماخذ: طلایی، اسماعیل؛ پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، 1379

[Mohammad Aref 120,438]

طرح باغ

طرح باغ دولت آباد یکی از اصیل ترین و بدیع ترین طرح های باغ رسمی ایرانی است. سطح باغ به دو بخش با محیط مستطیل با ابعاد 116 در 274 متر و 104 در 278 متر ، تقسیم می شود که به صورت عمود بر هم قرار گرفته اند. محور تقارن مستطیل بزرگتر – محور اصلی باغ- در راستای شمالغربی– جنوبغربی با زاویه 30 درجه نسبت به محور غربی– شرقی قرار می گیرد. محیط مستطیل بزرگتر (آنچه اکنون عموم بعنوان باغ دولت اباد می شناسند) باغ "اندرونی" را شکل می داده که در واقع باغ خصوصی و اقامتگاه خانواده بوده است. محیط مستطیل کوچکتر که در سمت شمال قرار دارد ، محدوده ی باغ بیرونی را مشخص می کند. این باغ که باغ "بهشت آیین" نامیده می شود ، محل برگزاری تشریفات حکومتی و مراسم ورزشی بوده است(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

 

پلان باغ دولت آباد

1. باغ اندرونی

2. باغ بیرونی ( باغ بهشت آیین)

 

ماخذ: نعیما، غلامرضا؛ باغ های ایرانی و کوشک های آن

 

عناصر و اجزای باغ

همانطور که اشاره شد پیدایش مجموعه عمارات باغ دولت آباد پس از احداث و احیای رشته های قناتی است که با همین نام شکل گرفته و پس از رونق باغ های پیرامون ، در آن چند عمارت شامل عمارت سر در، عمارت بهشت آیین، تالار آیینه، عمارت تهرانی، عمارت هشتی (عمارت بادگیر)، عمارت سردر شمالی(مربوط به باغ بهشت آیین) و تالار طنبی احداث گردیده است. هم چنین اصطبلی بزرگ با شترخان و غلام خانه در غرب باغ و در کنار رودخانه خشک قرار دارد.

 

عناصر و اجزای باغ :

1. عمارت سردر (بهشت آیین)

2. عمارت هشتی (عمارت بادگیر)

3. تالار طنبی

4. عمارت طهرانی

5. تالار آیینه

6. عمارت سر در شمالی

7. اصطبل بزرگ

8. ابنیه فرعی و خدماتی

9. آب انبار

 

در واقع باغ دارای چهار بنای اصلی بوده که سه دستگاه آن به نام هشتی، تالار طنبی و سردر هنوز بر پای است و قسمتی از اطاق های زمستانی هم وجود دارد ولی بقیه ساختمان ها و حتی عرصه ی آن از بین رفته است.(قهاری 1379)

علاوه بر این بناهای اصلی، ابنیه فرعی و خدماتی در ضلع شرقی باغ شامل آبدار خانه،شربت خانه ،آشپزخانه و تاسیسات چاه و منبع آب با گاورو وجود دارد که در مواقع کم آبی برای پر کردن حوض های متعدد باغ از آن استفاده می شده است. (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

مجموعه ساختمان های دولت آباد هر یک دارای مشخصات معماری و جلوه های اصیلی از کاربرد فضا های مورد نیاز در آن زمان است. « "عمارت هشتی" که در انتهای محور اصلی باغ و متصل به دیوار جنوبی است در واقع کوشک اصلی باغ محسوب می شود و به سبب وجود بادگیر مرتفع آن شهرت خاصی دارد. این بادگیر با 33متر و 80 سانتی مترارتفاع ، بلندترین بادگیر موجود در ایران است.عمارت هشتی دارای سه اتاق بزرگ و حوضخانه ای (با حوض یکپارچه مرمرین) در وسط می باشد. طرح آن شبیه سایر کوشک های ایرانی است و طبقه فوقانی یک تالار و صفه و منظر دارد». (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

 

تصویر باغ، دید به عمارت هشتی و بادگیر، ماخذ: مولف

 

در سمت غرب عمارت هشتی، "عمارت طَنَبی" بزرگ و مجللی قرار دارد که دارای بادگیری مربع شکل و رو به باغ است. در دو طرف تالار طنبی، تالارها، صفه ها وشبستان هایی در یک طبقه جای دارد که در و روزن های آن ها به طنبی باز میشود. در زیر طنبی، زیر زمینی ژرف کنده اند که با دو پله راست به باغ می پیوندد و از طرف جنوب با راهرویی به محوطه زیر بادگیر ارتباط دارد.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

"عمارت سردر" (در مرز مشترک دو باغ اندرونی و بیرونی) اصلی ترین عمارت باغ بهشت آیین بشمار است که دو طبقه است و زیر خان آن از یک سردر، هشتی و یک اتاق بزرگ (رو به شرق) و چند اتاق کوچک (رو به شمال و جنوب) و چند راهرو تشکیل شده است.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

 

دید به عمارت سردر ( بهشت آیین)، ماخذ: مولف

[Mohammad Aref 120,438]

گونه شناسی باغ

دولت آباد از نقطه نظر گونه شناسی عملکردی ، باغ"سکونتگاهی- حکومتی" می باشد. به نحوی که باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی ، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بوده است و باغ اندرونی،بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه به شمار می رفته است. «درباغ هاي سكونتگاهي- حكومتي عرصه اندروني را از ساير عرصه ها كاملاً متمايز مي كردند و حتي دربان يا حاجبي را براي نظارت بر آن تعيين مي كردند.»(حیدرنتاج 1385)

از دیدگاه گونه شناسی کالبدی ، دولت آباد از نوع "باغ-حیاط" به شمار می رود زیرا ساختمان ها و عمارات آن در اطراف باغ قرار می گیرد. (مانند نارنجستان قوام و باغ هفت تنان در شیراز)

 

نظام آبیاری باغ

منبع اصلی تامین آب باغ ، قنات دولت آباد می باشد. در وقف نامه مفصل قنات دولت آباد نوشته شده است : « بر هیچ احدی مباح و روا نیست که پیش از گذشتن آب از باغ مذکور در آن تصرف نماید، اگر چه فی المثل ، همه آب دادن یک وجب زمین باشد. مگر در صورتی که به جهت آفات سماوی ، کمی آب به جایی برسد که گذشتن آب از باغ ممکن نباشد که در این صورت متولی را جایز است که در هر موضع که صلاح باشد آب را به مصرف برساند». علاوه بر قنات ، برای مواقع خشکسالی و برای سیراب کردن باغ و پرکردن حوض های متعدد آن ، یک چاه و منبع آب با گورو (آنچه امروز گاورو نامیده می شود) در ضلع شرقی باغ و در کنار ابنیه خدماتی احداث شده بود. همچنین در مواقع اضطراری از آب ذخیره شده در آب انبار باغ نیز استفاده می شد. (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

در باغ دولت آباد، آب به تمامی به نمایش گذاشته می شود. معمار با بازی وصف ناپذیری ، بارها آب را به درون زمین برده و بیرون آورده است، بطوریکه آب در تمام سطح باغ حضوردارد. آب ابتدا در زیر بادگیر عمارت هشتی و در یک حوض یکپارچه مرمرین دیده می شود که در آن می جوشد و بالا می آید. سپس به حوضی در وسط این عمارت وارد می شود و از آن به سه حوض کشیده مستطیل شکل در سه شاه نشین سرازیر می شود. در مقابل ارسی اتاق ها، سه سینه کبکی وجود دارد که از سنگ مرمر است و آن را به شکلی تراشیده اند تا موج ایجاد کند و حجم آب را بیشتر از واقعیت نشان دهد. (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

آب از هر سینه کبکی، وارد یک حوض کوچک می شود که حوض کلگی نامیده می شود و از آنجا در آبنمای بزرگ باغ جاری می شود. این آبنما دقیقا بر محور اصلی باغ قرار دارد و ابعاد آن متناسب با ارتفاع بادگیر عمارت هشتی است، بطوریکه تصویر این عمارت را بگونه ای کامل در آب منعکس می کند. (آب درون آبنما در این مرحله وارد آبگردانی بسبار زیبا می شده که اکنون از بین رفته است). بعد از آن آب از زیر عمارت سردر وارد باغ بهشت آیین می شود و به یک استخر 12 ضلعی بزرگ که در شمال عمارت قرار داررد می ریزد و از آنجا به سمت سه استخر مستطیل شکل در سه جانب دیگر سرازیر می شود. سپس آب از این استخرها بسوی خیابان ها و آبادی ها جاری می شود و به مصرف کشت و زرع می رسد. در واقع معمار تنها به عبور آب از لایه های زیرین زمین و سیراب کردن درختان قناعت نمی کرد، بلکه آب گوارا را به روی زمین می آورد و به نمایش می گذاشت تا روح ساکنان کویر را نیز سیراب کند.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

 

نظام آبیاری باغ:

1. مسیر نمایان حرکت آب

2. مسیر پنهان حرکت آب

3. حوض و آبنما

 

ماخذ:مولف

 

 

حوض مرمرین عمارت هشتی (زیر بادگیر) : در اینجا آب برای اولین بار در باغ دیده می شود

 

ماخذ: مولف

[Mohammad Aref 120,438]

نظام کاشت باغ

یکی از خصوصیات مهم باغ ایرانی ، نظم دقیق و هندسی در نحوه کاشتن درختان است و برای این منظور هر بخش از باغ که به مربع یا مستطیل است به مربع های کوچک تقسیم و در هر راس این شبکه مربعی یک درخت که عمر طولانی تر دارد کاشته می شد و سپس این مربع ها به مربع های کوچک تر تقسیم و در هر راس آن درختان با عمر متوسط و به همین ترتیب درختان با عمر کوتاه در رأس های مربع های میان آنها کاشته می شد.(انصاری, باغ ایرانی)

در باغ دولت آباد نیز مانند سایر باغ های ایرانی نظم کاشت بر اساس نظم هندسی کالبد باغ تعیین می شود و بر هندسه آن تأکید می کند. در کناره کرت های اصلی باغ ، دو ردیف کاج و یک ردیف سرو شیرازی کاشته شده است. این نوع کاشت درخت علاوه بر ایجاد یک پرسپکتیو و مسیر دید طولانی و تمرکز دید، با ایجاد سایه در مسیر اصلی باغ ، رهگذران باغ را از گزند آفتاب سوزان در امان می دارد.

در داخل کرت ها انواع درختان میوه کاشته می شد، از جمله درخت انجیر و درخت توت. هم اکنون چند اصله درخت توت با بیش از صد سال عمر، در باغ وجود دارد. همچنین در کرت ها نارنجستان، انارستان و تاکستان ایجاد می شد. در کرت های جانبی نیز گیاهان پوششی مانند پیچ امین الدوله، شبدر، یونجه و اسپس کاشته می شد.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

در باغ بهشت آیین نیز کرت بندی ها ، سه حیاط بوجود آورده اند بطوریکه در دو طرف هر یک از حوض های مستطیل شکل ، دو باغچه وجود دارد که درآن ها نیز گل های تزیینی کاشته می شده است.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

 

تصویر هوایی، نحوه کرت بندی باغ بهشت آیین، ماخذ: گوگل ارث

 

فاصله میان درختان را از گل سرخ پر می کردند،چنانکه معمرین می گویند؛ برای گلابگیری از این گل ها، دو ماه وقت لازم بوده است. در چهار خیابانی که ازتقاطع راه غلامخانه و خیابان های باغ بوجود می آمده است، درختان بید مجنون و ارغوان بر مهتابی بزرگ سایه می افکند که اطراف آن ازیاس زرد، نسترن و بوته های گل پر بوده است. همچنین بر بالای مهتابی دیگری که در کنار حوض عمارت سردر قرار دارد، داربستی از گل نسترن وجود داشته است.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

 

نحوه کاشت درختان:

 

ماخذ: مولف

هندسه باغ

هندسه باغ یک هندسه ی منظم است که سطح باغ را به دو بخش مستطیلی شکل عمود بر هم (باغ بيروني و باغ اندروني) تفكيك کرده است. محور تقارن مستطیل بزرگتر ، محور اصلی باغ اندرونی است که آبنمای بزرگ باغ به ابعاد 194 در 12 متر بر این محور منطبق می باشد. در واقع این محور، همان محوری است که عمارت سردر را به عمارت هشتی متصل می کند. «معمار باغ با کاشت درخت در دو جانب محور اصلی ، علاوه بر این که سبب تمرکز دید بسوی عمارت های اصلی باغ می شود ، موجب عدم محدودیت دید از سوی هر یک از عمارات بسمت منظر باغ نیز می گردد و بر اتصال بصری بین دو عمارت تاکید می کند».(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383) «وجود چشم انداز اصلی به شکل مستقیم و کشیده در محور طولی باغ روبروی کوشک و کاشتن درختان بلند در دو طرف آن نقشی اساسی در ایجاد پرسپکتیوی دارد که باغ را طولانی تر جلوه گر می سازد». (انصاری, باغ ایرانی)

آبنما که دقیقا بر محور تقارن باغ اندرونی منطبق می باشد سطح باغ را به دو کرت مستطیلی متقارن تقسیم می کند. «در باغ اندرونی قسمت عمده باغ کرت بندی شده است. تناسبات کرت بندی ها از تناسبات دو باغ مستطیل شکل تبعیت می کند.» (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

محورتقارن مستطیل کوچکتر که همان باغ بهشت آیین می باشد بر محور اصلی باغ عمود می باشد. مستطیل باغ بهشت آیین توسط یک حوض مستصیلی بزرگ که عمود بر محور تقارن مستطیل است به دو قسمت مربع شکل تقسیم می شودکه در واقع کرت های اصلی باغ بهشت آیین همین مربع ها می باشند.

 

پلان باغ دولت آباد:

محورهای باغ و نحوه تقسیم کرت های اصلی در پلان مشخص شده است

 

ماخذ: مولف

 

تقارن یکی از اصول معماری ایرانی بشمار می رود بطوریکه در معماری سنتی ایران در تمامی بناها به اشکال مختلف از آن استفاده شده است. در باغ ایرانی نیز از این اصل بسیار استفاده شده است. کوشک به عنوان اصلی ترین بنای باغ ایرانی بر روی محور تقارن باغ قرار می گیرد.اوج این تقارن را می توان در محور اصلی باغ دید یعنی جایی که حتی گل ها و درختان نیز قرینه کاشته می شوند.نکته قابل تامل در هندسه باغ دولت آباد عدم تطابق محور باغ اندرونی بر محور باغ بیرونی می باشد بطوریکه امتداد محور طولی باغ اندرونی، نسبت به مرکز تقارن باغ بیرونی انحراف دارد.در بررسی علت این مساله به نظر می رسد که با توجه به زمان شکل گیری دو باغ که بنا بر منابع تاریخی موجود هر دو باغ در یک زمان یا با فاصله زمانی اندک از یکدیگر ساخته شده اند این عدم تطابق می تواند زمینه ای برای گام های بعدی تحقیق در زمینه هندسه باغ دولت آباد باشد که ابن امر مستلزم تحقیقات میدانی و جستجو در منابع تاریخی مرتبط است.(البته فرض مطرح شده با در نظر گرفتن پلان های قدیمی تر باغ مطرح می شود زیرا در دهه 1370 ه.ش با ساخت خیابان بزرگی در شمال باغ، قسمت اعظمی از باغ بهشت آیین تخریب گردیده و از زمین آن برای ساخت بلوار استفاده شد.)