بررسی تاریخی و کالبدی باغ فین

[Mohammad Aref 120,438]

چکیده:

باغ فین مجموعه ای شکل یافته در ادوار تاریخی است و گذشت زمان چهره باغ را با آنچه در ابتدا بوده کمی دگرگون کرده است. در این مقاله سعی شده است علاوه بر بررسی تاریخی، کالبدی و هندسی باغ، به معرفی جایگاه آب در باغ و همچنین بررسی تغییرات ایجاد شده در باغ در دوره های مختلف، پرداخته شود. بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که تغییرات ایجاد شده در باغ بیشتر به دلیل خواست پادشاهان و مسائل حکومتی بوده است که البته گذشت زمان نیز به این تغییرات دامن زده است و البته برخی از این تغییرات نیز موجب تکامل چهره باغ شده است. همچنین بررسی جلوه های مختلف حضور آب در باغ نشان می دهد که به آب در این شهر کویری به معنای واقعی بها داده شده است و آب از اساسی ترین عناصر در طراحی باغ فین بوده است.

 

کلمات کلیدی:

باغ فین، باغ قلعه، شترگلوی فتحعلی شاه، درخت سرو، آب

 

مقدمه:

باغ فین پاسخی هنرمندانه و لطیف به خاک سوزان کویری است. پاسخی عمیق که در کالبدی معمارانه تجسم یافته است. باغ به صورت توده حجیم همیشه سبز از فاصله های دور در دل کویر نمایان است. از این رو درخت سرو از عناصر اصلی باغ فین است که هم نقش گیاه را بازی می کند و هم دارای نقش کالبدی در باغ است و آب نیز که نشانه زندگی است در همه جای باغ می گردد و خود را به صورت های مختلف به نمایش می گذارد. در واقع هر یک از عناصر منظر در باغ فین نقش های مختلف به عهده دارند. در این مقاله سعی شده است که به معرفی این نقش ها پرداخته شود.

 

ماخذ:

1. آب و باغ ایرانی، شاکری، مریم; کتاب ماه هنر. 1382. ص. 57-58.

2. باغ ایرانی، فصیحی نایینی, علی محمد، معمار. 1383. جلد 26. ص. 110-113.

3. باغ فین، جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, سید محمد علی; تدوين ابراهیمیان. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری, 1386.

4. باغ فین در کوچه پس کوچه های تاریخ، فیاضی, عمادالدین.

5. باغ های ایرانی، جزایری, رضا; دهاتی. 1385. جلد 36. ص. 49-51.

6. پارادکس باغ ایرانی، شاهچراغی, آزاده; معمار. 1383. جلد 27. ص. 107-112.

7. مطالعه تطبیقی باغ های سلطنتی ایران در دو اقلیم مختلف، طبسی, محسن; قربانزاده, بهرنگ; کاظمی گل خندان, سهیلا; پیام مهندس. 1387. جلد 41-42. ص. 53-58.

 

ماخذ تصاویر:

1. باغ فین، جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, سید محمد علی; تدوين ابراهیمیان. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری, 1386.

2. نگارنده

3.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

 

سارا تریوه / دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه تربیت مدرس / نشریه اینترنتی معماری منظر

[Mohammad Aref 120,438]

باغ فین (باغشاه) - تاریخچه شکل گیری باغ فین:

باغ فین مجموعه ای شکل یافته در ادوار تاریخی است. پیش از شکل گیری باغشاه نو (باغ فین) در مکان جدید در نزدیکی مظهر چشمه سلیمانیه (پیش از سال 982 ه.ق) باغ کهنه که هنوز ویرانه هایش در چند صد متری باغ فین به چشم می خورد، در مکانی دورتر نسبت به چشمه سلیمانیه وجود داشته است. البته هیچ گونه اطلاع صریح و قطعی از اوضاع تاریخی این منطقه در آن دوران کشف نشده است و لیکن در قرون اسلامی نخستین بار شکل گیری باغ را به آل بویه نسبت می دهند و گسترش آن را مرهون ایلخانیان می دانند (نراقی 1374)

تصویر1: باغ کهنه (جیحانی عمرانی1386، ص30)

 

تصویر2: باغ فین، باغ کهنه، چشمه سلیمانیه، (جیحانی عمرانی1386، ص29)

 

در پی زلزله سال (982 ه.ق) و خرابی های ناشی از آن، بازسازی باغ امری الزامی بوده است. در بازسازی باغ توجه به عواملی از قبیل نقطه مناسب تری که در فاصله کمتری از مظهر چشمه فین و در مکانی بالاتر از سایر باغ ها باشد، سبب تغییر مکان باغ از باغ کهنه به باغشاه نو (باغ فین فعلی) شد. (کلانتر ضرابی 1356)

تا حدود دوران صفویه اشاره دقیقی از شکل گیری باغ در متون تاریخی در دسترس وجود ندارد. اما از ابتدای دوران صفویه به دلیل ثبات سیاسی بیشتر، تاریخ باغ فین نیز روشن تر است.

تصویر3: باغ فین در دوران صفویه

 

شاه عباس علاقه زیادی به آبادانی سرزمین های تحت حکومت خود داشت و کاشان به دلیل صنایع خود و مذهب شیعه مردمانش و همچنین به دلیل قرارگیری بین مسیر ارتباطی پایتخت پیشین (قزوین) و پایتخت جدید (اصفهان) مورد توجه قرار گرفت و شاه عباس دستور عمران و آبادانی آن را صادر کرد و آقا خضر نهاوندی (وزیر کاشان) را مامور اجرای آن نمود.

بنابراین شکل گیری باغ در مکان جدید در زمان سلطنت شاه عباس آغاز (996 ه.ق – 1039 ه.ق) و در دوره شاه صفی (1039ه.ق - 1052 ه.ق) تکمیل گردید. در این دوره شکل کلی، اساس و ساختار باغ طراحی و ساخته شد. کوشک اصلی باغ، بنای سردر خانه (البته نه به شکل امروزی) یکی از حمام ها مربوط به این دوره می باشند. (نراقی 1374) و همچنین شاه سلیمان را بانی صفه ای در پیرامون مظهر چشمه فین می دانند،که احتمال می رود از آن پس به جای چشمه فین به چشمه سلیمانیه معروف شده باشد. (کلانتر ضرابی 1356)

پس از صفویه تا دوران زندیه به دلیل فتنه افغان ها و جنگ های نادرشاه توجه خاصی به باغ نشده است. دوران زندیه و مخصوصاً دوران کریم خان زند، دوران زلزله های پیاپی، تخریب ها و تعمیرهاست و همچنین کریم خان در این دوره دستور ساخت بنایی را در جبهه بالایی باغ صادر کرد که به خلوت کریم خانی معروف است. (کریمی 1368)

تصویر4: باغ فین در دوران زندیه

 

پس از کریم خان باغ فین دوباره از مرکز توجه خارج شد که این امر تا زمان فتحعلی شاه (دومین پادشاه قاجار) ادامه یافت. دوران فتحعلی شاه دوران اوج شکوفایی دوباره باغ فین و تکامل چهره آن است. اقدامات انجام شده در زمان فتحعلی شاه شامل مرمت خرابی های وارد بر باغ، ساخت شترگلوی فتحعلی شاه و خیابان مقابلش، ساخت اتاق شاه نشین و حوض جوش و حوض دوازده فواره در مقابلش، بالاخانه عمارت ورودی، حمام کوچک و تزیینات عمارت باغ با نقش و نگارهای دلفریب می باشد. البته اصطبل و خلوت نظام الدوله نیز به دستور علی محمد خان نظام الدوله (داماد فتحعلی شاه) در این دوره ساخته شد.

 

تصویر5: باغ فین در دوران قاجار

 

از اواخر سلطنت فتحعلی شاه (1250 ه.ق) تا سال (1314 ه.ش) دوران کم توجهی و تخریب باغ است. (نراقی 1374)

از سال ( 1314 ه.ش) باغ به عنوان یک اثر واجد ارزش و سندی از استادی ایرانیان در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسید. در این دوره بیش از هر چیز شاهد مرمت و حفاظت از باغ بوده ایم. از دیگر اقدامات این دوره ساخت بنای موزه بر خرابه به جای مانده از خلوت نظام الدوله و ساخت بنایی در جبهه جنوب شرقی باغ، بین فضای کتابخانه امروز و حمام ها، می باشد. (جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, محمد علی; 1386، ص73)

باغ فین در میان شش برج و تعداد زیادی بارو محصور شده است، این برج و باروهای ستبر از خشت و چینه ساخته شده اند و ازمهم ترین عناصر معمارانه ای است که در شکل گیری باغ تاثیر داشته است. ،بدون شک انتخاب این الگوی محصور در پناه دیوارهای بلند بی ارتباط به استفاده شاهانه از آن نیست؛از این رو باغ فین یک باغ قلعه ی سلطنتی می باشد.

باغ فین در بالادست دشتی شیب دار و در نزدیکی مظهر چشمه سلیمانیه واقع شده است،و شیب آن بصورت ملایم از جنوب به شمال می باشد.این شیب طبیعی در سطح باغ به عنوان عاملی جهت گردش آب،از اهمیت ویژه ای برخوردار است. (جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, محمد علی; 1386 -ص81)

[Mohammad Aref 120,438]

ساختار فضایی – کالبدی

چهارچوب کلی و ساختار اصلی باغ، فضایی هندسی و خالص است. در نقطه ای در میانه آن،کوشکی قرار دارد که شتر گلوی صفوی نامیده می شود و محل تلاقی محورهای اصلی باغ است. صحن باغ خود از اجزایی تشکیل شده است. ازجمله این اجزاء می توان به کرت ها، محورهای دسترسی، آبنماها، کوشک و ... اشاره کرد.

 

محورهای دسترسی

محور اصلی: باغ فین دارای یک خیابان (محور) است که از بنای سردر خانه که فضای مشخص برای ورود به باغ است به تالار شاه نشین ختم می شود و در بین این فضا کوشک میانی باغ قرار دارد. ردیف درختان سایه گستر جداره های خیابان، به همراه جوی میان آن و همچنین قدمت برخی درختان جداره خیابان فعلی که شامل گونه های سرو و چنار است شکل فعلی این خیابان را تایید می کند. (جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, محمد علی; 1386، ص124) با توجه به موارد ذکر شده، عریض تر بودن این محور نسبت به دیگر محورها و همچنین قرار گرفتن منظر اصلی باغ در امتداد آن،این محور محور اصلی باغ فین می باشد.

 

تصویر 6: محور اصلی باغ فین به همراه کوشک میانی و بنا سردر خانه، ماخذ: نگارنده

 

 

تصویر 7: حوض دوازده فواره و حوض جوش، ماخذ: نگارنده

 

در امتداد خیابان اصلی و در آن سوی کوشک، فضای گشوده ای به چشم می خورد که از نظر ساختار فضایی باغ، امتداد خیابان اصلی به شمار می رود. این خیابان از نظر حضور آب و جلوه های بصری،شکل تازه ای یافته است. حوض جوش و حوض دوازده فواره در آن واقع شده اند و در انتهای آن تالار شاه نشین قرار دارد که در زمان فتحعلی شاه ساخته شده است. این رابطه سلسله مراتبی از سردر خانه تا کوشک، تداوم فضایی زیبایی را به وجود آورده است. (جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, محمد علی; 1386، ص129)

 

تصویر 8: خیابان و شترگلوی فتحعلی شاه

 

خیابان فتحعلی شاه: خیابان مهم دیگر باغ، خیابان مقابل شترگلوی فتحعلی شاه است که مقارن با ساخت حوضخانه بنا شده است. (این حوضخانه در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است که به دلیل کارکرد آن در تاسیسات آبرسانی شترگلوی فتحعلی شاه نامیده می شود.) در واقع در این دوره تغییری در محورهای فرعی باغ ایجاد شد و محور فرعی سمت چپ عریض تر گردید و جوی آبی که به شترگلوی فتحعلی شاه ختم می شود در آن ساخته شد. این خیابان که موجب ایجاد عدم تقارن در پلان باغ شده است خود را به عنصری مهم در ساختار فضایی باغ تبدیل کرده است و به ویژه از دیدگاه منظر ژرف و طولانی که پیش پای می گذارد، قابل توجه است. در واقع حوضخانه فتحعلی شاه به همراه خیابان مقابلش، نقش مهمی در ارائه تصویر تغییر یافته باغ در طی دوران حیات خود داشه است.

تصویر 9: تصویر خیابان های فرعی باغ پیش از قاجار

 

تصویر10: تصویر خیابان های فرعی باغ و شترگلو در دوران فتحعلی شاه قاجار

 

تصویر11: محور اصلی، محور عرضی، خیابان فتحعلی شاه

 

محور عرضی: باغ دارای یک محور عرضی اصلی است که در محل تقاطع آن با محور اصلی، کوشک باغ بنا شده است. در یک سر این محور عرضی کتابخانه و در آن سوی آن، ساختمان موزه که در خارج از حصار اصلی باغ قرار دارد، واقع شده است.

[Mohammad Aref 120,438]

خیابان های جانبی باغ:

خیابان های جانبی باغ که از یک طرف با حصار باغ محصور شده اند، ساختار فضایی باغ را تکمیل می کنند. این خیابانها آخرین حد حریم مشجر باغ می باشند.

 

کرت ها:

کرت ها واحدها و پیمانه هایی برای ساخت فضای اصلی باغ به حساب می آیند و در حاشیه آنها درختان نظام ساز و سایه گستر و در میان آنها (البته در گذشته) درختان میوه قرار گرفته اند. در فضای اصلی باغ در حال حاضر 17 کرت و 4 باغچه باریک وجود دارد. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 145)

 

فضای بسته، باز و نیمه باز در باغ:

باغ فین آمیخته ای از فضاهای بسته، باز و نیمه باز می باشد که در چارچوب یک نظام هندسی مشخص شکل گرفته اند. مهمترین فضا که صحن و فضای اصلی محصور شده به وسیله باروهاست، یک فضای باز محسوب می گردد، ترکیب فضای باز و نیمه باز در کوشک میانی و حوضخانه فتحعلی شاه به بهترین شکل قابل رویت است. در واقع باغ با بنا تلفیق شده است. فضای باغ با عبور دید و منظر و همچنین جریان آب از داخل بنا عبور می کند و کالبد بنا مانعی در برابر سیلان فضا نیست.

 

 

 

تصویر13: دید از داخل شترگلوی فتحعلی شاه به باغ. ماخذ: نگارنده

[Mohammad Aref 120,438]

هندسه

باغ فین توسط دو محور آبی عمود بر هم به چهار قسمت تقسیم شده است و فضاهای کلی درون باغ نیز به تبعیت از ساختار هندسی و با خطوط عمود برهم به فضاهای جزئی تری تقسیم شده بودند. این باغ در ابتدا به صورت کاملاً هندسی و متقارن بوده است از اینرو می توان گفت باغ فین دارای هندسه چهار باغ ایرانی است. اما با گذشت زمان بنا به دلایل مختلف که از جمله مهمترین آنها، دخالت پادشاهان و مسائل حکومتی است، باغ از حالت هندسی بودن و تقارن کامل خارج شده است.

کوشک اصلی به نسبت یک سوم در امتداد محور طولی باغ می باشد.بدین ترتیب منظر اصلی به صورت مستطیل کشیده در امتداد محور طولی باغ قرار دارد. (طبسی، محسن؛ قربانزاده، بهرنگ؛ 1387 : ص 55)

 

تصویر14: هندسه و تقارن کامل باغ در ابتدای حیات، ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 75)

 

تصویر15: تقسیم باغ به چهار قسمت، ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 75)

 

تصویر16: قرار گرفتن کوشک به نسبت یک سوم در امتداد محور طولی، ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 75)

[Mohammad Aref 120,438]

آب

آب در باغ ایرانی از عناصر نظام ساز است. نظام حضور آب، بخشی از سازمان باغ است که به همراه نظام گیاهی و کاشت و در قالب یک نظم هندسی اندیشیده شده، شکل یافته است. آب در باغ فین به صورت های مختلفی از جمله، به صورت راکد (در استخر مقابل کوشک و حوض خانه صفوی)، روان (در جوی ها)، فورانی (فواره ها) و جوششی (ظهور آب از حفره های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد که هر یک مفهومی خاص را تداعی می کند. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 296)

 

محورهای مهم حضور آب در باغ فین

1. محور اصلی: مهمترین محور تجلی آب همان محور اصلی باغ است که از ورودی تا شاه نشین امتداد می یابد.

2. خیابان فتحعلی شاه

3. محور عرضی متقاطع با محور اصلی

4. چهار مسیر عبور آب در خیابان های جانبی به موازات حصار باغ

 

تصویر 17: محور های مهم حضور آب در باغ فین، ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 305)

 

محور های ذکر شده به همراه محورهای آب میان دیگر خیابانها شبکه ای از نظام حضور آب را پدید آورده که همراه با شبکه آبیاری داخل کرت ها، امکان حرکت آب را در تمام فضای باغ ایجاد می کند.

 

آب راکد:

مهمترین قسمت استفاده از آب راکد در باغ فین، در استخر مقابل کوشک صفوی می باشد. آب های راکد به صورت طبیعی انعکاس دهنده تصاویر هستند. سطح آینه ای آنها محیط اطراف را منعکس می کند، تصاویر مناظر و بناها در آب، فضا را بسط می دهد و آن را بزرگتر جلوه می دهد. انعکاس تصویر بنا در آب و دیدن همزمان دو تصویر واقعی و مجازی کوشک، نوعی رابطه عمودی از لحاظ حس بصری ایجاد می کند و به تعبیری سبب اتصال آسمان و زمین می شود. (شاهچراغی، آزاده : ص 111)

 

آب جاری:

صدای آب روان در جوی ها، صدای ظریف فوران آب در فواره ها، صدای آرام جوشش آب از کف حوض و صدای آبشره ها، جملگی نمونه های مختلفی از وجه حضور آب در باغ فین هستند. (تعداد فواره های موجود در باغ فین 225 عدد می باشد.)

 

جوشش آب:

حضور آب با جوشش یکنواخت از طریق حفره های متعدد و منظم کف حوض (161 حفره)، از حوض جوش مقابل شاه نشین که در انتهای محور اصلی باغ قرار دارد، تداعی کننده جوشش آب از یک چشمه است. همچنین حضور آب در حوضخانه (شترگلوی فتحعلی شاه) که محل تقسیم آب چشمه سلیمانیه در باغ است نیز همانند حوض جوش، همچون جوشش آب از یک چشمه می باشد. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 296)

تصویر 18: حوض جوش مقابل شاه نشین. ماخذ: نگارنده

 

تصویر 19: شترگلوی فتحعلی شاه (محل تقسیم آب چشمه سلیمانیه در باغ). ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 305)

 

تصویر 20: شترگلوی فتحعلی شاه. ماخذ: نگارنده

 

جنبه های مختلف حضور آب در باغ:

محورهای اصلی حضور آب در باغ فین همراه با شبکه آبیاری داخل کرت ها،امکان حضور آب در تمام فضای باغ را ایجاد می کند که این امر نشان دهنده مهم بودن وجه کارکردی حضور آب در باغ است. همچنین جنبه های مختلف حضور آب در باغ با توجه به توضیحات داده شده نشان دهنده مهم بودن وجه منظری و زیباشناسانه حضور آب است. در نتیجه از عنصر آب در طراحی باغ فین بهره کامل برده شده است و ارزش آب در این شهر کویری در طراحی باغ فین کاملاً مشهود است.

[Mohammad Aref 120,438]

پوشش گیاهی

با توجه به ردیف درختان قدیمی سرو که در جای جای باغ در کنار هم قرار گرفته اند، به نظر می رسد که گونه اصلی درخت سایه گستر در باغ، درخت سرو بوده است که برای افزایش کیفیت بصری، گونه های خزان داری همچون چنار، بین آنها کاشته شده است. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386: ص 238)

 

تصویر21: دیاگرام پوشش گیاهی (نشان دادن درختان سرو نظام ساز)، ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 267)

 

جنبه های مختلف حضور درخت سرو در باغ فین:

در باغ فین ویژگی مهم حضور درختان سرو، در ایجاد توده های سبز نواری شکل پیرامون کرت ها است. در واقع آنها از نظر نحوه قرارگیری به عنوان عنصر کالبدی در شکل گیری ساختار فضایی – کالبدی باغ تاثیر گذارند و قرار گرفتن سروها در حاشیه کرت ها موجب تحدید و تعریف کرت ها و خیابانها می شود.

علاوه بر آن، توده های حجمی کشیده درختان سرو در ارائه حجم و شکل کلی باغ تاثیر عمده ای بر جای گذاشته اند. این ردیف درختان در بیرونی ترین محل کاشت خود، برج و باروی باغ را تکمیل کرده و تصویری از یک باروی ترکیبی بر جای گذاشته اند. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 238)

درختان سایه گستر خزان دار: درختان سایه گستر خزان دار در باغ فین حضور کم رنگی دارند و تنها تعدادی چنار و سپیدار در طول خیابان اصلی، پیرامون میان کرت و در طول خیابان فتحعلی شاه وجود دارد که با توجه به قدمت بالای درختان سرو که در ردیف های به هم فشرده ای در نقاط مختلف باغ حضور دارند به نظر می رسد که گونه های خزان پذیر در گذشته نیز حضور محدودی در باغ داشته اند.

 

تصویر22: تکمیل برج و باروی باغ توسط درختان سرو. ماخذ: نگارنده

 

نتیجه گیری:

تحقیقات انجام شده روی باغ فین با توجه به تعیین سن درختان، نشان می دهد که باغ در ابتدا کاملاً هندسی و متقارن بوده است و گذشت زمان و دخالت پادشاهان به ویژه فتحعلی شاه قاجار، موجب تغییراتی در باغ شده است که ما دیگر امروز شاهد یک باغ کاملاً هندسی و متقارن نیستیم. البته برخی از این تغییرات مانند خیابان و شترگلوی فتحعلی شاه در عین ایجاد عدم تقارن در باغ، خود را به عنصری مهم در ساختار فضایی باغ تبدیل کرده اند و موجب افزایش کیفیت بصری باغ شده اند. همچنین بررسی نحوه کاشت و حضور درخت سرو در باغ فین نشان دهنده این مطلب است که سرو در باغ فین نقش کالبدی دارد و از مهمترین عناصر نظام ساز باغ است. بررسی جایگاه آب نیز نشان می دهد آب نیز از اساسی ترین عناصر در طراحی باغ فین است و وجه منظری و کارکردی آن هر دو حائز اهمیت بوده است.

[yaas18968 10]

سلام مطالب عالین اما عکسا باز نمیشن.

[Mohammad Aref 120,438]

سلام مطالب عالین اما عکسا باز نمیشن.

 

عکسا اصلاح شدن