نگاهی بر آی آدم های نیما یوشیج

[*Polaris* 19606]

زمینه های نوشتن این مطلب، خواندن نوشته ساقی قهرمان در مورد آی ادمها و فکرهای پراکنده ای است که گاه و بیگاه و در وسط کارها و گرفتاری های روزمره و بعد از خواندن این مطلب به سراغم آمده است. دوباره خوانی آی آدمها زمینه طرح شدن سولات بسیاری را در ذهن من فراهم آورده است. دراین نوشته سعی خواهم کرد تا جایی که حوصله و توان اجازه بدهد به طرح این سوالات و دلهره ها بپردازم.

 

موتور حرکت آی ادمها نبود حرکت" مناسب " از سوی آدمها است. در آی آدمها ظاهرا یک نفر در حال غرق ‌شدن است ولی عده ای در ساحل نشسته اند و برای نجات این آدم دست به کاری نمی ‌زنند. از جمله سوالهایی که ذهن مرا به خود مشغول داشته، توانایی‌ های بالقوه این آدمها برای نجات کسی است که در حال غرق شدن است. سوالهایی از این دست که ، این آدمها از کجا می ‌آیند، به چه منظوری در ساحل نشسته اند و آیا این آدمها شناسنامه دارند، تاریخ دارند و ...

 

درک چرایی این که چرا این آدمها دست به اقدام ضروری یعنی کمک کردن به کسی که در حال غرق شدن است، نمی زنند پیچیده و بغرنج به نظر می‌ رسد. اگر ما تصویر ارائه شده در آی آدمها را بپذیریم، دلایلی مشخص باید مانع حرکت ضروری از طرف این آدمها شود. برای راحتی کار و در همین اول نامه اجازه بدهید در صحت و سقم تصویر ارائه شده از سوی نیما شک و تردید کنم تا شاید حداقل در ابتدای این مطلب و از ترس غرق شدن در چون و چرای عدم حرکت آدمها جا خالی ندهم و در همین اوایل کار دست به فرار نزنم .

 

بنابراین اجازه بدهید نگاهم را به آی آدمها با طرح این سوال شروع کنم که آیا ادعای نیما که در آن مقطع تاریخی آدمهایی در ساحل گرد آمده، به کمک کسی که در حال غرق شده است نشتافته اند، باور کردنی و منطبق با واقعیت موجود جامعه آنروز و حتی امروز جامعه ی ما می‌تواند بوده و باشد ؟

 

نیما در آی آدمها اطلاعاتی در باره ی هویت آدمهای نشسته بر ساحل به ما نمی دهد. شاید آدمهای آی آدمها، آدمهای بومی هستند که به دلیل نزدیکی محل سکونتشان در کنار ساحل به سر می ‌برند و یا اینکه مسافران و رهگذرانی شهرستانی و یا تهرانی‌ هایی هستند که برای تفریح و استراحت در ساحل به سر می ‌برند. در هر صورت و به بدون شک اگر آدمهای آی ادمها مردم بومی نزدیک به ساحل و یا مردم کوچه و بازار تهران، یا آدمهای پر شمار خیابانهای استانبول و یا آدمهای در حال نوشیدن چای و کشیدن قلیان در قاهره باشند فرق تعیین کننده ای در تعیین هویت آنها نمی ‌کند.

 

به اعتقاد من اگر این تیپ آدم، به هر دلیلی در ساحلی گرد آمده باشند و شاهد غرق شدن کسی باشند به احتمال غریب به یقین و با توجه به شناسنامه‌ ی تاریخی این آدمها آنها برای کمک به سوی فرد در حال غرق شدن خواهند شتافت. به نظر من رفتار این تیپ آدم احتیاج به حدس و گمانه زنی ندارد. اگر ادعا کنیم که حرکات انسان حوزه زبان فارسی و حوزه ‌های زبانی همسایه، دارای برنامه و کادر تئوریزه و مشخصی نیست، ادعای نابجایی نمی‌ توانیم کرده باشیم. دلیل این مدعا تحولات اجتماعی تاریخ معاصر ما است. تاریخ معاصر ما و تاریخ معاصر حوزه‌ های زبانی نزدیک به زبان فارسی آکنده است از حرکت ‌های خود‌جوش آدمها. بنابراین در این مورد کمترین شک و تردیدی وجود ندارد که این آدمها به طور قطع و یقین به سوی دریا و برای کمک خواهند دوید حتی اگر در ساحل مشغول تخمه شکستن، قلیان کشیدن و یا با موبایل صحبت کردن باشند . اگر آنها درخواست کمکی بشنوند، برای کمک با دو پای داشته و دو پای قرض کرده برای کمک خواهند شتافت.

 

اتفاقا مشکل آدم نشسته در ساحل حوزه ‌ی زبان فارسی نه عدم حرکت و توجه او به سرنوشت کسی که در حال غرق شدن است، که مشکل این حوزه ‌ی زبانی نشان‌ دادن و عکس العمل های اغلب نابخرادنه و آنی آدمهای این حوزه ‌ی زبانی است. چرا که پاهای این آدم هر لحظه آماده دویدن به سمت صدائی است که شنیده می ‌شود یا می‌ تواند شنیده شود و به عبارتی آنها اهل کوفه نیستند که امام تنها بماند.

 

بنابر این، در صحت ادعای نیما که درآن مقطع تاریخی آدمهایی در ساحلی گرد آمده باشند و شاهد غرق شدن آدم دیگری باشند و دست روی دست بگذارند و به قولی به کار شکستن تخمه ادامه بدهند تردید دارم. همانطور که گفتم و با شناختی نسبی و تجربه‌ی حوادث چند دهه‌ی اخیر ما می دانیم که پاهای آدمهای این حوزه زبانی با شنیدین هر فریاد کمکی و بدون کمترین تردید این آدمها را حداقل تا چند متری داخل آبهم خواهند کشاند. مشکل ما تا به امروز این بوده که پیامبران این حوزه‌ ی زبانی و تا به امروز رو به آدمها نمی ‌کنند و نمی‌ گویند، آی آدمها آگر دیدید یا شنیدید که کسی در دریا می‌ سپارد جان، لطفا به طرف دریا و برای نجات هجوم نیاورید چرا که زبان نو ، در زبان فارسی تا به حال و با توجه به جوان بودن از زایش امکانات، سازماندهی، و نهادهای لازم برای کمک و به دنبال آن خلقِ پیامبر یا پیامبران قابل قبول"عقل؟" ناتوان و عاجز بوده ولی در مورد اینکه آیا هنوز هم این زبان در این مورد ناتوان است جای تردید دارم. مخصوصا دو دهه‌ ی اخیر ما شاهد زایش انسان نو در بستر زبان نیمایی بوده ایم. آدمهایی که انگار برای اولین بار یک کنترل نسبی را روی حرکت پاها و دستها دارند تجربه می کنند. این بحث جای دیگری را طلب می کند و اجازه بده دنباله بحث‌ مان را پی بگیرم. بنابراین تا آنروز که زبان ما به این مرحله از رشد برسد مشکل همچنان به قوت خود باقی ‌است. یعنی ما شاهد دویدنهای آدمها خواهیم بود بدون آنکه آنها شانس یا امکان دانستن مقدمات و شرایط دویدنی که نتیجه مناسب را به بار بیاورد، بدانند.

 

به نظر من قبول ادعای نیما که آدمهای آی آدمها اقدام به کمک نکرده اند اگر نگویم غیر قابل قبول که باور آن بسیار دشوار به نظر می ‌رسد. موتور حرکت آی آدمها یعنی پاسیو بودن آنها خارج از واقعیات و انتظاراتی بوده و هست که انسان حوزه‌ ی زبان فارسی در آن نفس می ‌کشیده و تا حدود زیادی هنوز در آن نفس می‌ کشد.

 

حالا اگر ادعای نیما را قبول کنیم که آدمهای ساحل آی آدمها دست به کمک نزده اند، طرح این سوال را به دنبال دارد که آیا اصولا کمک خواستن یا انتظار کمک خواستن نیما از این آدمها تا چه حد منطقی است. بنابراین اجازه بده که این سوال را به این صورت مطرح کنم که آیا انتظار نیما از آدمهای آی آدمها یک انتظار منطقی و از روی مسئولیت است؟

 

نیما به ما نمی‌ گوید که آیا این آدمها به فن شنا آشنایی داشته اند یا نه؟ ما می ‌دانیم که تعداد آدمهایی که در دوران نیما به فن شنا آشنا بوده اند در اقلیت مطلق بوده است. بدون هیچ گونه تردیدی نیما در موقع آفرینش آی آدمها به این امر واقف بوده . با این وجود این واقعیت مهم را نادیده می گیرد و به قول ما خودش را به کوچه ی علی ‌چپ می‌ زند و حداقل، حساب آدمهای ساحل آی آدمها را که شنا بلد بوده اند از کسانی که شنا بلد نبوده اند، جدا نمی‌کند. نیما نمی‌ گوید آی آدمهایی که شنا بلد هستید و در ساحل نشسته اید، بلکه همه را به یک چوب می‌ راند. تازه دانستن فن شنا به خودی خود از شما یک غریق نجات نمی‌ سازد. و همزمان انتظار گفتن آی غریق نجاتی که در ساحل نشسته ای و شاد و خندانی... از سوی نیما انتظار به جایی نمی ‌تواند باشد چرا که زبان هنوز موفق به درک ضرورت کشفِ غریق‌ نجات نشده بوده است!

 

بنابراین انتظار خالق آی آدمها از آدمهایی که به احتمال زیاد از فن شنا چیزی نمی ‌دانند برای رفتن به سوی دریا و تشویق و سرزنش ضمنی آنان به خاطر نرفتن آنها به دور از انصاف و به دور از مسئولیت به نظر می ‌رسد.تشویق عده ای با مشخصات ذکر شده برای رفتن به دریا نمی ‌تواند یک عمل یا انتظار قابل دفاع باشد.( کاری که بالاخره و در نهایت علی شعریعتی، جلال آل احمد و مطهری زمینه‌ های حرکت مردم در ساحل نشسته را فراهم آوردند! )

 

به طور قطع و یقین ما در آدمها شاهد حضور غایب تفکر هستیم. ولی من فکر می‌ کنم وزنه‌ ی کار نیما بر گرد تفکر نمی‌ چرخد. کار بزرگ نیما فراهم آوردن امکانات لازم برای روی دادن تفکر در زبان فارسی است. در واقع کار نیما قرار دادن انسان در رحم جدید، و فراهم آوردن امکانِ لازم برای قرار دادنِ انسان در کنتکس مدرنیته است. در بستر زبان نو است که مدرنیته می‌ تواند جان بگیرد. در واقع حضور مدرنیته در زمینِ بازی شعر کلاسیک فارسی یک غیر ممکن است. باز کردن زبان از آخور شعر کلاسیک فارسی کار نیما است. نتیجه‌ ی خراب کردن آغل شعر کلاسیک فارسی فرار زبان از دامن سنت و ورود به زمین مدرنیته است.کاربزرگ نیما بازکردن افسار زبان از پای منبر وزن و قافیه، کار بزرگ نیما ایجاد مقدمات لازم برای باز کردن افسارِ زبان از پای خرِ مرده‌ی تفکرِ شعر کلاسیک فارسی است.

 

در این کار نقش نیما بی شباهت به نقش آدم در داستان خلقت نیست. اقدام نیما به خوردن میوه‌ ی ممنوعه، منجر به تبعید مبارک زبان از آخور بهشتِ گلستان و بوستان شعر کلاسیک فارسی است.

 

به نظر من حضور آدمهای به ظاهر بی تفاوت " آی آدمها" تولد سورئالیستی شهروند در حوزه ی زبان فارسی است. نیما با توجه به زمان و مکانی که در آن اسیر بوده از درک این تصویر و عقلانیت حاکم بر این بی ‌تفاوتی عاجز و ناتوان است. در واقع این زبان است که آدمها را در ساحل عقلانیت می ‌نشاند ولی نیما از درک آن عاجز و به این تصویر پرخاش و بنای شکوه و شکایت را می ‌گذارد. به نظر من حضور اولین شهروندان در حوزه‌ ی زبان فارسی در ساحل آی آدمها است که به واقعیت نزدیک می ‌شود.

 

حضور زبان نو که پیکر انسان چشم بسته از آخور بهشت شعر کلاسیک فارسی را بر دوش گرفته او را در ساحل تردید و تفکر رها می‌ کند حضوری بس شکوهمند و مبارک است. زبانِ نو خروج از چهارچوب قانونی، اخلاقی و اذلی شعرکلاسیک فارسی و رها شدن انسان و زبان در یک زمینِ فوتبال با ابعاد لایتناهی است.

 

حضور زبان و انسان در میدان بازی جدید منجر به حضور تفکر، منجر به نقد ساحل ، منجر به ضرورت یادگیری شنا و به دنبال آن ایجاد امکانات و و تشکیلات لازم برای نماندن در زیر آوار زلزله خواهد شد. این زبان در حال یادگیری نحوه‌ی کنترل و به کارگیری پاها و دستها است . مطمئنن این زبان پیامبران را به صورت متودیک از دم تیغ عقل و منطق خواهد گذراند. مطمئنن این زبان و در نهایت ، با شنیدنِ صدای هر پیامبر خوش آوازی دست کمکِ الابختکی به سوی "خوش آواز" دراز نخواهد کرد.