معماری و تزئینات اسلامی در کشورهای جهان و ایران

[شـاهین 8068]

معماری و تزئینات اسلامی در کشورهای جهان و ایران

 

 

 

هنرمعماری اسلامی از لحاظ زیبائی و تناسب به حدی در دنیای قدیم (آسیا، افریقا و اروپا)تاُثیر کرده که تا مدتها معماران مسیحی تحت تاُثیر اصول آن بوده و از قوانین تزئیناتداخلی آن در کلیساهای و ابنیه خود استفاده می‌کرده‌اند...

 

هنر معماری اسلامی از لحاظ زیبائی و تناسببه حدی در دنیای قدیم (آسیا، افریقا و اروپا) تاُثیر کرده که تا مدتها معماران مسیحیتحت تاُثیر اصول آن بوده و از قوانین تزئینات داخلی آن در کلیساهای و ابنیه خود استفادهمی‌کرده‌اند. مطالعه در این رشته که بتدریج قسمتهای مختلف آن از نظر خوانندگان عزیزخواهد گذشت ما را به فلسفه نقوش و تزئینات اسلامی که در بناها و شهرهای مختلف شرق وغرب به چشم می‌خورد آشنا می‌سازد.

 

البته تاریخ معماری اسلامی و تزئینات داخلیو هنرهای مختلف آن در کشورهای مختلف اسلامی جهان مورد بحث قرار خواهد گرفت و تاُثیرآن روی ابنیه مسیحی بعد از اسلام بدقت بررسی می شود. دانشمندان فن آثار و ابنیه اروپائیرا که از قدیم باقی مانده چندان که باید مورد دقت قرار نداده‌اند و در راه تدوین تاریخچهو توصیف عمارات الحمراء وبعضی مساجد مصر بیت المقدس بذل توجه نموده‌اند. در صورتی کهبرای مطالعه در اصول ساختن شهرهای مختلف کشور ما و سایر کشورهای اسلامی لازم است ابتداقسمتهای مختلفی را که یک شهر اسلامی بدان احتیاج دارد از قبیل: مساجد، خانه‌ها، قصور،بازارها، حمام‌ها و گورستانها و طرز شهرسازی از لحاظ تناسب، و همچنین وضع جغرافیائیو کیفیت استفاده از مواد مختلفی که در هر منطقه برای ساختمانها یافت می‌شود مورد بررسیقرار داد.

 

نمونه‌ای از شهرهای اسلامی ـ پس از اینکهپرچم اسلامی به اهتزاز درآمد در پیرامون کعبه ( خانه خدا ) که در دوران پیش از اسلامبتکده بزرگ اعراب بدوی بود خانه‌هائی ساخته شد.

 

زایرینی که از فر‌سنگها راه برای زیارتمی آمدند برای سکونت احتیاج به مکانی مناسب داشتند و از این روی کاروانسراهای متعددیساخته شد. این کاروانسراها محوطه هائی مربع شکل حیاط مانند داشتند که در وسط آن آبانبارهائی رو پوشیده قرار داشت. دور تا دور این محوطه صفه‌هائی می ساختند که از سطححیاط بالاتر بود و در هائی به حجره‌های کوچک داشت که محل استراحت زایر‌ین و مسافرانبود. در پشت این اطاقها و در سراسر چهار گوش حیاط، دالانی سرپوشیده قرار داشت که محلاطراق شترها و قاطرهای کاروان بشمار می‌رفت. پس از کاروانسراها خانه های کوچکی بودندکه با چوپ و گل دو طبقه می ساختند که بجای مسافر خانه های امروز مورد اجاره زایرینقرار می‌گرفت.

 

پس از آن قصر حاکم شهر و دیوان خانه بودکه به دیوارهای سفید کنگره دار محصور شده و درب قطور و دروازه مانندی داشت که همیشهنگهبانان و شرطه‌ها بر آن پاس می‌داند. داخل قصر بدو قسمت تقسیم شده بود که هر یک دریجداگانه به خارج داشت.

 

این دو قسمت عبارت بود از قسمت بیرونی کهمحل جلوس شیخ حاکم و یاران او بود. در این قسمت تالاری وسیع با پنجره‌ها و بادگیر هایمشبک قرار داشت، که پیوسته گذرگاه بادهای صحرائی بود. در اطراف ساختمان، ایوانهای وسیعسر پوشیده قرار داشت که به طارمی های ظریف مشبکی منتهی می گشت و پنجره‌ها و درهای ساختمانبه این ایوانها باز می شد. این ایوانها برای خنک نگاه داشتن تالار‌ها نقش بزرگی بازیمی کرد، این بادگیرها که از یک طرف به داخل زیر زمین و سرداب و طالارها راه داشت ازطرف دیگر تا بام خانه‌ها، به صورت برجی با کاشیهای مشبک که به رنگهای لاجوردی و آبیو زرد ساخته شده بالا میرفت.

 

این بادگیرها از یک طرف هوای گرم را ازحفرهای پر پیچ و خمی می گذرانید تا وقتی که به سردابها و تالارها می‌پیچید بسیار خنکباشد و از طرفی هوای دم کرده را از زیر زمین‌ها به بالا می‌برد. اطاقهای دیگری هم دراطراف تالار دیوان خانه وجود داشت که عبارت بود از تالاری مجلل و اطاقهای کوچک دیگرکه برای پذیرائی و استراحت مهمانان شیخ اختصاص داده شده بود و همچنین قراول‌خانه کهمحل استراحت قراولها و انبار اسلحه آنها بود. در قسمت دیگر قصر که در پشت ساختمان بیرونیقرار داشت اندرونی بود. در قسمت اندرونی تالارهای مجلل و وسیع و همچنین اطاقهای کوچکو با انواع توری‌ها و پارچه‌ها زینت یافته بود قرار داشت.

 

زیرزمینهای اندرون که محل استراحت روزانهشیخ بود دیوارها با کاشی کاریهای معرق به رنگهای آبی و لاجوردی و بنفش و سبز و سیاهکه مجموعه آنها با خطوط و سطوح هندسی یا اسلیمی و خطائی به نظر می‌رسید تزئین شده بودو نور کمی را که از پنچرهای بالا به درون می تابید مانند نور ماه بسیار کمرنگ و رؤیائیمنعکس می‌کرد.

 

در میان سردابها حوض‌خانه‌های بسیار زیبابشکل کثیر الاضلاعهای هشت گوش بنا می‌کردند.

 

حوض‌ها با کاشی های فیروزه ای و فواره‌هاکه منبع های آب آن در بالای بام یا تپه های مجاور شهر قرار داشت به بالا جستن می‌کردو به فضا خنکی مطبوعی می‌بخشید. در چهار طرف از هشت گوش اطراف حوض سکوهائی از سنگ مرمربه اطاقهای هلالی شکل که برروی ستونهائی نارنجی از گل پخته با لعاب فیروزه ای رنگ قرارداشت بچشم می‌خورد. در داخل صفه‌ها که با بوریاهای بسیار ظریف بافته شده بود بالش هائینرم از مخمل قرار داشت که محل نشستن حرم شیخ و سوگلی‌ها بود که در آنجا آزادی کاملیداشتند.

 

البته ساختمان حرمسرا با درختهای موز ونخل خرما که برگهای پهنی داشت و دیگر درختان و گلهای مناطق گرمسیر از نظرها پنهان می‌شدو پنجره‌ها به شیشه های رنگینی مزین بود که نور را چون منشوری تجزیه می کرد و به درونتالارها می‌پراکند.

 

پس از قصر حاکم ساختمان خانه‌ها، دکانهاو بازارهای شهر قابل ذکر است. البته در محوطه های وسیعی در کنار حصار شهر در روزهایمعینی از هفته از اطراف و اکناف و حتی از شهرهای دیگر بازرگانان و کشاورزان کالاهاو محصولات و مصنوعات خود را در دکانهائی که با چوب و تخته و پارچه از آفتاب محفوظ بودهاست عرضه می نمودند.

 

گاهی برای انواع و اقسام تفنن و بازیهامانند جنگ خروسها یا سر شاخ شدن گاوها گاهی هم برای تردستی‌ها و شعبده بازیها مکانهائیبا چوب بشکل سکو می‌ساختند که دور تا دور آن مردم می ایستادند و با پرداخت مختصر پولیسرگرم می شدند. البته در این بازارها شعرای قصیده سرا چکامه های خود را می خواندندو شیوا ترین آنها را بر پوست آهو می نگاشتند و بشکل لوله طوماری از دکه‌ها می‌آویختندو جوائز هنگفتی که از طرف مردم جمع شده بود به فصیح‌ترین شعرا اعطا می‌گردید.

 

این نوع بازارها فقط در روزهای معینی ازهفته برپا بود و در روزهای دیگر آن را جمع می‌کردند ولی بازارهای سرپوشیده که نمونههائی از آن هنوز در بعضی از شهر های شرق باقی مانده ساخته شده بود. این بازارها بهاطاقهای ضربی بر روی خیابانی پیچ در پیچ ساخته می‌شد و در انتهای هر اطاق گنبدی شکل،سوراخ گردی وجود داشت که نور را به داخل بازار می‌پراکند. در دو طرف بازار حجره هایبازرگانان طوری ساخته شده بود که از سطح کف معبر قریب یک متر بلند تر بود بنحوی کهکالاها کاملاً دیده می‌شد .طریقه ساختن طاقهای ضربی بدین قرار است که روی چهار پی مربعشکل که تا ارتفاع ۴ الی ۶ متر بالا رفته بود پل ضرب در را به صورتی که آجر روی یک سوماز آجر زیری جلو آمده‌تر باشد به وسیله آهک و ساروج بالا می‌برند پس از خشک شدن باآجرهای خطائی قسمتهای باز سقف را تیغه می کنند .

 

البته در یک بازار تعداد طاقها به وسعتبازار بستگی داشت افزایش و بزرگی دهانه هر دکان نیز به اندازه دهانه یک طاق وابستهبود. با در نظر گرفتن گرمی هوا در این شهرها البته وجود سقف‌های ضربی و قوس‌دار بازاربه تلطیف و خنکی هوا کمک مؤثری می‌کرد.

 

▪ حمام‌ها: حمام های شهرهای اسلامی اگرچه تحت تاُثیر حمام های رومی محوطه بسیار بزرگی بود که بزرگان و مردم اغلب امور بازرگانیو سیاسی خود را در آن حل و فصل میکردند ولی مشخصات دیگری هم داشت که ذیلاً به آن اشارهمی کنیم: [۱۶] حمامها از یک رخت کن و یک گرم‌خانه و یک قسمت سرد خانه تشکیل می شد.سرد خانه یک محوطه کثیرالاضلاع هشت گوش با گنبدی که در بالای آن شیشه‌ها یا سنگهایمرمر، نوری زرد و مات از خود می‌گذرانید و محوطه حمام را روشن می‌ساخت. حوض و حوضچههائی با فواره در وسط این محوطه وجود داشت و سکوهائی برای رخت کنی در اطراف قرار گرفتهبود.

 

دالانهائی این قسمت را به محوطه گرم خانهمنتهی می‌کرد در آن جا سکوهای سنگی برای شستشو و همچنین حوض های آب گرم وجود داشت اینحوض‌ها توسط دیگهای بزرگ چدنی که تون نامیده می‌شد گرم می‌گشت. نور حمامها معمولاًاز بالای طاقی هائی که با شیشه یا سنگ مرمر پوشیده شده بود تأمین می‌گشت.

 

در ضمن چاههای دهانه گشاد و عمیقی در کنارحمام وجود داشت که به وسیله گاو و مشکهای بزرگ پیوسته آب را از اعماق زمین برا ی گرمشدن و استفاده در حمامها می‌کشید. حوضهای بزرگ استخر مانند (چاله حوض) که از آب سردپر شده بود برای شنا ضمن استحمام ساخته می‌شد.

 

▪ مساجد: هر شهری یک مسجد بزرگ به نام مسجدجامع داشت که در اعیاد مذهبی مانند عید قربان می بایست امام جمعه در پیشاپیش اهالیشهر در آن به نماز بایستند. و پس از آن مساجد کوچکتری هم بودند که در هر محله‌ای وجودداشت.

 

▪ ساختمان یک مسجد از قسمتهای زیر تشکیلمی شد‌:

 

از درب ورودی که بسیار بزرگ ساخته شده بودبه محوطه که سقا خانه‌ای سنگی در وسط آن قرار گرفته وارد می‌شدند و دو دالان در طرفیناین محوطه قرار داشت که به صحن مسجد منتهی می‌شد. صحن از یک حیاط مستطیل یا مربعی شکلوسیع که در وسط آن حوض وسیعی برای وضوی مؤمنین ساخته شده بود تشکیل می‌یافت.

 

سکوئی برای نماز جماعت از سنگ در جلو پیشخوانمسجد قرار داشت. در ضلع جنوبی، شبستانی که گنبد بزرگ مسجد بر روی آن مستقر گشته قرارگرفته و در دو طرف دیگر محوطه های سر پوشیده وسیعی با طاقهای ضربی و ستونهای کوتاهسنگی که کف آن از گلیم یا بوریا پوشیده شده و برای اقامت و بیتوته مسافرین و رهگذرانو سیاحان و زائرین اختصاص داده شده بود. هر مسجد بزرگ یک یا چند مدرسه در کنار خودداشت. این بناها که مخصوص طلاب علوم دینی است از حجره های کوچکی مشبکی به خارج داشتو در جلو آنها ایوانی بود که با یک یا چند پله به محوطه حیاط مدرسه وارد می‌شد.

 

حجره‌ها محل بیتوته شاگردان و پله‌ها محلبحث طلاب بود. هزینه ساختمان این مدارس از محل اوقاف مجامع مذهبی است.

 

شهرها اصولاً روی تپه‌ها بنا می‌شده است.

 

دیگر از امکنه مورد لزوم یک شهر ساختمانبقاع و تکایا و گورستانها بود که معمولاً‌ در اطراف امام زاده‌ها و بقاع بزرگان مذهبیبنا می‌شده است.

 

معمولاً سنگ قبر مقدسین اسلامی به وسیلهمعجرها و پرده‌ها پوشیده می‌شده است.

 

بقاع و گورستانهای مردم در خارج و اطرافشهر قرار دارد. این منظره قسمتهائی از یک شهر اسلامی بود.

 

در مقاله آینده درباره سبک معماری و تزییناتساختمانی که در یک شهر اسلامی بدان اشاره شد در کشورهای مختلف و زمانهای تاریخی گوناگونبحث خواهیم کرد.

 

 

نگاهی به آپارتمان نشینی در ایران

 

اینمختصر با نگاهی به پیشینهٔ شکل ‎گیری آپارتمان‎نشینی در ایران، به قیاس این بناها با خانه‎های سنتی و ریشه‎های نوستالژیک معماری سنتی می‎پردازد.

 

تغییرات اجتماعی به ویژه دگرگونی ‎های سیاسی، ایدئولوژیک و اقتصادی قرن بیستمدر ایران که ارتباط تاریخی و فکری نزدیکی با انقلاب مشروطه داشت، با تحولات بزرگ صنعتیدر دنیای غرب متقارن بود و این فرصتی بود تا معضلات جامعه با راهکارهای نوین اروپا،چاره‎جویی شود. تکنولوژی، صنعت و تولید، یکیاز وسوسه‎انگیزترین این شیوه‎ها بود. پس صنایع مختلف کم کم وارد کشورشده و تأثیرات همه‎جانبه و عمیقی بر روابط اقتصادی، اجتماعیو فرهنگی و حتی معماری ایرانیان تحمیل کرد. کارخانه‎ها یکی پس از دیگری شروع به کار می‎کردند و مشاغل جدیدی پدیدار می‎شدند که به نیروی کار تازه نیاز داشتند.بخشی از این نیروها از طریق جذب شاغلین حرف سنتی و مخصوصاً بخش کشاورزی قابل تأمینبود. همچنین جاذبه‎های جدید شهری همچون خدمات رفاهی، امکاناتتازه تفریحی و ظاهر آراسته شهرها، تعادل دیرپای جمعیت شهری و روستایی را دگرگون کرد.شیوه‎های متحول شده تجارت و جابجایی توازن وانباشت سرمایه‎ها نیز مزید بر دلائل فوق بودند. در نتیجهشهرها از نظر وسعت و جمعیت دچار چنان رشد بی‎قاعده‎ای شدند که حتی با تمام طول تاریخ این سرزمینقابل مقایسه نبود و طبیعتاً تهران به‎عنوان مرکز، بیشترین سهم را داشت. پدیدهحاشیه‎نشینی برای اولین بار شکل گرفت و گونه‎ای بی‎مثال از تداخل فرهنگی به‎وجود آمد. باردیگر بعد از وقوع انقلاب اسلامیو متعاقب جابجائی قدرت‎های سیاسی و اقتصادی از یک طرف و بازارداغ وعده‎های مبتنی بر شور و هیجان دوران گذر، از جمله شایعه تقسیم و واگذاری املاکو مستغلات مصادره‎ای به مردم و… از دیگر سو، تهران بحرانجمعیتی تازه‎ای را تجربه کرد.

 

 

 

نمی ‎توان انتظار داشت که تمامی این رشد در ابعادافقی جوابگوی این افزایش انفجارآمیز باشد. محدودیت اراضی قابل ساخت، افزایش بهای زمین‎های مرغوب، افزایش هزینه‎های ساخت، بعد غیرقابل پذیرش مسافت و ترددهایلازم روزانه، مشکلات ارائه خدمات انتظامی و امنیتی، محدودیت توسعه شبکه‎های خدماتی مثل خیابان‎،‌ آب و برق و… همه و همه تصمیم‎ها و سیاست‎گذاری‎های خرد و کلان را به سمت رشد عمودی سوقمی‎دادند. بنابراین باز هم الگوی دیگری ازغرب، بی‎اینکه با فرهنگ شهرنشینی گذشته همخوانی و انطباق کافی داشته باشد، بههمت فرنگی‎ماب‎های پایتخت برگزیده شد. خصوصاً امکاناتوسیع ساختمان‎سازی، تکنیک‎ها و مصالح جدید ـ ره‎آورد تمدن فراگیر ـ در ورود این الگوی تازهبی‎تأثیر نبود. خانه‎های چند واحدی، برج‎نشینی و آپارتمان‎نشینی که به آرامی و با فرصت کافی در شهرهایبزرگ غرب متولد شده بود، شباهتی به خانه‎های سنتی ایرانی و شیوه‎های همنشینی ایرانی نداشت. در شهرهای ایران،جامع‎ترین نمونه‎های این نوع مجاورت‎ها را تنها می‎توان در خانه‎های پدرسالاری دید که همراه با خانوادهفرزندان ذکور و در بناهای وسیع و مجلل اتفاق می‎افتاد. خانه‎های پدرسالار با توجه به میزان توانائیمالک، گاهی مثل مجموعه « عامری‎ها» در کاشان از حیاط‎های مجزا و مستقل برخوردار بود. بعدها بهتدریج در شهرهای بزرگتر و متأثر از کوچ‎های فامیلی، نوع تازه‎ای از همنشینی نیز ظهور کرد که بین نسل‎های بعدی و به تبع پخش یک سریال تلوزیونیبه « خانه قمرخانوم» شهرت یافت. این خانه‎ها عمدتاً با مصالح و اصول معماری سنتیو حیاط مرکزی ساخته شده بودند که به اقتضای نیاز، اتاق‎های آن به خانواده‎های مختلف واگذار می‎شد. اهالی این خانه‎ها اغلب نسبت‎های قبیله‎ای و خانوادگی با هم داشتند و یا از طریقهمشهری‎ها و هم‎ولایتی‎های خود به صاحب‎خانه معرفی می‎شدند. این نوع اسکان اگرچه گاهی سال‎ها طول می‎کشید، اما اغلب به‎خاطر سطح اقتصادی و درآمد سرپرست خانوادهو محدودیت فضا، از نظر تنوع لوازم ضروری زندگی، ظاهری موقت داشت. اهالی این نوع خانه‎ها مجبور بودند از سرویس و منبع آب و خدماتمشترک استفاده کنند. در نتیجه فضای این خانه‎ها پر بود از قصه‎ها و خاطرات ناشی از زد و خوردها و فحاشیو البته مشارکت‎ها و همدلی‎ها، تبادل مایحتاج روزانه، مراودات و وصلت‎ها و…

 

 

 

نمونه ‎های اولیه خانه‎های سازمانی ـ که بعد از تخریب برج و بارویدوره ناصری و تسطیح قسمت‎های شرقی شهر برای کارمندان دولتی ساختهشدند تا چندصد دستگاه‎ها و ساختمان‎های بانک‎رهنی و… ـ به زودی در حواشی شهر قدیم بهمجتمع‎های آپارتمانی چند طبقه مانند آنچه در قصرفیروزهبرای خانواده‎های نظامی ساخته شد، تغییر چهره داد. در تهران در حالی که هنوز در مناطقیمثل نارمک و منیریه محله‎هایی با معیارهای شهرسازی جدید و خیابان‎کشی‎های هندسی اما با ترکیبی از خانه‎های ویلایی در شرف طراحی و احداث بود، ساختمجموعه‎هایی مثل شهرک اکباتان و شهرک غرب ـ که با پیش‎بینی مشکلات عدیده فرهنگی تنها به‎طور مشروط و به طبقه خاصی از جامعه به لحاظفرهنگی، اجتماعی و اقتصادی واگذار می‎شد ـ این حرکت را بیش از پیش شتاب داد ومتعاقب این مجموعه‎ها، فرزندان کوچک و اغلب ناقص‎الخلقه‎ای از این پدرهای وارداتی (مثل سه ساختمانبلند مرتبه در ایستگاه بهنام ـ میدان ژاله) در گوشه و کنار شهر زاده شدند که بیشترمورد استفاده دومین گروه جویای رفاه و آسایش زندگی شهری به معنای غربی آن، قرار گرفتند.گروهی که علاوه بر محدویت‎های مالی، می‎کوشیدند خود را متعلق به طبقه پیشتاز جامعهشهری معرفی نمایند و آپارتمان‎نشینی را به‎عنوان نمادی از تجدد، تمایز و برتری طبقاتیبرمی‎گزیدند. در استقبال از این پدیده توجه حکومت،ترکیب جمعیتی و ویژگی‎های کوهپایه‎ای، تهران را مستعدتر از دیگر نقاط ایرانکرده بود. اما همانطور که پیش‎بینی می‎شد این الگوهای نوظهور و بیگانة غربی بهسرعت از طریق پایتخت به شهرهای بزرگتر نیز سرایت کرد.

 

 

 

بدون قضاوت منتج به انتخاب رجحان یکی بردیگری و بی ‎هیچ اصراری برای نفی لزوم ابداع و به‎کارگیری چنین شیوه‎های تازه‎ای باید گفت؛ مغایرات و تفاوت‎های ماهیتی و بنیادی متعددی در قیاس فرهنگغالب و عادات زندگی ایرانی ـ که به معماری سنتی خانه‎ها شکل داده بود و البته از آن‎ها تأثیری متقابل گرفته بود ـ و الگوهایسنتی همسایگی با نوع و امکانات زندگی آپارتمانی بدون خاستگاه و بستر مهیای بومی می‎توان پیدا کرد که همچنان با گذشت چند دههاز ورود آن، موجب تقابل فرهنگی، دلتنگی و نوعی عدم‎پذیرش درونی، نگرانی و آزار ساکنین می‎شود.

 

 

 

سابقه به ‎کارگیری معماری برون‎گرا در ساختمان‎های معاصر برخلاف شیوة فراگیر درون‎گرایی، به‎ویژه در ساختمان‎های دولتی و با عملکردهای جدید، زمینه مناسبیبود برای ورود تفکر طرح‎های برون‎گرا در مجتمع‎های ساختمانی که تأثیرات مشهودی در پلانو تزئینات نمای ساختمان‎ها داشت. به‎جای دیوارهای ساده و بی‎روزن، پنجره‎های متعدد و بزرگ رو به خیابان و کوچه گشودهشدند و اغلب نماها با تزئیناتی به‎مراتب پرتکلف‎تر آراسته گشتند. عناصر تازه‎ای همچون بالکن، پاسیو یا نورگیر و پاگردو راه‎پله‎ها برای ترددهای پرتعداد و با امکان استفادهسهل‎تر و… جای خود را در پلان‎های جدید باز کردند. در مواردی هم فضاهایکوچک تجاری و مغازه‎ها در طبقات همکف، بخشی از فضا را اشغالنموده و کاربری‎ها و نیازهای جدید، فضاهایی مثل پارکینگو انباری را به خود اختصاص دادند. در عوض جایگاه معماری و عاطفی گذشته عناصری همچونایوان‎ها، سرداب، باغچه‎ها، حیاط، هشتی، بادگیر، حوض‎ها، پشت‎بام و… کنار گذاشته شدند. دیگر محرمیت وسلسله‎مراتب که اساس خانه‎های سنتی بود، کاربردی در تعاریف جدید مجتمع‎های مسکونی، خانه‎ها و آپارتمان‎ها نداشت.

 

 

 

در پلان ‎های تحمیلی، بعضی از فضاها نیز با افت وخیزها و ارزشگذاری‎های متفاوت، جایگاه دیگرگونه‎ای پیدا کردند. به‎طوری که مثلاً « خلوت» معنایی کاملاً متمایزپیدا کرد. آشپزخانه‎های اوپن که ترجیحاً مخصوص آماده‎سازی غذاهای سبک و فوری هستند، جای آشپزخانه‎ها و مطبخ‎هایی محجوب و با وظایف پیچیده‎تر و پرکارتر در سبک پذیرایی و پخت و پزهایایرانی را گرفتند. همینطور اگرچه حمام‎های خانگی با جداره‎های نیمه‎شفاف غربی مجال حضور پیدا نکردند، اما حمام‎های مجاور اتاق خواب خیلی زود به طرح آپارتمان‎های امروزی اضافه شده و در مواردی هم سوناو استخرهای کوچک خانگی و نمونه‎های مشترک آن در مجتمع‎های مسکونی با استقبال فزاینده‎ای روبرو شدند. گاهی در این ساختمان‎های جدید می‎توان از نمونه‎های کارخانه‎ای مثل قطعات پیش‎ساخته گچبری و سرستون‎ها سراغ گرفت که به جای نوع اصیل خود نشسته‎اند.

 

 

 

در حالی که مجموع عملکرد الگوهای اولیهآپارتمان کمی بیش از یک خوابگاه خصوصی است، خانه ‎های ایرانی در مفهوم سنتی آن، با اتکا بهوسعت و تفکیک اندرونی و بیرونی و ترکیبی از فضاهای مختلف، ظرفیت انجام فعالیت‎های متنوعی داشتند. بسیاری از قرارهای ملاقاتتجاری مردان خانه در بیرونی انجام می‎شد در حالی که خانم خانه می‎توانست از مجلس زنانه و یا نشست‎های روزانه و مداوم خود با اقوام و همسایه‎ها لذت ببرد. اغلب مراسم مذهبی و خانوادگیدر همین خانه‎ها انجام می‎شدند و به‎طور کلی افراد خانواده می‎توانستند بیشتر نیازهای فضایی خود را درداخل همین خانه‎ها تأمین نمایند.

 

 

 

تغییر مفهوم « فضای مشاع» یکی دیگر از وجوهتمایز این شیوه خانه ‎سازی محسوب می‎شود. پیش از این غالب فضاهای مشاع به فضاهایشهری مثل کوچه‎های همسایگی و میدانچه‎های محلی و یا بناهای عمومی مثل آب‎انبارها و… محدود می‎شد. اما در مجتمع‎های مسکونی و آپارتمانی مفهوم تازه‎ای از فضاهای مشاع وارد شد که مهمترین آن‎ها عبارتند از ورودی، راه‎پله‎ها، پارکینگ، حیاط مشترک و…. به بیانی دیگرلازم بود معانی فضای مشاع از مقیاس شهری به مقیاس کوچکتر مجتمع و بلوک ساختمانی تبدیلشود. به تبع این تغییر، مفهوم تازة « هم‎ساختمانی» نیز باید به « همشهری» و « توقعاتو شیوه‎های تازه بهره‎برداری، تجهیزات تازه‎ای را به ساختمان‎ها اضافه کرد که پیشتر لزومی به تجربه آن‎ها نبود. سیستم‎های گرمایشی و برودتی، لوله‎کشی سراسری آب، موتورخانه‎ها، آسانسور و دربازکن برقی و… و هزینه‎های مربوط به آن‎ها اجتناب‎ناپذیر بودند. بعدها خدمات تازه‎ای نیز به این فهرست اضافه شد که شبکه‎های تلفن، خدمات شهری برای دفع زباله، صندوقپست و در نهایت گازشهری، از مهمترین آن‎ها محسوب می‎شوند.

 

 

گذشته از مواردی مثل تلفن، گاز و…، اتفاقهم ‎زمانی و رواج دست‎آوردهای دیگری از تولیدات صنعتی علم روزنیز به ایجاد ظواهر غیرمأنوس با خوی و عادات مردم ایران کمک کرد. بعد از نهضت برون‎گرایی، مصالح بنایی نوظهور خصوصاً در نازک‎کاری‎ها بیش از هر عاملی در این تغییر چهره مؤثربودند. حجم وسیعی از کاشی‎های ماشینی، شیشه، سیمان، سنگ پلاک، پارکت،رنگ‎های ساختمانی، شیرآلات و یراق، لوازم خانگیمدرن و… را می‎توان در این دسته جای داد. همچنین الگوهایتازه فرهنگی نیز بی‎تأثیر باقی نماندند. خانه‎های سنتی با این طرز تلقی هم‎زمان بودند که؛ « پسر پشتوانة پدر است ودختر عصای روزگار پیری مادر». اما در دورة اخیر تفکر « تولید نسل» کم کم به لزوم «بقای نسل» تبدیل شد و کنترل موالید و تعداد فرزندان شکل تازه‎ای به خود گرفت. دور از ذهن نیست که تغییرابعاد خانواده می‎توانست به تغییر و یا حداقل احساس تغییرچهره محل زندگی خانواده، یعنی خانه هم منتهی شود. (و بالعکس)

 

 

تقریباً تمام برج ‎ها و آپارتمان‎های موجود در ایران یا بر روی زمین‎های خالی احداث شده‎اند و یا مانند آخرین نسل آن‎ها، جای خانه‎های قدیمی و کلنگی را گرفته‎اند. آنچه تا به حال در توجیه اقتصادی اینساخت و سازها گفته شده بر مبنای همین شیوه تصرف زمین است. هنوز هیچ آزمون عملی موفقیبرای توجیه ادامه این روند ساخت و سازها بعد از پایان بدیهی عمر مفید و ایمن این بناهاو پس از تخریب آخرین ساختمان‎های کهنه و چگونگی وضعیت سهام زمین ملک،توسعه و تکامل قوانین، سرانجام فرسودگی ناگزیر ساختمان‎های جدید و در نتیجه تحمیل هزینه‎های نوسازی و دوباره‎سازی، موجب جلب اعتماد مالکین نشده است.از طرفی مطابق باوری همه‎گیر و کهن، ایرانیان این اندرز را نسل بهنسل منتقل کرده‎اند که؛ «[برای سرمایه‎گذاری] مالی بخرید که باد از روی آن ردشود [نه از زیر آن]». به این ترتیب هیچ نوع احساس امنیت مالی، چنانچه در گذشته بود،برای صاحبان جزئی این بناها به‎وجود نمی‎آید.