رفتن به مطلب

مکانیک در ادبیات فارسی کهن


ارسال های توصیه شده

شکل دهی ابزارهای مهندسی در طي قرون گذشته تغییر چندانی نداشته است. ابزار مدرن بر مبنای ابزار قدیمی طراحی شده اند، منتها در این وسایل به جای نیرو و قدرت انسان و حیوان از نیرو و قدرت موتور استفاده شده است.

 

 

7- نسوزها

در ادبیات فارسی از گل نسوز با نام گل حکمت نام برده شده است.

برهان قاطع:

بوته... و ظرفی را نیز گویند که از گل حکمت ساخته باشند و طلا و نقره و امثال آن در آن بگذارند...

نظامی گوید:

گل ز حکمت به کوره پوده گل حکمت به سر بر اندوده

 

8- بافندگی

هنر بافندگی قدمتی چند هزار ساله دارد. مواد اولیه مورد استفاده؛ یعنی پشم، مو، پنبه کتان، نی، پوست درخت و ابریشم و فناوری تولید؛ یعنی پاک سازی الیاف، نخ ریسی، رنگ و بافت فناوری هایی قدیمی و هنرهایی چند هزار ساله هستند.

فناوری های تولید انواع پارچه از قبیل مخمل، حریر، کرباس، دیبا و انواع فرش ها مانند قالی، گلیم؛ نمد، گونی و غیره نیز قرن ها قبل کشف و ابداع شده اند.

نگاهی به اسامی مختلف بافنده و پارچه های ابریشمی گستردگی هنر بافندگی سنتی را به خوبی بیان می کند.

بافنده: جولاهه، جوشیره، جولاهک، جولهد، جولاه، پای باف.

نامهای ابریشم و پارچه های ابریشمی: پتوله، پرمگی، پرمگ، برند، فرند، پرند، حریر، پرنیان، پرنون، پرنو، دیبا، دیبه، دیباه، بوقلمون، بهرامه، تفسیله، تافته، سیفور، اطلس، تیج، چرخی (برهان قاطع).

پروان و پرون:... و چرخ ابریشم تابی را گویند؛ یعنی چرخی که ابریشم را بدان از پیله برآوردند و آن چرخ را به پای می گردانند ( برهان قاطع و فرهنگ جهانگیری ).

جهره:... چرخی باشد که جولاهگان به آن ریسمان در ماشوره پیچند ( برهان قاطع ).

سنگرک: با اول مفتوح، .... دوم بادریسه دوک را گویند و آن را به تازی فلکه نامند ( فرهنگ جهانگیری ).

نورد: شش معنی دارد. اول پیچ باشد و نور دیدن پیچیدن بود...سوم چوبی باشد مدور که پارچه ای را که بافته شود بر آن چوب بپیچند ( فرهنگ جهانگیری ).

سعدی، گلستان (14):

گفت گوگرد پارسی خواهم بردن به چین که شنیدم قیمتی عظیم دارد و از آنجا کاسه چینی به روم برم و دیبای روی به هند و فولاد هندی به حلب و آبگینه حلبی به یمن و برد یمانی به پارس و زان پس ترک تجارت کنم.

 

9- کاغذ، سفال، چینی، شکر

اصول ساخت کاغذ، سفال و چینی نیز همان اصول قدیمی است. الیاف چوب را پس از شستشو و جدا سازی صمغ ها در آب حل می کنند و پس از به هم زدن به طور یکنواخت بر روی یک توری می ریزند. آب خارج می شود و الیاف در لابه لای یکدیگر قرار می گیرند و تشکیل کاغذ می دهند. در کارخانه های کاغذ سازی امروزی کلیه این عملیات، بدون تغییر، توسط پمپ و دستگاه های مکانیکی انجام می شود. در صنایع سفالگری و چینی سازی اصول فراوری خاک مانند گذشته است. فقط جا به جایی ها به جای دست و نیروی حیوانی توسط موتور و نیروی ماشین صورت می گیرد. طرح کلی چرخ های شکل دهی و قالبگیری سفال و چینی سازی نیز تغییر زیادی نداشته است. صفحه اول دوار فوقانی که در دستگاه های سنتی توسط حرکت پا از پایین به چرخش در می آمد، در دستگاه های جدید توسط موتور به گردش در می آید. بازوی مکانیکی نیز جایگزین دست کارگر شده است.

تهیه قند و شکر نیز سابقه طولانی و چند هزار ساله دارد. شواهد مربوط به تولید و استفاده از قند و شکر نیز بسیار زیاد است که در این مختصر نمی گنجد. این شواهد در مقالات بعدی عرضه خواهد شد.

 

10- آسیاب

مهندسان بزرگ ترین اختراع بشر را چرخ می دانند. استفاده از چرخ در ساخت وسایل مختلف چون کالسکه، چرخ آسیا، چرخ چاه، چرخ عصاری (روغن کشی)، چرخ نخ ریسی و ... چنان در گذشته رایج بوده که جمع آوری شواهد گوناگون در مورد کاربرد چرخ امری بزرگ و تقریبا ناممکن است.

اس: ( چهار معنی دارد) اول سنگی باشد مدور که غله را بدان آرد کنند.... و آنچه با دست گردانند، دست اس و آنچه را به خر و گاو گردانند، خراس و آنچه بهباد گردد، باداس و آنچه به آب گردد، آسیاب نامند (فرهنگ جهانگیری ).

پر، پره، پره آسیا و دولاب و امثال آن....(برهان قاطع).

کلیات شمس تبریزی:

ای چرخ آسیا ز چه آبست گردشت آخر یکی بگو که چه دولاب آهن

 

11- جراثقال

برهان قاطع:

غلتک، غلتنک: بر وزن غلطک است و آن چوبی باشد گرد و میان سوراخ، بزرگ آن را پایه ارابه کنند و کوچک آن را بر بالای چاه بندند و ریسمان را بر بالای آن اندازند و به یاری آن آب را آسان از چاه کشند...

در یادداشت زیر از جراثقالی صحبت شده که یک کشتی همراه با بار آن را از بندی بر رودخانه بلند کرده و بر آن سوی آن انداخته است. قدرت جراثقال ذکر نشده، ولی گفته شده که جراثقال دارای چرخ بوده است. با توجه به بزرگی نهر که عرض آن تقریبا 30 متر ذکر شده و اینکه چند رودخانه به آن وارد می شده است و نیز ابعاد متعارف کشتی های رودخانه ای، می توان قبول کرد که این جراثقال ها حداقل دهها تن ظرفیت داشته اند.

مجمل التواریخ (15):

... و از جهت آنکه خلیج در آن نزدیکی تنگ بود و کشتی ها نمی توانست آمد، بارها بر چهارپایان بار کرده به خانبالیق می آوردند... قا آن فرمود تا جویی بزرگ ببرند و آب چند رودخانه دیگر در آن جوی اندازند... از خانبالیق تا خینکسای و زیتون که بندر هندوستان دارالملک چین است، چهل روز راه باشد که کشتی روان است و در این رودخانه بندهای بسیار جهت آب ولایات بسته اند و چون کشتی ها به آن بندها می رسد، به چرخ جراثقال آن را با بار به هم، هر چند بزرگ و گران می باشد، بر بالای می کشند و از آن سوی بند در آب می اندازند.

 

12- وسایل اتوماتیک

سفرنامه ناصرخسرو (16):

... .و آنجا آهن آلات سازند چون مقراض و کارد و غیره و مقراضی دیدم که از آنجا به مصر آورده بودند، چنان بود که چون مسمارش بر می کشیدند، گشوده می شد و چون مسمار فرو می کردند، در کار بود...

برهان قاطع و فرهنگ جهانگیری:

آتش روز ( آتش افروز): ظرفی باشد به هیبت کله آدمی و سوراخ تنگی دارد و چون آن را گرم کنند و میان آب فرو برند آب را به خود کشد و چون به کنار آتش نافروخته گدازند چون گرم شود، بخاری از آن سوراخ بر آتش وزد و آتش بر افروزد و این از اختراعات جالینوس است و آن را دمه نیز گویند...و

لکلک، لکلکه، کلنده: بر وزن رونده لکلکه را گویند و آن چوبکی باشد که یک سر آن را به دول آسیا و سر دیگر آن را در سوراخ سنگ آسیا به عنوانی نصب کنند که از گردش آسیا آن چوبک حرکت کند و از دول کم کم دانه در آسیا ریزد...

چون لکلکست کلکت بر آسیای معنی طاحون زآب گردد نز لکلک معین

زان لکلک ای برادر گندم ز دول بجهد در آسیا در افتد معنی زهی مبین

فرهنگ جهانگیری:

چوبکش، چوبگین: افزاری باشد که پنبه از پنبه دانه جدا کند...

رده:... دوم چوبی باشد که در زیر آن غلتک ها نصب کنند و بر گردن گاو ببندند، بر بالای غله که از کاه جدا نشده باشد بگردانند تا غله از کاه جدا شود...

برهان قاطع و فرهنگ جهانگیری:

خرک:... هفتم تختگکی باشد که پنبه را که که پنبه دانه از آن جدا نکرده باشند بر بالای آن بگذارند و میل آهنی را چنان که رسم است بر بالای پنبه نهاده، به دست حرکت دهند تا پنبه دانه از پنبه جدا شود.

 

13- توصیف چتر نجات و اسکی

آگاهی مولانا از اصول کار چتر نجات شگفت انگیز است و در شعر زیر به زیبایی بیان شده است. مولانا گوید:

گر سعیدی از مناره افتید بادش اندر جامه افتاد و رهید

توصیف اسکی در متن زیر احتیاج به تفسیر ندارد.

و چون در ولایت ایشان کوه ها و بیشه ها بسیار است و برف به افراط می بارد، در زمستان بر سر برف شکار بسیار می کنند، چنان که تخته ای می سازند و آن را چانه گویند و بر آن می ایستند و عنانی از دوال ساخته و چوبی به دست می گیرند و بر سر برف آن چوب به زمین فرو می برند – مانند آنکه کشتی بر آب رانند – و بر صحرا و هامون سرزیر و سربالا چنان می رانند که به گاو کوهی و دیگر حیوانات می رسند و چانه دیگر به جنب آن چانه که خود نشسته اند می کشند و شکار کشته بر آن بار می کنند و اگر دو سه هزار من بر آن من بر آن بار کنند، به اندک زوری می کشند.

 

14- حرارت در وصف ایجاد سرما

تحفه حکیم مومن:

تلج: به فارسی برف نامند... و از خواص اوست که چون نمک با برف آمیخته بر شیشه پر آب به دستوری بگیرند که در شیشه در آن پنهان شود، در ساعت آب شیشه یخ گردد.

سرمایش خانه ها

کولرهای آبی امروزی نیز شکل موتوریزه شده خیشخانه های قدیم اند. طرح اولیه؛ یعنی عبور هوا از روی خار و پوشال و جریان هوا توسط موتور انجام می شود.

تاریخ بیهقی:

خیش: مولف فرهنگ رشیدی گوید: خار سبز و کتان که تارهای آن کنده باشند و نیک بافته باشند و در گرما پوشند و گاهی از آن خانه سازند و آب بر آن پاشند و خیشخانه عبارت از آن بود.

... پیش رفتم، یافتم خانه ای تاریک کرده و پرده های کتان آویخته و تر کرده و بسیار شاخ ها نهاده و طاس های پریخ بر زیر آن...

رونق خیش و آب کتان رفت عزت پوستین یکی ده شد

در پانوشت یکی از نسخ کتاب: خیش خار سبزی است که در ولایات گرمسیر بر خانه های چوبین نهند و بر آن آب پاشند که چون باد بر آن وزد خنک گردد و تابستان در آن خانه گذرانند و آن را خیشخانه گویند.

حکیم ازرقی هروی گوید:

چو آفتاب شد از اوج خود به خانه ماه به خیشخانه رو برگ بید و باده بخواه

برهان قاطع:

خشن خانه:... و خانه ای را نیز گفته اند که بر در و پنجره آن را از خار شتری برآورند و از بیرون پیوسته بر آن آب پاشند و از درون باد کنند، به جهت دفع گرما...

فرهنگ جهانگیری:

خیسخانه:... خیمه ای باشد که از کتان سازند و در اندرون آن برگ بید بگسترانند و بر زبرش آب پاشیده باشند و مردم منعم جهت گرمی هوا در آنجا به سر برند...

سیف اسفرنگی گوید:

با آتشناک خشمش بر سپهر ار بگذرد جای خواب خود کند در خسیخانه زمهریر

خاقانی گوید:

ز سردی نفس من تموز دی گردد چه حاجت است در این دی به خیشخانه و خیشم

ترجمه تقویم الصحه: و اصلاح هوای گم به خویشخانه و زیر زمین ها و آب سرد و یخ باید کرد.

 

15- در وصف نحوه گرمایش کاخ

طبق این اشعار برای گرم کردن کاخ از هزار گوی از طلا و نقره ( احتمالا به منظور مقاومت در مقابل خوردگی ) استفاده می شده است. گوی پس از داغ شدن در آتش به داخل کاخ برده شده و از حرارت آنها براي گرمایش کاخ استفاده می شده است.

 

زمستان که بودی گه باد و نم بر آن تخت بر کس نبودی دژم

همه طاق ها بود بسته ازار ز خز و سمور از در شهریار

همان گونه سیمین و زرین هزار بر آتش همی تافتی جامه دار

به مثقال از آن هر یکی پانصد کز آتش شدی رنگ همچون بسد

یکی نیمه زو اندر آتش بدی دگر پیش گردان سرکش بدی

 

نتیجه گیری

شکل دهی ابزارهای مهندسی در قرون گذشته تغییر چندانی نداشته است. ابزار مدرن بر مبنای ابزار قدیمی طراحی شده اند، منتها در این وسایل به جای نیرو و قدرت انسان و حیوان از نیرو و قدرت موتور استفاده شده است.

 

پي نوشتها

14 . رشید الدین فضل ا... الوزیر ابن عماد الدوله ابی الخیر بن موفق الدوله علی، جامع التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، شرکت نسبی حاج محمد حسین اقبال و شرکاء، تهران، 1338.

15 . حکیم ناصر خسرو قبادیانی مروزی، سفرنامه، به کوشش محمد دبیر سیاقی، کتابفروشی زوار، چاپ دوم، تهران، 1363.

16 . مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، به سعی و تصحیح رینولد الین نیکلسون، موسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم، تهران، 1356.

توضیح: اشعار از دیوان شاعران انوری، رضی الدین نیشابوری، امیر خسرو دهلوی، مسعود سعد، روحی ازرقی هروی و خاقانی است و همچنین، متون عرایس الجواهر و ترجمه تقویم الصحه از پاورقی های تاریخ بیهقی، فرهنگ جهانگیری و برهان قاطع گرفته شده اند.

 

منبع: فصلنامه آموزش مهندسی ایران شماره 25، سال هفتم

لینک به دیدگاه
  • 4 سال بعد...

به گفتگو بپیوندید

هم اکنون می توانید مطلب خود را ارسال نمایید و بعداً ثبت نام کنید. اگر حساب کاربری دارید، برای ارسال با حساب کاربری خود اکنون وارد شوید .

مهمان
ارسال پاسخ به این موضوع ...

×   شما در حال چسباندن محتوایی با قالب بندی هستید.   حذف قالب بندی

  تنها استفاده از 75 اموجی مجاز می باشد.

×   لینک شما به صورت اتوماتیک جای گذاری شد.   نمایش به صورت لینک

×   محتوای قبلی شما بازگردانی شد.   پاک کردن محتوای ویرایشگر

×   شما مستقیما نمی توانید تصویر خود را قرار دهید. یا آن را اینجا بارگذاری کنید یا از یک URL قرار دهید.

×
×
  • اضافه کردن...