اسانس سقز

[masi eng 47,044]

نام علمی:Pistacia atlantica

اندام مورد استفاده :صمغ

نوع استخراج:تقطیر با بخار آب

رنگ:زرد

ماده تشکیل دهنده فعال:alpha-pinene , delta-3-carene , spathulenol , camphene , terpinen-4-ol and beta-pinene

کاربرد اسانس سقز:در صنایع دارویی،غذایی وبهداشتی.

 

سقز

بَنِه یا پسته کوهی (به گویش محلی لارستانی و بستکی:( بُّـه )، کردی: داره بن، برخی مناطق کردنشین دیگر آن را ون می‌خوانند.)درختی است کهن سال وبا عمر طولانی که در برخی موارد به ۳۰۰ سال هم می‌رسد به ارتفاع قریب به ۵ متر که در برخی مناطق کوهستانی ایران یافت می‏شود.شاخه‌های این درخت سفید کمی مایل به خاکستری است. این درخت نیز مانند سایر درخت‌های کوهستان مانند: کُنار، کُورو سمر، کِرت، کُوهِنگ، سَلَم وغیره، در زمان قدیم مردمان کوخرد از هیزم این درختان برای پخت و پز در مناطق مختلف کوه کم وبیش یافت می‌شود، اما بیشتر در قله‌های پرارتفاع، پرتگاها، نرگ‌ها و سرگردها ومناطق دور دست کوهستانی می‌روید.

 

نام علمی آن Pistacia atlantica می‌باشد که یکی از وایته‌های مهم آن Pistacia atlantica var.kurdica یا همان «ون» است.ارتفاعش تا ۷ یا ۹ متر نیز رسیده‌است در بعضی از مناطق کوهستانی مانند کردستان ایران به میوه آن «قزوان» می‌گویند که برای خوشبو کردن دوغ و روغن حیوانی و همچنین در درست کردن ترشی استفاده می‌کنند . درخت بنه منبع تولید شیره سقز است.سقز که در گویش کردی منطقه بانه به آن (بنِشت) گفته می‌شود صمغی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده‌است که استفاده دارویی فراوان داشته و به عنوان یک ملین قوی در درمان یبوست و درمان ناراحتی‌های گوارشی استفاده می‌شود . ۲۵ درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که کاربردهای فراوانی در صنعت دارد . علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس، عطر، خوشبوکننده‌ها، حشره کش‌ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم کننده‌ها و ضد عفونی کننده‌ها استفاده می‏شود . علاوه بر این در صنعت پلاستیک سازی، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد .

بعلت نبود صنایع تبدیلی مناسب، اکثر سقز تولیدی در ایران به خارج از کشور صادر گردیده و به عنوان مواد پایه بسیاریاز صنایع فوق الذکر بکار برده می‌شود . اگر چه آمار دقیقی از تعداد درختان بنه در بانه موجود نیست اما تعداد آنها بین ۱۰ تا ۲۰ هزار اصله تخمین زده شده‌است . به طور متوسط از هر درخت ۵۰۰ الی ۱۰۰۰ گرم سقز بدست می‌آید که در شرایط مناسب و سالهای پرباران این مقدار بیشتر هم می‌شود .در بانه درخت بنه اغلب بصورت توده‌های مخلوط با درختان بلوط در روستاهای کانی سور، سیاحومه، دارینه، باشوان، بنه ژاژ، همزلان، ویسک، رشکی، خجک و ... مشاهده می‌شود .مقاومت با کم آبی این درخت با مقاومت زیاد در مناطق کوهستانی با آب و هوای نه چندان سرد می‌روید و امروزه در لیست درختان حفاظت شده قرار دارد.به این درخت پسته وحشی نیز گفته می‌شود.

بهره برداری با شیوه‌ای سنتی و به روش زیر انجام می‏گیرد :

ابتدا درختان مناسب با قطر حداقل ۳۰ سانتیمتر را انتخاب کرده و با تیشه زخم‌هایی به اندازه ۵ سانتیمتر و عمق ۱ سانتیمتر به حالت زیگزاگی و با فاصله ۲۰ سانتیمتر از همدیگر را روی تنه درخت ایجاد می‌کنند . تعداد زخمهای ایجاد شده روی یک درخت نباید بیشتراز ۲۵ زخمه باشد چون در اینصورت به مرور زمان به درخت صدمات زیادی وارد آمده و باعث خشک شدن تدریجی آن می‌شود . اگر چه اغلب مشاهده می‌شود که گاه تا ۷۰ زخمه نیز بر یک درخت زده شده‌است . همچنین زخم‌ها باید بر تنه اصلی درخت زده شود و از زخمه زدن بر شاخه‌های فرعی درخت اجتناب کرد.بعد از ایجاد زخمها، با خاک رس کاسه‌های گلی کوچکی درست کرده

(که در زبان کردی به این کاسه‌ها کوجیره گفته می‌شود) و در زیر زخمهای ایجاد شده بر روی درخت نصب می‏کنند . خاک رس بعلت خاصیت چسبندگی فراوان مناسبترین خاک برای درست کردن کاسه‌های گلی است . ورز دادن گل برای تهیه کاسه نیز بسیار مهم است چون اگر گل تهیه شده خوب ورز داده نشده باشد، کاسه درست شده پس از خشک شدن در مقابل آفتاب ترک خورده و از درخت جدا می‌شود .بعد از این مرحله می‌بایست چند هفته صبر کرد تا شیره درختان به داخل کاسه‌ها تراوش کرده و کاسه‌ها پر از شیره شود .بعد از پر شدن کاسه‌ها از شیره، که بسته به شرایط آب و هوایی منطقه ممکن است ۳ الی ۵ هفته طول بکشد، اقدام به جمع آوری کاسه‌ها می‌نمایند .جمع آوری کاسه‌ها در صبح زود و از موقع طلوع آفتاب شروع شده و تا هنگامی که هوا هنوز خنک است ادامه می‌یابد چون با گرم شدن هوا شیره سقز (که در این مرحله به شیره بنیشته تال گفته می‌شود) رقیق و چسبنده شده و جمع آوری آن ضایعات زیادی به همراه خواهد داشت .

بهتر است بعد از جمع آوری محل زخمها را با گل پوشانده شود تا با این کار درخت از ابتلا به آفات در امان بوده و درمان زخمهای آن با سرعت بیشتری انجام پذیرد . همچنین بر روی زخمی که ایجاد شده تا چند سال بعد از آن که زخم کاملاً ترمیم شود، نباید زخم جدیدی ایجاد کرد .پس از جمع آوری کاسه‌ها در حالی که شیره بعلت خنکی هوا سفت شده‌است و حالتی مانند خمیر نان دارد، اقدام به جدا سازی شیره از کاسه‌ها می‌نمایند . بدین ترتیب که انگشت اشاره را با روغن محلی چرب نموده و آن را در شیره فرو برده و با یک حرکت سریع شیره را از کاسه گلی جدا می‌نمایند .چون شیره خام بسیار رقیق بوده و حمل آن مشکلاتی را به همراه دارد، اغلب بعد از جمع آوری، شیره‌ها را در ظرف‌های حلب می‌ریزند و پس از اضافه نمودن مقدار مشخصی آب، آن را می‌جوشانند که با اینکار شیره، غلیظ شده و ناخالصی‌هایی مانند سنگریزه، گرد و خاک، برگ و ... که در هنگام جمع آوری شیره بهآن چسبیده‌است، جدا می‌شود . پس از پایان یافتن عمل جوشاندن، شیره‌ها را در داخل کیسه‌هایی که از پارچه مخصوص درست شده‌است می‌ریزند و در آب سرد می‌گذارند تا کاملاً سفت شود و حمل و نقل آن با راحتی بیشتری صورت پذیرد .به این ترتیب کار بهره برداری از درختان پایان یافته و سقز سفید صادراتی بدست می‌آید .کلیه مراحل بهره برداری توسط استادکاران محلی انجام می‌گیرد که بسیار با تجربه بوده و کلیه کارها را با مهارت فراوان انجام می‌دهند .متاسفانه جنگلهای بنه منطقه اغلب بدلیل بهره برداریهای بی رویه وهمچنین بهره برداری در سالهای خشک (که درخت نیاز به استراحت دارد)، صدمات جبران ناپذیری دیده‌اند که امید است با افزایش آگهی در ارتباط با نحوه صحیح بهره برداری، این گونه باارزش حفظ شده، و از نابودی آنها جلوگیری گردد .علاوه بر این می‌توان با استقرار صنایع تبدیلی در منطقه، از صادر شدن این محصول بسیار پرارزش بصورت خام جلوگیری کرده و از آن استفاده‌های بهینه‌ای را بعمل آورد .کاربدها درخت بنه منبع تولید شیره سقز است . سقز که در گویش کردی منطقه بانه به آن (بنِشت) گفته می‌شود صمغی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده‌است که استفاده دارویی فراوان داشته و به

عنوان یک ملین قوی در درمان یبوست و درمان ناراحتی‌های گوارشی استفاده می‌شود . ۲۵ درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که کاربردهای فراوانی در صنعت دارد . علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس، عطر، خوشبوکننده‌ها، حشره کش‌ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم کننده‌ها و ضد عفونی کننده‌ها استفاده می‏شود . علاوه بر این در صنعت پلاستیک سازی، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد . بعلت نبود صنایع تبدیلی مناسب، اکثر سقز تولیدی در ایران به خارج از کشور صادر گردیده و به عنوان مواد پایه بسیاری از صنایع فوق الذکر بکار برده می‌شود . اگر چه آمار دقیقی از تعداد درختان بنه در بانه موجود نیست اما تعداد آنها بین ۱۰ تا ۲۰ هزار اصله تخمین زده شده‌است . به طور متوسط از هر درخت ۵۰۰ الی ۱۰۰۰ گرم سقز بدست می‌آید که در شرایط مناسب و سالهای پرباران این مقدار بیشتر هم می‌شود . قیمت هر کیلو سقز تولید شده بین ۳۵۰۰۰ تا ۴۰۰۰۰ هزار تومان متغیر است .میوه درخت بِنِه میوه این درخت هم‌زمان با رسیدن ثمر نخل خرما «زامردان» میوهش می‌رسد وقابل مصرف است.نوع نارس این میوه که به صورت خام و بدون نیاز به شکستن پوسته(قبل از سخت شدن پوسته) خورده می‌شود ،بنه‌چه یا به گویش محلی در منطقه سروستان بنه‌شه خوانده می‌شود.به گویش محلی درمنطقه نی ریز نیز به بنه شک خوانده می شود میوه درخت بـنـِه

ریز و مُدَوَر «گِرد» و کُورَوی مانند وبه رنگ سبز تیره‌است، وبه نام برکُو معروف است. البته نوع دیگر نیز هست که کمی ریزتر است و به نام «کِهُن» معروف است. مغز میوه بنه به پسته شبیه ولی بسیار کوچک‌تر است . به دلیل سخت بودن پوست دانه آن، در شرایط عادی نمی‌توان با کاشت آن نهال تولید کرد بلکه دانه آن پس از چند سال ماندن در محیط و سایش پوسته یا ترک خوردن در یخبندان در بهار جوانه می‌زند. میوهش ترش مزه و برنگ سبز تیره‌است.در هرمزگان و حوالیِ بندرعباس آنرا "کَسودَنگ" Kasoudang و در بوشهر "کُلخُونگ" Kolkhong می‌نامند.در کشورِ ترکیه آنرا "مِلَنجیک" Melengic می‌نامند - به صورتِ تجاری بسته بندی شده، به فروش می‌رسد و به کشور‌هایِ دیگر صادر میشود.جای رشد در ایران استان‌های کردستان ، کرمان و فارس و برخی دیگر از دامنه‌های زاگرس، مانند میان‌جنگل و همچنین استان هرمزگان از مهمترین مراکز رشد این گیاه می‌باشد.

استفاده خوراکی

در مناطقی از ایران مغز میوه بنه رسیده را در پس از آسیاب یا له کردن در آب جوش ریخته و غذایی به نام آب‌بنه با آن درست می‌کنند.بنه از حبوبات بسیار گرم محسوب می‌شود و به خاطر روغنی بودن، این دانه چربی و البته انرژی بسیاری در خود دارد.

● خواص درمانی

مقوی کبد و طحال است.خارج کننده ی اقسام کرم معده بوده و سرفه و خفقان را تسکین می دهد و مسکن درد کمر، درد پشت و درد قولنج می باشد.ضماد بنه در درمان ورم ها و زخم های سخت مفید است.از آن جایی که بنه دارای ویتامین های آ و اقسام ب و د می باشد، مقوی اعصاب بوده و ترک لب را معالجه و از شبکوری جلوگیری می کند و نرمی استخوان را درمان می نماید.در صنعت داروسازی با صمغ آن پمادی درست می کنند که مالیدن آن بر بدن از گزش پشه جلوگیری می نماید.سقز مقوی معده بوده و به هضم غذا کمک می کند و محرک اشتها است.ضماد آن که با پیه ذوب می شود، جهت رفع کجی و ترکیدن ناخن می باشد.مخلوط سقز با روغن زیتون جهت برطرف کردن ورمها و ترک پوست و خارش آن سودمند می باشد.

سقز

محصول سقز درختان بنه که دارای ارزش اقتصادی فراوانی می باشد،جزء اقلام صادراتی است که از نظر ارزآوری حائز اهمیت می باشد.سقز جزء دسته سمغهایی(الئورزینها)قرار می گیرد که دارای خواص داروئی، خوراکی و صنعتی فراوان می باشد

و در طب سنتی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.چند نمونه از کاربرد سقز:

ـ در صنایع چسب، صنایع لاک، صنایع رنگ، صنایع پلیمری، صنایع داروسازی.

ـ به عنوان امولسیون کننده، در تهیه روغن چاپ و روغن کابل، در تهیه پارکت و کفپوش، آهارهای کاغذ، به عنوان قارچ کش جهت حفاظت چوب و کاغذ و پارچه

ـ در تهیه اسانس و عطریات

ـ به عنوان ضدعفونی کننده در درمان بیماری های مختلف

متأسفانه به دلیل کمبود صنایع تبدیلی و نبود دانش فنی لازم در زمینه فرآوری این ماده، موجب گردیده که با قیمت ناچیز و اولیه به خارج از کشور صادر گردد.