تا چه حد می‌توان در برابر نظرات مخالف، سعه‌صدر داشت؟

[Mohammad Aref 120452]

١- جمله‌ای منسوب به «برتراند راسل»، فیلسوف و منطق‌دان انگلیسی هست که می‌گوید: «اگر عقیده ای مخالف، شما را عصبانی می‌کند، نشانه آن است که ناخودآگاه می‌دانید دلیل مناسبی برای دفاع از افکارتان ندارید». البته که ظرفیت و قدرت تحمل افراد در برابر آرای مختلف یکسان نیست. از پرخاش گرفته تا لبخند؛ از پریدن میان صحبت مخالف گرفته تا طمأنینه و فرصت‌دادن به مخاطب از جمله واکنش‌های ممکن در یک دیالوگ است. اما واقعا تا چه حد می‌توان در برابر آرای مخالف، سعه‌ صدر داشت و سخنان و استدلال‌های مخالف را شنید؟ پاسخ به این پرسش ساده نیست. شاید بهتر باشد بگوییم میزان سعه‌صدر افراد در یک دیالوگ به میزان حساسیت موضوع یا حتی منافع طرفین گفت‌ و گو نیز بستگی دارد، مثلا اینکه بحث بر سر یک اختلاف‌ نظر سیاسی است یا اقتصادی یا اجتماعی یا فلسفی.

 

در این نوشتار البته موضوع بحث ما گفت‌وگو میان فیلسوفان است. فیلسوفان به این مشهورند که سعه‌صدر دارند و از آنجایی که در سراسر زندگی‌شان آرای موافق و مخالف را مطالعه کرده‌اند، آموخته‌اند باید نظریات مخالف را بشنوند و به آنها مجال بروز دهند. از نقطه نظر تاریخی در زبان‌های اروپایی؛ کاربرد کلمه «tolerieren» به معنای «مدارا» یا «سعه‌صدر داشتن» در آلمانی بازمی‌گردد به کلمه «tolerare» به معنای تحمل‌کردن و صبر و شکیبایی و مدارا که در قرن ١۶ میلادی از لاتین مشتق شده است. از قرن ١٨ به این‌سو، صفت «tolerant» به معنای انسان اهل مدارا به‌تدریج در متون ظاهر شد. کلمه مقابل آن یعنی «Intoleranz» در زبان آلمانی به معنای ناشکیبایی از کلمه فرانسوی «intolérance» وام گرفته شده است.

 

٢- «شاید من بر خطا باشم و حق با شما باشد، اما اگر تلاش کنیم، ممکن است به حقیقت نزدیک‌تر شویم». این عبارت را اولین‌بار «کارل پوپر»، فیلسوف علم، در سال ١٩۴۵ در کتاب جامعه باز و دشمنان آن نوشته بود. او در جایی می‌نویسد صورت‌بندی این عبارت و اساسا تألیف کتاب جامعه باز را مدیون یک عضو جوان حزب ناسیونال‌ سوسیالیست اهل کارینتیا است که نه نظامی بود و نه پلیس، ولی با وجود این، یونیفرم حزب را پوشیده بود و اسلحه‌ای هم بر کمر داشت. ماجرا آنگونه که «پوپر» تعریف می‌کند، در حدود سال ١٩٣٣ (سال ِ به قدرت‌ رسیدن هیتلر) اتفاق افتاده و مرد جوان مسلح خطاب به «پوپر» گفته است: «ببینم؛ می‌خواهی بحث کنی؟ من بحث نمی‌کنم؛ من شلیک می‌کنم!». «پوپر» معتقد بود گفت‌وگوی دو طرف حتی بدون داشتن چارچوب مشترک فکری نیز می‌تواند مثمر ثمر باشد. او ضمن پذیرش این نکته که هر چقدر نقاط اشتراک طرفین کمتر باشد دیالوگ دشوارتر است، معتقد بود هرگز نمی‌توان گفت چنین گفت‌وگویی بی‌حاصل خواهد بود. اگر طرف‌های یک گفت‌ و گو در همه موارد با یکدیگر هم‌عقیده باشند، اساسا دیگر بحث موضوعیتی نخواهد داشت و حتی کسالت‌بار نیز خواهد شد. فقط در سایه اختلافات است که افراد در معرض پرسش‌ها و چالش‌های پیش‌بینی‌ نشده قرار گرفته و هرچقدر این پرسش‌ها چالشی‌تر باشند، شرکت‌کنندگان بحث مجبورند اندیشه کنند و پاسخ‌های عمیق‌تری دهند و چه‌ بسا در پایان بحث افق دیدشان گسترش یابد.

 

٣- ایده اصلی این مقاله، داخل قطار و در راه بازگشتم از دومین همایش سه‌ سالانه بین‌المللی فلسفه علم در دانشگاه دوسلدورف در ذهنم شکل گرفت. در حاشیه این همایش، گفت‌وگوی نقادانه و بحثی میان پروفسور «هوینینگن-هونه» و پروفسور «لیره» در گرفته بود و هر دو با لبخند، نقدهای سخت‌وتندی علیه نظریات یکدیگر به کار گرفتند. این نوع نقد و مخالفت همراه با مدارا و سعه‌صدر، مرا ناخواسته به یاد ماجرای کنگره جامعه‌شناسان آلمان در سال ١٩۶٠ در توبینگن انداخت که «کارل پوپر» قرار بوده در آن درباره منطق علوم اجتماعی سخنرانی کند؛ همایشی که در آن هم «تئودور آدورنو» حضور داشت و هم «هابرماس» و دیگر اعضای مکتب فرانکفورت. گویا «هابرماس» در این همایش به‌اشتباه «پوپر» را به‌عنوان یک پوزیتیویست مورد انتقاد شدید قرار داده بود. البته نکته اصلی بحث ما هم در همین‌جا نهفته است. بسیاری تصور می‌‌کردند «پوپر» یک پوزیتیویست تمام‌عیار است. دلیل آن هم این بود که کتاب «منطق اکتشاف علمی» او که حلقه وین را از دیدگاه رئالیستی و ضدپوزیتیویستی نقد می‌کرد، توسط انتشارات و به ویراستاری خود اعضای حلقه وین منتشر شده بود. تقریبا غیرقابل باور است. چطور ممکن است یک گروه فکری، عقاید مخالف خود را منتشر کند؟ اما در بین فیلسوفان چنین چیزی ممکن است. «موریتس شلیک» و «فیلیپ فرانک» از اعضای برجسته حلقه وین، با رویکردی متساهلانه و با مدارا و سعه‌صدر، کتابی را ویراستاری کرده بودند که در نقد و علیه نظریات‌شان بود.

 

۴- البته فیلسوفان اختلاف‌ نظرهای بسیار و عمیقی درباره مسائل گوناگون دارند. یکی از مشهورترین اختلاف‌ نظرها در تاریخ فلسفه معاصر گفت‌‌وگوی کوتاه و به‌ عبارتی منازعه میان «پوپر» و «لودویگ ویتگنشتاین» در کمبریج بوده است. هر دو فیلسوف درباره ماهیت فلسفه اختلاف داشتند. «پوپر» معتقد به وجود فلسفه بود، اما «ویتگنشتاین» از معماها و بازی‌های زبانی صحبت می‌کرد. این ملاقات کوتاه که گویا در ٢۵ اکتبر سال ١٩۴۶ و یک‌سال پس از پایان جنگ جهانی دوم اتفاق افتاده، یکی از پرمناقشه‌ترین رویارویی‌های دو فیلسوف برجسته و تأثیرگذار است. روایت‌های متناقض و فراوانی از این ملاقات کوتاه وجود دارد که تشخیص حقیقت را بسیار دشوار می‌کند. به روایت مورخان، در جریان جلسات هفتگی فلاسفه دانشگاهی انجمن علوم اخلاقی کمبریج، «پوپر» برای سخنرانی درباره وجود مسائل فلسفی دعوت شده بود.

 

ظاهرا با بالاگرفتن بحث میان دو فیلسوف، «ویتگنشتاین» به سمت شومینه رفته و سیخ شومینه را برداشته و به علامتی شبیه به تهدید به سمت «پوپر» در هوا تکان داده است. روایت «پوپر» که در کتاب جست‌وجوی بی‌پایان در سال ١٩٧۴ منتشر شده است، می‌گوید «ویتگنشتاین» با حالتی عصبی با سیخ شومینه بازی می‌کرد. «ویتگنشتاین» از «پوپر» می‌خواهد یک مثال از قواعد اخلاقی ذکر کند. «پوپر» می‌گوید: «تهدید نکردن میهمان سخنران با سیخ شومینه». طبق روایت «پوپر»، «ویتگنشتاین» از شنیدن این حرف برآشفت، سیخ را انداخت و در را محکم پشت سر خود کوبید و از اتاق بیرون رفت. اینکه پرونده این گفت‌وگوی مناقشه‌برانگیز هنوز پس از گذشت ٧٠ سال بسته نشده، بیانگر آن است که بحث و تبادل‌نظر میان اندیشمندان تا به چه حد زیر ذره‌بین است و البته به ما نشان می‌هد فیلسوفان بزرگ نیز ممکن است از کوره در بروند و نظرات مخالف خود را برنتابند.

 

نویسنده: عرفان کسرایی/ پژوهشگر مطالعات علم و فناوری دانشگاه کاسل

 

منبع: بیگ بنگ

[fakur1 10129]

هر انسانی به اندازه ورژن شعوری که داره ، میتونه نظرات و رفتار های مخالف رو تحمل کنه.البته میزان آگاهی درون نیز در تحمل نظرات مخالف تاثیر مستقیم داره.

این نکته هم مهم هست که خیلی از انسانها خیال میکنند که جهان بر مبنای باور های اونا باید بچرخه ، اونام تحمل نظرات مخالف رو ندارن.

بعضی ها هم اصولا خط مشی مشخصی ندارند و از دیدگاه آنها هر نظریه ای نظر مخالف است.