تأثیر انقلاب صنعتی بر میدان های شهری در ایران

[Mohammad Aref 120,438]

با بررسی نقش میدان در شهرسازی ایران تا دوره (قاجاریه) به یک تشابه و یک تفاوت با نقش این عنصر شهری در اروپا (تا قبل از انقلاب صنعتی) می رسیم. در شهرهای اروپا در همه دوره ها، میدان فضای شهری بارز و مشخص در سطح شهر است و عنصر دیگری از نظر اهمیت قابل مقایسه با آن نیست. در حالی که در شهرهای ایرانی به ویژه شهرهای دوره اسلامی به بعد دارای یک تنه بزرگ مرکزی هستند که خود دارای اجزای بسیار مهم شامل بازار، بناهای بازرگانی، مسجد جامع، مدارس مذهبی و میدان است. شباهت شهرسازی ایران و اروپا این است که هر فضای باز شهری بوسیله عامل عملکرد هویت می یابد که شامل عملکردهای فضایی پیرامون و درون آن است. یکی از مهم ترین اتفاقات تاریخی در دوره‌ قاجاریه وقوع انقلاب صنعتی در اروپا است. انقلابی که تأثیر فراوانی بر شکل فضاهای شهری اروپا گذاشت. مهم ترین عامل این دگرگونی ورود اتومبیل به فضاهای شهری بود.

 

با اینکه رشد صنعت در کشورهای اروپایی گام به گام اتفاق افتاد، در این کشورها نیز از دست رفتن فضاهای شهری به سبب ورود اتومبیل کاملاً محسوس است. با ظهور انقلاب صنعتی و پس از آن مدرنیسم کاملاً شکل میادین تغییر پیدا کرد. کارکردهای میادین از محل اجتماع به محل تقاطع و جهت دهنده سواره تبدیل شد. آنچه که از میان رفت ارزشها و سنت گذشته و تاریخ دیرینه ملت ها بود که جای خود را به حرکت ماشینی و سریع افراد داد. میدان با آن شکل قدیم کاملاً از بین رفت و با حضور جدید عصر مدرنیسم خود را به دست تحولات زمان سپرد و به شکل جدید ظهور یافت این شکل جدید که به اشتباه نام میدان را بر آن می گذاریم فلکه ها هستند.

 

بسیاری از پژوهشگران اروپایی درهم ریزی فضاهای شهری را که با پیدایش تکنولوژی همراه شد، گسستی بی سابقه از سنت ها می دانند که در تمامی طول تاریخ، نظیری نداشته است. نابودی فضاهای شهری در اروپا روند پیوسته ای را طی نمود و برای زاده اصلی تکنولوژی جدید (اتومبیل) همواره خیابان های تازه احداث شد و بسیاری از فضاهای باز شهری (میدان) به جولانگاه اتومبیل تبدیل گردید.

 

آثار و نتایج انقلاب صنعتی تا آن جا که مربوط به این بحث می شود اگرچه دیر ولی یک باره و به صورت درهم ریزنده ای به کشورهای غیراروپایی و از آن جمله ایران رسید. احداث خیابان های سراسری در شهرها به خصوص با نادیده گرفتن بافت و سازمان فضایی شهرها اولین نتیجه ورود اتومبیل به حیات شهری ایران است. ورود اتومبیل در عین حال با یک دگرگونی عمده اجتماعی ـ اقتصادی نیز همراه بود و به عبارتی دیگر اتومبیل موقعی پای درحیات شهرهای ایران گذاشت که در عین حال دوره شروع انقطاع فرهنگی است. بریدن از ارزش های گذشته و بی توجهی به سنت ها و آیین ها در هرم حکومتی، علی رغم مقاومت دیرپای مردم نتایج خود را در از بین بردن نظام سلسله مراتبی شهرها و شکستن مفهوم عمومی و خصوصی و به تبع آن نابودی سیستم عملکردی فضاهای عمومی و از آن جمله میدان را نمودار ساخت .

 

احداث پی در پی خیابان ها، گشودگی های تازه ای را بوجود می آورد که در دهه های اولیه غالباً با نام فلکه خوانده شدند. دایره ای در وسط این گشودگی ها، ایجاد پوشش گیاهی و آب نما و سپس فواره و بعد از آن مهم و غیر مهم شدن این گشودگی ها توسط مجسمه شاهان. عملکرد غالب وغیرقابل رقابت این گشودگی حرکت اتومبیل بوده و آن چه مطرح نبوده حضور انسان و مفاهیم عمیق نهفته در فضای عمومی شهری بود. در بسیاری از شهرها احداث معابر جدید به ستون فقرات شهرها (بازار) و فضاهای اصلی مرتبط با آن صدماتی جدی وارد آورد و درهم ریزی یا کمرنگ شدن اهمیت و مفهوم عمومی و خصوصی در فضایابی شهری علاوه بر میدان های اصلی شهرها، میادین و میدانچه های محلی را نیز تدریجاً از محتوای عمیق خود خالی نمود. تنها عاملی که باعث باقی ماندن نشانه هایی از این گونه فضاها گردید، قابلیت غیرقابل رقابت این گونه فضاها در برپایی مراسم مذهبی، اعم از اعیاد و سوگواری ها بود که بنا به عادت قدیمی مردم را به خود جذب می نمود.

 

این نکته مهم نشان از اهمیت حضور و حتی چگونگی حضور مردم در حیات بخشی فضاهای عمومی شهرها و به خصوص میادین دارد. بعد از انقلاب اسلامی تنها مجسمه شاهان از میان گشودگی تقاطع خیابان ها که به غلط میدان نامیده می شود حذف گردید. اما نهایتاً اثرات منفی اتومبیل در کنار اثرات مثبت آن و انتقادات وارده به اتومبیل نظر طراحان و برنامه ریزان شهری را به خود جلب کرد و از این پس تلاش ها برای ایجاد تعادل بین حرکت سواره و پیاده و توجه به حرکت پیاده بود. در پی دستیابی مجدد به زندگی پر معنای از کف رفته شهرها، معماران غربی به این نکته مهم دست می یابند که میدان به عنوان یک فضای اصلی شهری می بایست سرشار از کارکردی با معنی باشد و از دسترسی های مناسب برخوردار گردد.

 

اما علی رغم تمام تلاش های بسیار و متنوعی که در ایران نیز صورت گرفته است عمدتاً طراحی و برنامه ریزی معطوف به چگونگی محوطه سازی دایره و یامستطیل میانه این گشودگی است و حرکت اتومبیل کماکان غلبه انکارناپذیر دارد. این تلاش ها غافل است که شرایط جدید، جمع بندی و نتیجه گیری تازه ای را مطرح می سازد و آن این که علاوه بر فضاهای عمومی شناخته شده در شهرهای ایرانی، اتومبیل ضرورت ایجاد فضاهای تازه ای را در تلاقی خیابان ها به وجود آورده است. که هر چه باشد، میدان با آن مفهوم عمیق شناخته شده در شهرسازی ایران نیست. اگر چه در بسیاری از این گشودگی ها توجه به اهمیت حضور معنی دار مردم، سپردن نقش و عملکرد معنی شده، اولویت دادن به حرکت پیاده و اقداماتی از این دست می تواند ترکیبی را به وجود آورد تا این گونه فضاها ضمن پاسخگویی به بسیاری از نیازهای امروز به مفهوم گذشته میدان نزدیک شود.

 

به این نکته مهم نیز می بایست توجه نمود که میدان در شهرهای ایرانی یگانه فضای اصلی و عمومی شهر نیست و نگرشی همه جانبه به کلیه فضاهای شهری و بازنگری در آن ها با در نظر گرفتن کلیه اصول مطلوب طراحی می تواند وضعیت بهتری را هم برای تردد پیاده و هم اتومبیل ایجاد کند. همان طور که اشاره شد، در این تلاش ها، راه حلی بدست می آید که با برخی از مفاهیم عمیق دوره کمال و اوج میدان در فضای شهری ایران هم خوان است که مهم ترین آن کارکردهای معینی چون تجاری، فرهنگی، مسکونی و…. به میدان است.

 

منابع:

 

• تحولات فضاهای عمومی شهری در ایران تحت تأثیر تبادلات فرهنگی ایران و غرب، مطالعه موردی میادین شهر تهران در ۲۰۰ سال اخیر، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی، تالیف مجید هاشمی، استاد راهنما اکبر پرهیزکار، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، ۱۳۸۱
  
• سلطان‌زاده، حسین: روندشکل گیری شهرومراکز مذهبی درایران، انتشارات‌ آگاه، چاپ اول، ۱۳۶۲
  

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار