تمدن مایا ها

[Mohammad Aref 120454]

مایاها گروهی از مردمان هستند که به زبان‌هایی هم‌خانواده تکلم می‌کردند و نواحی گسترده‌ی به هم پیوسته‌ای از آمریکای مرکزی را اشغال کرده‌بودند. منطقه‌ی مایاها نواحی شرقی ایالت‌های تاباسکو (Tabasco) و چیاپاس (Chiapas) در مکزیک کنونی و بخش‌هایی از ایالت‌های یوکاتان (Yucatan)، کامپِچه (Campeche)، و کین‌تانا (Quintana) را شامل می‌شد. این منطقه هم‌چنین تمامی خاک کشورهای گواتمالا (Guatemala)، بلیر (Beliz) و نواحی غربی ال‌سالبادور (El Salvador) و اُندوراس (Honduras) را نیز دربرمی‌گیرد. هرچند فرهنگ مایا در این پهنه کاملا یکسان نبوده است، اما مردمان بومی آن الگوهای پایه‌ی فرهنگی مشترکی داشته‌اند که زبان، مولفه‌هایی از ساختار اجتماعی و دین، و فعالیت‌های معیشتی ابتدایی از آن جمله‌اند. شواهد باستان‌شناختی حکایت از آن دارند که مایاها برای نزدیک به هزار سال در همین منطقه زندگی کرده‌اند.

آبادی‌های دورافتاده‌ی مایا حتی در دیگرسوی آمریکای مرکزی، در منطقه‌ی بِراکروس (Veracruz) شمالی و در بخش‌هایی از ایالت‌های مجاور آن دیده شده است. این مردمان که اوآستِک (Huastec) نامیده می‌شوند، به زبانی تکلم می‌کرده‌اند که خویشاوندی دوری با شاخه‌ی اصلی این خانواده‌ی زبانی دارد.

 

جغرافیا

منطقه‌ی اصلی اقامت مایاها از لحاظ جغرافیای طبیعی و محیط‌زیست بسیار متنوع است. شیب زمین به آرامی و از شمال به جنوب افزایش می‌یابد تا جایی که کوه‌ها در جنوب به سرعت ارتفاع کم می‌کنند و به اقیانوس می‌رسند. میزان ریزش باران از شمال‌غرب به جنوب‌شرق افزایش می‌یابد. گوشه‌ی شمال‌غربی شبه‌جزیره‌ی یوکاتان در واقع یک بیابان است، در حالی که برخی از اراضی کم‌ارتفاع در جنوب و جنوب‌شرقی آن، سالانه بیش از دوهزار و پانصد میلی‌لیتر بارندگی را دریافت می‌کنند.

 

بدین‌ترتیب، زمین‌های پست شمالی که بیشتر شبه‌جزیره‌ی یوکاتان را دربرمی‌گیرد، نسبتا گرم و خشک هستند. زمین شبه‌جزیره از لایه‌های آهکی تشکیل شده است که امکان جمع‌شدن آب در لایه‌های زیرزمینی را تقویت می‌کند و از امکان ظهور رودخانه‌ها می‌کاهد. صرف‌نظر از تعدادی دریاچه، تنها منابع آب موجود در این منطقه چاه‌ها و حوضچه‌های آب در دل کوه هستند. خاک کشاورزی در نواحی شمالی کم‌عمق و سنگلاخی است که این امر از قابلیت‌های زراعی این منطقه می‌کاهد. بیشترین میزان پوشش گیاهی در این منطقه جنگل‌هایی از بوته‌های کوتاه خار است اما هرچه به سمت جنوب پیش برویم بر ارتفاع درختان افزوده می‌شود.

هرچه در زمین‌های پست جنوبی که به عنوان مناطق مرکزی مایا هم شناخته می‌شوند، پیش برویم، بر تعداد و بلندی تپه‌های آن افزوده می‌شود. باتلاق‌های فصلی پهناور که با نام «باخو» (bajo) شناخته می‌شوند، در میان این تپه‌ها و کوه‌ها ظاهر می‌شوند. در جنوب، نسبت به شمال، رودخانه‌های بیشتری جریان دارند. چند رودخانه‌ی آرام و پیچاپیچ نواحی شرقی این منطقه را آب‌یاری می‌کنند و با گذر از بلیز، به دریای کاراییب می‌ریزند. آب‌های جاری بیشتر نواحی غربی به رودخانه‌ی اوسوماسینتا (Usumacinta) سرریز می‌شود که در عین حال، مسیر مهمی برای حمل و نقل و تجارت نیز هست. پوشش گیاهی غالب در نواحی پست جنوبی، جنگل‌های حاره‌ای است.

 

اراضی مرتفع مایا، که «جنوب» یا ارتفاعات جنوبی نیز نامیده می‌شوند، کوه‌هایی بلند، چین‌خورده و منفرد را شامل می‌شود که تقریبا به موازات اقیانوس پیش می‌روند. این کوه‌ها از منطقه‌ی چیاپاس آغاز شده و با گذر از قاعده‌ی اراضی مایا به اندوراس می‌رسند. بلندترین ارتفاع این کوه‌ها در گوآتمالاست. این اراضی مرتفع با رودخانه‌های عمیق، دره‌های پهناور و دریاچه‌هایی زیبا مشخص می‌شوند. در بسیاری از نواحی اراضی مرتفع، خاک مناسب برای کشاورزی تا عمق زیادی وجود دارد که رسوبات و عناصر آذرین حاصلخیزی را شامل می‌شود.

 

زبان‌ها

بیش از سی زبان مایایی خانواده‌ای از زبان‌ها را تشکیل داده‌اند که از یک زبان نیاکانی مشترک، زبان پیش-مایایی (Proto-Mayan) ریشه گرفته‌اند. در حالی‌که امروز زبان‌های مایایی هم‌چنان بیش از یک میلیون متکلم در جهان دارد، اما برخی از این زبان‌ها در معرض انقراض قرار گرفته‌اند.

 

واگراترین زبان‌های این خانواده اوآستک و چیکوموسلتک (Chicomoceltec) هستند. شواهد زبان‌شناختی گویای آن است که زبان‌های اوآستک چندصدسال پیش از شاخه‌ی اصلی منشعب شده‌اند. در اراضی پست شمالی، چهار زبان نزدیک به هم و مربوط به منطقه‌ی یوکاتان ساخته شده و گسترش یافته‌اند که عبارتند از یوکاتک (Yucatec)، لاکاندون (Lacandon)، ایتزا (Itza) و موپان (Mopan). یوکاتک که پر متلکم‌ترین زبان این منطقه بوده در گویش محلی «مایا» خوانده می‌شد. تقریبا قطعی به نظر می‌رسد که الواح هیروگلیف مایا به زبان یوکاتک نگاشته شده‌اند. هم‌چنین محتمل است که بسیاری از –یا شاید تمامی- سنگ‌نگاره‌های اراضی پست شمالی به این زبان هستند.

 

اراضی پست جنوبی در پایان دوره‌ی کلاسیک تمدن مایا عموما خالی از سکنه بوده‌اند، اما باور عمومی آن است که اهالی این منطقه به زبان‌های مایایی-چولایی (Cholan Maya) سخن می‌گفته‌اند که از زبان‌های چولتی (Cholti)، چورتی (Chorti)، چُل (Chol) و مایا چونتال (Maya Chontal) تشکیل شده‌اند. برخی پژوهشگران بر این باورند که حجاری‌های گسترده‌ی هیروگلیفی که بر نگاره‌های سنگی یادبود در اراضی جنوبی حک شده به نیای زبان‌های چولایی تقریر شده‌اند و هرچند این ادعا و منطقی و قابل بررسی است، اما اثبات آن دشوار است و دیگر فرضیات نیز هم‌چنان محل بحث و بررسی‌اند. زبان‌های چولایی خویشاوندی نزدیکی با زبان‌های تزلتالان (Tzeltalan) مربوط به اراضی بالادست چیاپاس دارند که در سرحد اراضی پست جنوبی قرار دارند.

 

ارتفاعات مایا بیشترین تنوع زبانی را در منطقه به خود اختصاص داده‌اند. تعداد بسیار زیاد زبان‌های متمایز در این منطقه می‌تواند تا حدی ناشی از دشواری ارتباط در سرزمین‌های ناهموار آن و نیز تاریخ سیاسی پیچیده‌ی این منطقه باشد. زبان‌های اراضی مرتفع بر اساس روابط تاریخی‌شان، عموما به دو گروه شرقی و غربی و چندین زیرگروه تقسیم می‌شوند.

 

زبان‌های مایایی به دلیل سنت دیرین متکلمان این زبان‌ها، حوزه‌ای زبانی نیز تشکیل داده‌اند که به واسطه‌ی قرض‌دادن‌های واژگانی و مولفه‌های مشترکی که در سراسر این حوزه گسترش یافته قابل تشخیص است.

[Mohammad Aref 120454]

تاریخ شماری

 

ریشه‌ی قوم مایا در هاله‌ای از اسرار پنهان است. بعضی از ساخت‌گاه‌های باستانی به جای مانده از شکارگران و گردآوران خوراکی در منطقه‌ی عمومی مایا یافت شده است، اما ارتباط این میادین به کشاورزان مایا چندان روشن نیست. در اراضی پست جنوبی شواهدی کهن-بوم‌شناختی از جنگل‌زدایی در حدود دو هزار سال پیش از میلاد وجود دارد که فرض می‌شود با توسعه‌ی سکونت کشاورزان در منطقه در ارتباط است؛ با این حال شواهدی از خودِ این سکونت‌گاه‌ها در دسترس نیست. قدیمی‌ترین بقایای حضور کشاورزان در این منطقه در سواحل گوآتمالا و چیاپاس کشف شده است. این فرهنگ که با نام اوکوس (Ocos) شناخته شده است به سال‌های 1800 تا 1400 پیش از میلاد باز می‌گردد، اما بعید است که این مردمان مایا بوده باشند.

 

قدیمی‌ترین بقایای باستان‌شناختی که در اراضی پست‌تر کشف شده و مشخصا به مردمانی تعلق دارد که بعدها قوم مایا را تشکیل دادند، در سایت‌هایی مانند کوئِیو (Quello)، بلیز و اِل‌میرادور (El Mirador) در گوآتمالا پیدا شده‌اند و به حدود هزار سال پیش از میلاد باز می‌گردند. در دوره‌های پیش‌کلاسیک میانی و متاخر، جمعیت در این منطقه به صورت قابل توجهی افزایش یافت، ساخت‌گاه‌های بزرگی احداث شد، و در دوره‌ی پیش‌کلاسیک متاخر (در حدود سال‌های 400 قبل از میلاد تا 250 میلادی) تمام مولفه‌های جوامع پیچیده و دارای دولت ظهور یافتند: طبقه‌بندی اجتماعی، تمرکز سیاسی، اقتصاد تخصصی‌شده، هنر و معماری دارای جزییات، تجارت با نواحی دوردست و خط‌نوشته‌ی هیروگلیف.

 

دوره‌ی کلاسیک (250 تا 900 میلادی) شاهد رشد ساخت‌گاه‌هایی بزرگ با جمعیتی قابل توجه بود که تعاملات سیاسی و اقتصادی پیچیده‌ای از جمله تولید ادوات و فنون جنگاوری را دربرداشت. در این دوره جمعیت اراضی پست مایا به چند میلیون نفر بالغ می‌شد که بسیار بیشتر از ساکنین امروزی این اراضی است. نظام معیشتی لازم برای پشتیبانی از چنین جمعیتی، ترکیبی بود از درخت‌کاری، ماهی‌گیری، باغ‌داری و کشاورزی گسترده. نظام اقتصادی نیز تخصص‌های مختلف و تولید انبوه و هم‌چنین تجارت گسترده را شامل می‌شد. شواهد نشان از این دارند که ساختار اجتماعی به صورت خانواده‌های گسترده‌ای بوده است که نظام‌های تباری را ایجاد می‌کرده‌اند. باور عمومی بر آن است که این نظام‌های تباری بر مبنای اصول پدرتبارانه سامان می‌یافتند، اما این احتمال نیز وجود دارد که برخی از مردمان مایا دوتبار بوده باشند. جمعیت، پیچیدگی اجتماعی، هنرها و معماری، همگی در دوره‌ی کلاسیک متاخر (600 تا 900 میلادی) به اوج خود رسید.

 

در پایان دوره‌ی کلاسیک، جمعیت در اراضی پست جنوبی و بخش‌هایی از اراضی پست شمالی به طرز محسوسی کاهش یافت. دلایل این کاهش هنوز موضوع بحث‌های بسیاری است. شواهدی از خشک‌سالی، افت شرایط زیست‌محیطی، اضافه جمعیت و جنگ‌های خونین ادواری در زمان‌ها و مکان‌های مختلفی کشف شده‌اند. هیچ نظریه‌ی واحدی برای تبیین تمامی این شواهد کفایت نمی‌کند. این افول جمعیت ظاهرا به واسطه‌ی مجموعه‌ای از روی‌دادها و در طول دو قرن اتفاق افتاده است و نه به واسطه‌ی روی‌دادی واحد.

 

در اواخر دوره‌ی کلاسیک، منطقه‌ی تپه‌های پوک (Puuk) در یوکاتان شاهد آخرین دوره‌ی درخشان شکوه و اوج‌گیری تمدن مایا بود. بسیاری از ساخت‌گاه‌های بزرگ مانند اوکسمال (Uxmal)، ساییل (Sayil)، کابا (Kabah) و نوه‌پات (Nohpat) در این دوره بسط یافتند. این امکان وجود دارد که این منطقه، که از زمین‌های کشاورزی بسیار حاصلخیزی برخوردار است اما در مقابل فاقد منابع آب آشامیدنی کافی است، پذیرای مهاجرانی از دیگر اراضی پست بوده باشد.

 

تقریبا در همین زمان، در پایان عصر کلاسیک و آغاز عصر پساکلاسیک (در حدود سال 1000 میلادی)، شهر چیچن‌ایتزا (Chichen Itza) به مهم‌ترین مرکز سیاسی در اراضی شمالی مبدل شد. در این شهر آثار جهان‌وطن و دست‌چین‌شده‌ای قابل مشاهده است. ارتباطات این شهر با تمدن‌های نواحی مرکزی مکزیک روشن است، اما به درستی معلوم نیست این تماس‌ها با توله‌تِک‌ها بوده با قومی دیگر. برخی بر این باورند که چیچن دارای شکلی نوآورانه از حکومت بوده که آن را جکومت مشترک، یا به زبان مایایی «مول تِپال» (Mul Tepal) نامیده‌اند و ظاهرا شکلی از پیمان میان تبارهای مختلف بوده است. این شکل حکومتی با سایر اشکال حکومت در عصر کلاسیک تفاوت داشت؛ اشکالی که بر نوعی کیش شاهان آسمانی مبتنی بودند.

 

در دوره‌ی پساکلاسیک متاخر (1200 تا 1542 میلادی)، بزرگ‌ترین شهر مایا، شهر مایاپان (Mayapan) در منطقه‌ی یوکاتان بود. بر اساس مستندات دوران استعمار، مایاپان نیز به صورت «مول تپال» اداره می‌شد که در نهایت به جنگی خون‌بار انجامید. هنر و معماری این شهر نشان‌گر تاثیرات چندی از حوزه‌ی تمدنی مکزیک است که با احیای برخی از سنن مایایی، مانند نصب و ساخت الواح پیشانی در بناها، ترکیب شده‌اند. در همین زمان در اراضی پست جنوبی قلمرو مایا، صرف‌نظر از معدود سکونت‌گاه‌هایی در نوار ساحلی دریای کاراییب و نواحی دریاچه‌ای در مرکز این منطقه، خالی از سکنه بوده‌اند. در عصر پساکلاسیک به جمعیت اراضی مرتفع مایا افزوده شد و گروه‌هایی مانند «کیچه» (K’iche / Quiche)، «مام» (Mam) و «کاک‌چیکِل» (Kaqchiquel) دولت‌هایی کوچک اما قدرتمند را در این نواحی پایه گذاشتند که نبردهایی تلخ را علیه اسپانیایی‌ها به انجام رساندند.

 

منبع: سایت انسان شناسی و فرهنگ

[Mohammad Aref 120454]

خط‌ نگاره‌ی تصویری

 

نظام خط هیروگلیف مایایی در تمامی اراضی فرودست تحت اشغال مایاها در شبه‌جزیره‌ی یوکاتان، تاباسکو (Tabasco)، چیاپاس، گوآتمالا و شمال اندوراس، و از اواخر دوران پیش‌کلاسیک (حدود 400 پیش از میلاد تا 250 میلادی) مورد استفاده بوده است و دست‌کم در برخی از نواحی، پس از ورود اسپانیایی‌ها و در دوران استعمار نیز ادامه یافت. در حال حاضر، قدیمی‌ترین نمونه‌ی کشف‌شده از نوشته‌های اراضی پست مایا، دیوارهای مصوری در ساخت‌گاه سان بارتولو (San Bartolo) در گوآتمالا است که احتمالا به زمان بین سده‌ی سوم تا اول پیش از میلاد باز می‌گردد. نوشتاری بسیار شبیه به این خط تصویری در اراضی مرتفع جنوب گوآتمالا و ال‌سالبادور و در ساخت‌گاه‌هایی نظیر کامینالخویو (Kaminaljuyu) و تاکالیک (Takalik) نیز دیده می‌شود که به دوره‌ی پیش‌کلاسیک متاخر تعلق دارند. ماهیت ارتباط میان نظام نوشتار مایایی و خط امروزی ایستمین (Isthmian) که دقیقا در نواحی غربی اراضی مایا مانند براکروس به کار گرفته می‌شود چندان روشن نیست. هرچند بسیاری از متون اولیه‌ی مایا هنوز به روشنی قابل درک نیستند، اما به نظر نمی‌رسد تفاوت چندانی میان محتوای آن‌ها و نوشتارهای بعدی مایاها وجود داشته باشد.

 

نمونه‌های کشف‌شده از نوشتار مایایی مربوط به دوره‌های کلاسیک و کلاسیک متاخر (250 تا 1000 میلادی) هم تعداد و هم پراکندگی بیشتری دارند و با وضوح و دقت بیشتری خوانده و درک شده‌اند. هرچند تغییرات معدودی در شکل نوشتار به وجود آمده است، اما سیستم نگارش کلاسیک علی‌رغم گستردگی جغرافیایی و دوام تقریبا هشت‌قرنی خود تا حد زیادی دست‌نخورده باقی مانده است. با وجود آن‌که احتمالا زبان‌های مایایی مختلفی در این منطقه تکلم می‌شده است، اما به نظر می‌رسد نظام نوشتاری به ثبت شکل واحدی از زبان پرداخته که بیشتر به زیرگروه زبان‌های چولایی شرقی شباهت دارد. فرض بر این است که این زبان، زبانی شدیدا «درباری» بوده و برای مکاتبات رسمی و توسط حکمرانان مایا، اشراف و کارگزاران رسمی دربار به کار می‌رفته‌است؛ همان نقشی که زبان فرانسوی در بیشتر دربارهای اروپایی سده‌های دوازده و سیزده میلادی ایفا می‌کرد. نویسندگان و حجاران مایا که مسئولیت تولید متون مکتوب را برعهده داشتند قاعدتا گروهی از صنعت‌گرانی نخبه بوده (از جمله فرزندان حکمرانان) و تحت سنت‌های پیچیده و دقیق ادبی و هنری آموزش می‌دیده‌اند. به یقین محتوای بخش عمده‌ای از متون مایایی برجای‌مانده به فعالیت‌ها و دغدغه‌های نخبگان مسلط مربوط می‌شود. موضوعات نخبه‌گرایانه و فقدان متون مکتوب در خانه‌های طبقات پایین می‌تواند به این معنا باشد که سواد خواندن و نوشتن موهبتی مختص به لایه‌های بالایی جوامع مایا بوده است. احتمالا کشاورزان روستایی نیز قادر به تشخیص نشانه‌های تقویمی و نام و نشان حاکمان بوده‌اند.

 

نوشته‌های مایا بر دامنه‌ی گسترده‌ای از اشیاء و چیزها یافت شده اما این اشیاء عموما از مصالحی معدود و محدود ساخته شده‌اند. اما این نوشته‌ها، خواه بر سنگ یا چوب نقر شده باشند، با گچ و اندود ساخته شده باشند، یا بر کاغذهای ساخته‌شده از برگ انجیر یا ظروف گلی یا دیوارهای اندودشده نقش بسته باشند، در هر حال نگاره‌های آن بر اساس سنتی عمیق و ریشه‌دار از خوشنویسی تصویر شده‌اند. در حقیقت واژه‌ی مایایی «تزیب» (tz’ihb) هم به معنای نقاشی و هم به معنای نوشتن است که با شیوه‌ی نگارش نقاشانه و ارتباط مستمر نوشتن و نقاشی‌کردن در خط‌نوشتار مایایی مطابقت دارد. بسیاری از متون بر تک‌بنا‌های سنگی یادبود، مانند الواح یادبود (سنگ‌های ایستاده‌ی بزرگ)، تخت‌های شاهی و محرابه‌های مدور، نقش بسته‌اند. هم‌چنین برخی متون بر بخش‌هایی از سازه‌ها مانند سنگ‌ها یا چوب‌های بالای ورودی بناها، ستون‌ها، دیوارها، کتیبه‌ها، راه‌پله‌ها و نمای ساختمان‌ها ترسیم شده‌اند. برخی از این متون نقش‌بسته در ساختمان‌ها متونی طولانی هستند؛ برای مثال نوشته‌ی هیروگلیف راه‌پله‌ی معبد 10L-26 در کوپان (Copan) اندوراس که از 1300 واحد هیروگلیف تشکیل شده یا سه پنل دیواری بزرگ در معبد کتیبه‌ها در پالنکی (Palenque) در چیاپاس. بیشتر این متون هیروگلیف با نگاره‌هایی تصویری و شمایلی همراه شده‌اند که نمونه‌ی آن را می‌توان در نقاشی‌های دیواری بونامپاک (Bonampak) در چیاپاس یافت.

 

نوشته‌هایی از این دست عموما با مفصل‌بندی واحدی آغاز می‌شوند که به ذکر تاریخ و داده‌های ستاره‌شناختی و فصلی دیگر، مانند جایگاه ماه و دیگر چرخه‌های سماوی هفت و نه‌گانه می‌پردازد. بیشتر محتوای این متون بر روی‌دادهای تاریخی مربوط به حکومت، و پس از آن مربوط به سایر اشراف و مدیران رده‌بالا می‌پردازد. این روی‌دادها ولادت‌ها، مناسک کودکی، مراسم تفویض مسئولیت، جنگ‌ها، اسرای گرفته‌شده و مرگ‌ها را شامل می‌شود. سوابق مربوط به احداث بناهای یادبود و مناسک تاج‌گذاری حاکمان در پایان دوره‌های معین تقویمی بیشترین اهمیت را داشته‌اند. دیگر متون حایز اهمیت متونی بوده‌اند که به ثبت روی‌دادهای اساطیری، تضرع به بارگاه خدایان و نیاکان و معرفی تبار سلطنتی حاکمان و نام‌ها و عناوین متبرک می‌پرداخته‌اند. این قبیل مستندات که وقایع تاریخی را بر اساس تقویم 260 روزه‌ی مناسکی ثبت می‌کردند، ابزاری برای مشروعیت‌بخشی به حاکمانی بودند که فعالیت‌ها و تبارشان گاه به روی‌دادها یا نیاکانی در گذشته‌های دور (مثل زمان آفرینش جهان) یا آینده‌های دست‌نیافتنی مرتبط می‌شد. زنان نیز به مرات موضوع این متون یادبود را تشکیل می‌دادند؛ خواه به عنوان دختر حاکمان که برای ازدواج‌های مصلحتی به نواحی دیگر فرستاده می‌شدند، یا در مقام مادران و همسران حاکمان، و یا در مقام شاهان و حاکمان محلی.