Mohammad Aref 120452 اشتراک گذاری ارسال شده در 30 شهریور، ۱۳۹۴ معماری ایران در ترکیب فضا پیچیده عمل می کند اما حاصل این پیچیدگی درک ساده تر فضا است. انسان برای حضور در فضای نامناسب معماری ناگزیر از صرف انرژی ذهنی زیاد است و در مقابل فضاهای متناسب به راحتی و سهولت درک می شوند آرامشی که در فضاهای معماری ایران احساس می شود مرهون این مسئله است. فضاهای بسته با تکرار خود فضاهای باز دیگری را بوجود می آورند. در پاره از فضاهای معماری جدید غربی فضای آزاد (فضای بیرون) از باقی مانده فضاهای ساخته شده شکل گرفته و فاقد ارزش معمارانه است. در صورتیکه در معماری ایران فضای آزاد (فضای بیرون- فضای خالی) از حضور آگاهانه فضاهای ساخته شده شکل می پذیرد. در این معماری فضای درون و بیرون پیوستگی عمیق داشته و هر کدام شکل دیگری را تصمیم می گیرند. احساس آرامش و زیبائی که با حرکت در بافت شهرهای قدیمی ایران به انسان دست می دهد مدیون انتظام دو فضای بیرون و درون است. در این مقاله به بررسی ابعاد معماری ایرانی پرداخته می شود. الف) فضاهای باز- فضای بسته قواعد و مفاهیم پیچیده معماری سنتی ایران درباره فضاهای بزرگ و کوچک مصداقی یکسان دارد. به عنوان نمونه نحوه محصور شدن و شاخص شدن محورهای اصلی و فرعی در یک میدان شهری، یا حیاط یک خانه مسکونی به یک شکل است. و آنچه در هر دو مشترک است تبعیت از الگوئی مشابه می باشد. اولین تمایزی که می توان بین دو فضای مختلف قائل شد بسته یا باز بودن فضا است. معماری ایران در تبدیل این دو فضا، بسیار ماهرانه عمل کرده و ارتباط آنها را از طریق سلسله مراتبی از فضاهای نیمه باز و نیمه بسته برقرار می کند. به همین روال بناهای سنتی ایران به محیط پیرامون خود شکل داده و از آن شکل می گیرند. فضای باز در معماری ایران شخصیتی مستقل دارد. این فضا علیرغم برخی از نمونه های غربی پس مانده فضای بین ساختمانها نبوده، بلکه هویتی مستقل دارد. حیاط یک خانه ایرانی یا مدرسه علمیه گرچه از یک سو خود فضائی آزاد می باشد، اما از سوی دیگر قطعه ای معمارانه است. تقارن تقارن یکی از شاخص و واضح ترین عوامل در تشخیص فضا است. تقارن به معنای قرین- همنشین و نظیر است، و قرینه به چیزی اتلاق می شود که دلیل درک و فهم مطلبی دیگر باشد. تقارن عموماً با محور و مرکزیت همراه است. تقاون با نظم عجین بوده و نوعی برنامه کار از پیش فکر شده است. همچنین با محیط طبیعی و طبیعت انسان نیز سازگار است. انسان برای درک فضای متقارن انرژی کمتری صرف می کند. بدیهی است ایجاد تقارن بدون دلیل و منطق را کسالت بار و بی جذبه می کند. معمولا در فضاهای معماری ایرانی دو نوع تقارن شاخص وجود دارد: تقارن خطی و دو جانبه به ترتیبی که عناصر، پیرامون یک محور مشترک قرار می گیرند. تقارن شعاعی که عناصر حول یک نقطه مرکزی واقع می شد. محور محورها نیز ابتدائی ترین وسیله سازماندهی فرمها و فضاهای معماری هستند. محور گاه حضوری بارز و شاخص داشته و زمانی فرضی و غیرقابل رؤیت است. محورها عموماً تقارن را القاء می کنند و از آنجا که شکلی خطی دارند، مسیر و حرکت را در جهت خود تقویت می کنند. محور به مثابه یک جوی آب بوده باید انتهایش باز باشد تا جریان یابد. محور باز پتانسیل دارد حرکت در مقابل سکون است و بالاخره باید در جائی ختم شود تا معنی یابد. نمایش و حرکت محور در معماری ایران از راستای افقی به راستای عمودی تبدیل شده و باعث سیالیت و یک دستی بیشتر فضا می شود. عبور محور از فضاهای یکسان و هم ارزش ایجاد مسیری پویا می کند. ورودی ورودی مِفصلِ فضای بیرون و درون است. از آنجا که در معماری ایران ارتباط بین دو فضا بلا واسطه نیست، چندین فضای دیگر بر اساس سلسله مراتب معینی به کمک آمده، و تشکیلات ورودی را شکل می دهند. این تشکیلات و سازمان فضائی گاه بین دو فضای باز- دو فضای بسته و یا نیمه بسته شکل می گیرد. در بسیاری موارد یک اثر معماری سازمان فضائی و برنامه ای که قصد تعریف آنرا دارد، در ورودی بعنوان پیش درآمد به نمایش می گذارد. عناصری که در ترکیب با یکدیگر تشکیلات ورودی را شکل می دهند به ترتیب وظیفه دعوت- توزیع و هدایت را بر عهده دارند. دو فضای معماری مثل خانه و گذر، کمتر بلا واسطه در مجاورت هم قرار می گیرند. بلکه عموماً از طریق چهار سو- صَحه در بند و هشتی با هم ارتباط پیدا می کنند. الف) فضای دعوت کننده این فضا خود ترکیبی از عناصر و فضاهائی است که نقش دعوت کنندگی و هدایت به سمت بنا را داشته شامل جلوخان- پیش خان سکو و درگاه و حتی حدّ لبه بنا با محیط و آسمان را شامل می شود. ب) فضای توزیع کننده فضائی که پس از دعوت، نقش و تقسیم و توزیع را به فضاهای دیگر دارد، به شکل های گوناگون چون هشتی و نیم هشت و جز آن در بناها دیده می شود. پ) فضای هدایت کننده این فضا در شکل پرپوشیده ها، دالانها و رواقها ظاهر می شود و وظیفه هدایت از مکانی به مکان دیگر را دارد. سه فضای فوق مناسبتری تنظیم کننده حرکت انسان از محیط بیرون به درون و یا بالعکس است. ترکیب این سه جزء گاه به ورودی یک خانه کوچک جلوه یک بنای باشکوه را می بخشد. سازمان فضایی ادراک مجموعه های معماری مستلزم یک جریان تبعیض، تمیز، ترکیب، تلفیق است که از فهم تشابه ها و تمایزها بین فضاهای مختلف آغاز می شود و تا شناسایی واضح این تشابه ها و تمایزها اعتلا می یابد. از نظر کالبدی می توان یک شهر را شامل مجموعه هایی از واحدهای معماری یا ساختمان ها دانست که با انتظام خاصی قرار گرفته و یا با یکدیگر ترکیب شده باشند. در این صورت می توان شهر را مجموعه ای با یک نظام سلسله مراتبی متشکل از تک عناصر معماری، مجموعه های معماری بلوک های شهری، محله ها و کل شهر مورد مشاهده و تحلیل قرار دارد.هویت و ویژگی خاص یک شهر از ویژگی های تک عناصر معماری یا گونه های اصلی واحدها و تنوع گونه های فرعی منبعث از آن ها و انواع ترکیب های عناصر معماری نشأت گرفته و در کیفیت های بصری و عملکردهای خاصی نمایان است. احداث معابر عریض و مستقیم جدید متضاد با بافت ارگانیک سنتی باعث لطمه زدن و ایجاد خلل در محله بندی، واحدهای همسایگی، از بین رفتن و اغتشاش در عرصه های اجتماعی، نظم سلسله مراتبی شبکه راه ها و تخریب سازمان های منسجم فضایی و کالبدی مجموعه های شهری و همچنین لطمه زدن به کیفیت های بصری و کالبدی مانند وحدت، یکپارچگی، هماهنگی، پیوستگی، تداوم، مقیاس انسانی و… بوده است.شکل کلی و غالب یک فضا را سازمان فضائی آن می نامند. عموماً شکل ساده شده و مشترک بین چند فضا را که قابلیت ساده تر شدن ندارد را سازمان فضائی آن اشکال می نامند. سازمانهای فضائی گوناگونی را می توان بر شمرد و فضاها را بر اساس آنها تحلیل نمود، اما در این میان خط و دایره از سازمان ها و برنامه های شناخته شده و بارز فضا است. در فضاهای معماری و شهرسازی ایرانی دو نوع سازمان فضایی کلی قابل تشخیص است: الف) سازمان فضائی خطی خط از تکرار فرمهای یکسان پدید آمده و بیانگر حرکت و تداوم است. سازمان فضاهای خطی دارای ویژگی های زیر هستند.جهت دار هستند و می توانند نقاط ویژه ای را در شروع یا پایان تعریف کنند. تداوم حرکت پویائی و رشد، جزء صفات ذاتی آنهاست. سازمان فضاهای خطی از انعطاف پذیری خاص برخوردار بوده و می توانند بصورت شکسته، منحنی یا مستقیم باشند. ب) سازمان فضائی مرکزی این سازمان فضائی متناسب برای احجام بیرون گراست و نگاه را بهر سمت و سو به بیرون هدایت می کند. در حالت متقارن سازمان فضائی مناسبی برای عمارتهای کلاه فرنگی و کوشک-هاست، و با اشکال دایره یا چندضلعی و حتی مربع قابل تعریف است. سازمان فضائی مرکزی همچنین گرایش به سمت و سوی داخلی داشته، و به راحتی تبدیل به حجمی درون گرا می شود، سازمانی مناسب برای تعریف نقطه ای شاخص و شریف در مرکز است . این مرکزیت در معماری ایران گاه به یک بنا، و زمانی به فضای شفاف حیاط مرکزی روی دارد. فرمهای مرکزی به راحتی ساده شده و به شکل دایره یا حلزونی نزدیک می شوند، در نتیجه چشم به نرمی در آن گردش می کند. قرابت احجام فرمهای معماری ایران از حجاری یک حجم ساده اولیه حاصل می شوند این احجام با دارا بودن پیچیدگی های فراوان و عملکردهای مختلف از اصول ترکیب احجام ساده اولیه پیروی می کنید. بنا با حجم و فرم خود محیط پیرامونش را تعریف کرده و به آن محیط، سکون، یا حرکت می بخشد. به همین دلیل احجام نامتناسب تعادل محیط پیرامون خود را بر هم می زنند.این احجام به موازات ادای وظایف زیبا شناسانه به ضرورتهای عملکردی نیز، پاسخ گفته، و به این لحاظ مسابقه برتری فرم و عملکرد برگزار نمی شود.احجام با کاسته یا افزوده شدن رفیع، کشیده در افق- شفاف سبک و سنگین می شوند. ترکیب فضا قواعد و نحوه ترکیب مجموعه ای از چند فضا، هم آنهائی است که در ترکیب اجزای یک فضای منفرد وجود دارد. الگو در شکل گیری همه اجزای بنا از کوچک تا بزرگ سیری داشته و در یک جا متوقف نمی شود. خلاقیت در اتصال و ترکیب بین دو جزء کوچک فضا یا دو مجموعه بزرگ به طور یکسان صورت می گیرد. صفات ارتباط- اتصال- بسط و تسلسل- تداخل و تداوم را همانگونه که در فضای یک اطاق خانه مسکونی می توان مشاهده کرد، در یک مجموعه بزرگ نیز قابل تشخیص است. شکل هشت ضلعی را هم در ورودی یک خانه مسکونی، و هم در شکل حیاط یک مدرسه و یا کاروانسرا می توان دید.در این معماری فضاها به هنگام ترکیب در حین وابسته بودن استقلال خود را از دست نمی دهند.در معماری ایرانی گفتگوی بین فضای باز و بسته از پیچیدگی و زیبائی خاصی برخوردار است. در این معماری فضای باز با نفوذ در فضای بسته ترکیب بی بدیلی را بوجود می آورد. گاه فضای باز در فضای بسته نفوذ کرده آنرا سبک و شفاف می کند، و زمانی فضای بسته فضای باز را احاطه کرده و با ایجاد حیاط آنرا تبدیل به فضا مثبت و معمارانه می کند. بین جزء و کل فضا رابطه عمیقی برقرار است گوئی هر عنصر سهم معینی از جرم و فضا دارد. در این مقاله سعی شد تعریف مختصری از عوامل و عناصر بارز در معماری و شهرسازی ایرانی ارائه گردد تا در روزهایی که بحث پیرامون معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی گرم است، با اصل و اساس آن بیشتر آشنا شویم. منابع: توسلی، محمود: ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک ایران: نشر پیام: تهران: ۱۳۸۱ تولایی، نوین: زمینه گرایی در شهرسازی: مجله هنرهای زیبا شماره ۱۰: ۱۳۸۰ پاکزاد، جهانشاه: هویت و این همانی: مجله صفه شماره ۳۱: ۱۳۷۹ پیرنیا، محمد کریم: معماری اسلامی ایران: انتشارات سرونیا دانش: ۱۳۸۴ منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار 1 لینک به دیدگاه
ارسال های توصیه شده