الزامات توجه مدیریت شهری در ایران به مفهوم «شهرهای دوستدار سالمندان» - نوشتاری از قاسم آقاپور

[Mohammad Aref 120454]

امروزه اغلب کشورهای جهان با مسئله افزايش قابل‌توجه نسبت جمعيت سالمندان به‌کل جمعيت، روبه‌رو هستند. طبق پیش‌بینی‌های سازمان ملل متحد (2014)، در حال حاضر جمعیت سالمند جهان حدود 600 میلیون نفر است که در سال 2025 به دو برابر یعنی 2/1 میلیارد نفر و در سال 2050 به حدود 2 میلیارد نفر خواهد رسید.

 

در اين ميان، نکته قابل‌تأمل اینکه بر اساس همین گزارش،80 درصد افراد سالمند دركشورهاي درحال ‌توسعه زندگي خواهند کرد؛ كشورهايي كه آمادگي لازم براي رويارويي با پدیده سالمندي و پيامدهاي بهداشتي و اجتماعي واقتصادي آن را ندارند. كشور ما نيز از اين قاعده مستثنا نیست. پديده سالمندي مسئله قرن چهاردهم شمسي ايران خواهد بود.

 

ضرورت و اهميت پرداختن به مسئله ی شهرهای دوستدار سالمند در كشور ما نيز از اهميت ویژه‌ای برخوردار است. زيرا درصد بالاي جمعيت جوان امروز گوياي بالا بودن نرخ رشد جمعيت سالمند در سال‌های آتي خواهد بود. در واقع براساس آخرين نتايج سرشماري كشور هم‌اکنون حدود یک‌ میلیون سالمند در تهران زندگي می ‌کنند و طبق برآوردها، در 50 سالآينده 20 درصد افراد جامعه را سالمندان تشكيل خواهندداد.

 

بر این اساس طي 50 سال آينده بيش از 26 ميليون سالمند بالاي 60 سال دركشور وجود خواهد داشت. لذا توجه ويژه به نيازهاي سالمندان در فضاهاي شهري از جنبه‌های گوناگون اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي از اهميت ویژه‌ای برخوردار است. اين عنصر سرمایه‌ای كارآ در ايجاد و حفظ انسجام اجتماعي و در نتیجه رشد و توسعه ‌یافتگی محسوب می‌شود.

 

اما توجه به سالمندان به لحاظ اخلاقی و کرامت انسانی نیز بسیار دارای اهمیت است. سالمندی، دوران هجوم بیماری‌ها و عارضه ‌های گوناگون است؛ چنان‌که می‌توان گفت سالخوردگی، آشیانه بسیاری از مرض‌ها و زمینه‌های نامناسب زندگی و هجوم بیماری‌های گوناگون است. زوال جوانی و فرو افتادن آدمی در پیری و سالمندی به‌صورت ناگهانی و یک‌باره نیست، بلکه صورت تدریجی اتفاق می افتد. آن‌ها آهسته‌آهسته وارد این مرحله می‌شوند و روز به ‌روز بر ضعفشان افزوده می‌گردد. همچنین در صورت عدم توجه جامعه به نیازهای سالمندان، امکان هجوم بسیاری از بیماری‌های روحی به سوی این منابع انسانی ارزشمند وجود دارد.

 

در دین مبین اسلام جایگاه رفیعی برای سالمندان در نظرگرفته‌ شده است و علاوه بر توصیه‌های مکرر خداوند متعال در قرآن مجید، در خصوص احترام و تکریم والدین و سالمندان که از نظر جایگاه انسانی واعتقادی و درجات معنوی پس از عبادت پروردگار قرار دارد، پیامبر عظیم‌الشأن اسلام (ص) و ائمه اطهار همگی بر توجه خاص، نیکی به والدین و احترام به سالخوردگان و پیران تأکید فراوان کرده‌اند .درواقع در اسلام سالخوردگی نشانه و نماد تجربه و دانایی است و سالخوردگان از مقام اجتماعی شگفتی برخوردارند، به‌ویژه از آن‌ جهت که آن‌ها گنجینه‌ای از دانش‌، تجربه‌، معلومات و اندیشه‌ها به‌حساب می‌آیند. ازاین‌رو باید مورد دلجویی، محبت و احترام قرار گیرند و شخصیتشان گرامی داشته شود.

 

ایرانیان نیز از عهد باستان تاکنون جزو نخستین مردمانی بوده‌اند که برای ادای احترام، بزرگداشت و سپاسگزاری از جایگاه و ارزش سالخوردگان روز مشخصی را در سال تعیین کرده بودند. روز 25 شهریورماه هر سال که به آن “اشیش وانگ” (asisvang) می‌گفتند در راقع روزی برای گرامی داشت سالمندان محسوب می شد. قدمت این رسم به روایتی به 3000 سال قبل برمی‌گردد.

 

ویژگی‌ها و مؤلفه‌های برنامه‌ریزی برای تکریم سالمندان در شهرها

 

سالمندي و شهرنشيني به دليل تأثير متقابل بر يكديگر، يكي از محورهاي مهم مطالعه و برنامه‌ریزی براي افزايش كيفيت زندگي سالمندان در شهر محسوب می‌شود. در این راستا سازمان بهداشت جهاني «سالمندي فعال» را برای رفع نیازهای زیستی سالمندان پيشنهاد كرده است. منظور از سالمندي فعال فرايندي است كه درآن سطح سلامت، مشاركت و امنيت افراد سالمند براي رسيدن به كيفيت زندگي بالاتر ارتقاء يابد. به همين منظور، و جهت استفاده بهينه جمعيت در حال پير شدن از امكانات شهري، سازمان بهداشت جهاني «راهنماي جهاني "شهرهاي دوستدار سالمند" را منتشر و مؤلفه‌های آن را براي ايجاد ارتباط و همكاري بين آن ها طراحي كرده است.

 

بر اساس رويكرد اين سازمان، شهرهاي دوستدار سالمند، شامل آن دسته از شهرهایي هستند كه توزيع خدمات عمومي در آن‌ها به‌گونه‌اي برنامه‌ریزی‌شده كه داراي حداکثر تناسب با نيازها و محدوديت‌هاي افراد سالمند باشد. خدمات حمل‌ونقل، امور اداري، شبكه‌هاي ارتباطی و رسانه‌اي، ساخت‌ و ساز اماكن، طراحي و معماري شهري، خدمات فرهنگي و بهداشتي به شكلي ارائه مي‌شود كه افراد سالمند، بدون وابستگي يا با دريافت حداقل كمك از سوي ديگران، بتوانند از آن‌ها بهره‌مند شوند. در کلان‌شهرهای کشور ما زيرساخت‌هاي موجود به لحاظ ارائه خدمات شهري، بهره‌مندي از امكانات فرهنگي، تأمين اجتماعي و بهداشت‌عمومي و ... پاسخگوي نياز سالمندان نيست. بسياري از شهرهاي ما، حتي از كمترين امكانات نيز براي استفاده مطلوب سالمندان برخوردار نيستند و سطح خدمات موجود با معيارهاي جهاني، فاصله ی بسيار دارد.

 

در سال 2006 سازمان بهداشت جهانی با همکاری موسسه تحقیقاتی سالمندان در دانشگاه ایالت پورتلند (Portland)آمریکا خصوصیات شهرهای دوستدار سالمند را در هفت شاخص تعیین کردند. همچنین سازمان بهداشت جهانی شهر نیوهیون(واقع در ایالت کنتیکت آمریکا) را به‌ عنوان شهر محرک (نماینده) توسعه شهرهای دوستدار سالمند انتخاب کرد و مسئولین و مدیران شهری نیوهیون مسئولیت بزرگی را در جهت مناسب‌ سازی محیط شهری و همچنین ایجاد و اصلاح ساختارهای اداری، قوانین و مصوبات به لحاظ اجتماع، اقتصادی و فرهنگی نیز تلاش‌های قابل‌ تقدیری را در راستای مناسب‌سازی محیط اجتماعی برای ایجاد شهر دوستدار سالمند به اجرا گذاشتند. در حال حاضر از شهر نیوهیون به ‌عنوان شهری موفق در ایجاد فضای شهری دوستدار سالمند یاد می‌شود و الگوی شهرهای جهان در این زمینه است.

 

در سطح جهان برای مناسب‌سازی شهرهای دوستدار سالمند، اصلاح و ایجاد ساختارهایی به دو مؤلفه‌ی اصلی یعنی مؤلفه مناسب‌سازی محیط کالبدی شهرها و مؤلفه ارتقای ساختارهای اجتماعی- اقتصادی موردتوجه است. اما اینکه چرا در کنار مؤلفه‌های کالبدی به مؤلفه ساختارهای اجتماعی- اقتصادی اشاره‌شده این است که، توجه صرف به محیط کالبدی بدون اصلاح ساختارهای اجتماعی-اقتصادی توان حل مشکلات شهرها در راستای رسیدن به شهرهای مطلوب زندگی تمامی شهروندان و به‌ویژه سالمندان را نخواهد داشت.

 

دو مؤلفه اصلی شهرهای دوستدار سالمند عبارت‌اند از:

 

1- مؤلفه مناسب‌سازی محیط کالبدی شهرها:

 

مناسب‌سازی محیط کالبدی در این موارد انجام می‌شود که شامل: ایجاد و اصلاح ساختارهای شهری در راستای دسترسی به حمل‌ونقل مناسب، دسترسی به مسکن مناسب و دسترسی به فضاهای عمومی مناسب زندگی سالمندان و افراد خاص (معلولین، روشن‌دلان و ...) در محیط کالبدی شهرها عمده‌ترین مشکلات سالمندان عبارت‌اند از:

 

1- مشكلات شناختي (گم‌شدن در فضای هندسی شهر و دشواری مسیریابی)

 

2- مشکلات مربوط به حفظ تعادل در محیط 3- دسترسی به امکانات و خدمات شهری. در واقع نظام برنامه‌ریزی شهری باید حداکثر توجه خود را در طراحی‌های محیط کالبدی برای ایجاد فضای شهری مناسب همه شهروندان به‌ویژه افراد سالمند و افراد خاص (جانبازان، معلولین و روشن‌دلان) بکار گیرد. مشكلات سالمندان در فضای شهری، اغلب ایجاد کننده عمده‌ترین نوع احساسات منفي شامل احساس ترس،دلهره، سردرگمي، شرمندگي و تنهايي است که در صورت عدم توجه به آن‌ها این افراد دچار صدمات شدید روحی و جسمی می‌شوند.

 

2- ارتقای ساختارهای اجتماعی- اقتصادی:

 

منظور از ارتقای ساختارهای اجتماعی-اقتصادی این است که قوانین موجود طوری اصلاح شوند که حداکثر حقوق افراد سالمند و افراد خاص در آن رعایت شود که درنتیجه آن، محیط جامعه آماده پذیرش سالمندان بوده و از انزوای اجتماعی و تنهایی فردی جلوگیری کرده و همچنین تأمین مالی در دوران بازنشستگی، بیماری و کسالت را تضمین نماید. مواردی که در زمینهی ارتقای ساختارهای اجتماعی باید موردتوجه قرار گیرد عبارت‌اند از: توجه به تأمین اجتماعی و بهداشت سالمندان،دسترسی به اطلاعات و ارتباطات جمعی، فرصت اشتغال، فرصت‌های فعالیت‌های داوطلبانه و مشارکت جمعی، احترام و منزلت اجتماعی.

 

نکته پایانی

يك شهر دوستدار سالمند با حمل‌و نقل و مسکن مناسب، برآورده کردن نیازهای عمومی فردی،تأمین اجتماعی، منزلت اجتماعی، بهداشت،مشاركت،امنيت و ... موجب ارتقاي كيفيت زندگي سالمندان شده و سالمندي فعال را ترغيب می‌کند. در شهر دوستدار سالمندان، ساختار و خدمات به ‌گونه‌ای ساماندهي می‌ شوند كه براي كليه سالمندان، با نيازهاو توانایی‌های متفاوت، قابل‌ استفاده و در دسترس باشد.

 

در حقيقت، شهر دوستدار سالمندان به معني شهر دوستدار سالمندان، كودكان وخانواده‌هاو در واقع شهردوستدار مردم است. مواردی که در این یادداشت آمد، در مجموع نا اميدي و دلسردي سالمندان و از دست رفتن اعتماد به ‌نفس آن‌ها را از بین می‌برد و می‌تواند گامی در جهت عدالت اجتماعی، تکریم سالمندان و گروه‌های خاص (جانبازان، معلولان و روشن‌دلان و ...) نیز باشد.

 

منبع: معماری نیوز