جستجو در تالارهای گفتگو

ژئوتوريسم چیست؟ ژئوتوریسم (Geotourism) یکی از رشته های کردشگری وابسته به طبیعت است است که به معرفی پدیده های زمین شناسی به گردشگران با حفظ هویت مکانی آنها می پردازد. ژئوتوریسم از علوم مختلف زمین شناسی کمک می گیرد و علاقمندان به طبیعت و پدیده های زمین شناسی را برای بازدید از جاذبه های زیبای زمین دعوت می کند. ژئوتوریسم یا گردشگری زمین شناسی امروزه مخاطبان وسیعی پیدا کرده است . مخاطبان ژئوتوريسم نه تنها متخصصان و کارشناسان زمين شناسى، بلکه گردشگران عادى و علاقمندان طبيعت هستند. در جريان فعاليت‌هاى ژئوتوريسمى، بازديدکنندگان ضمن بازديد از پديده‌هاى زيبا و ويژه زمين شناسى، با مبانى پيدايش آنها آشنا شده اهميت وجودى آنها را در‌مى‌يابند. يکى از ويژگى‌هاى پديده‌هاى زمين شناسى که موجب برترى نسبى آنها بر پديده‌هاى اکوتوريسمى مى‌شود، اسرارآميز بودن و پيچيده بودن مباحث زمين شناسى براى افراد عادى است. واژه زمين شناسى براى اغلب مردم يادآور پديده‌هاى باشکوه، بزرگ و اسرارآميزى چون آتشفشان، زلزله، شهاب سنگ، دايناسور، فسيل، دوره‌هاى زمانى ميليونى و ... است. لمس اين مفاهيم يا مفاهيم وابسته به آنها که در جريان برنامه‌هاى گردشگرى زمين شناسى امکانپذير است، جذابيتى شگرف براى بازديدکنندگان ايجاد مى‌نمايد. يکى از مباحث مهمى که در ژئوتوريسم اهميت زيادى دارد، موضوع آموزش و اطلاع رسانى است. هدف از اين مبحث آشنا ساختن همگان به خصوص کودکان و نوجوانان با ميراث زمين شناسى و پديده‌هاى مختلف علوم زمين به منظور جلب همکارى عمومى در حفظ اين آثار و استفاده بهينه و صحيح از اين منابع است. ژئوتوريسم علاوه بر مزايايى که از نظر درآمدزايى مستقيم و غيرمستقيم به واسطه جذب گردشگر دارد، در ايجاد اشتغال بين دانش‌ آموختگان علوم زمين و همچنين ساکنان مناطق داراى سايت‌هاى زمين شناسى بسيار موثر است. ايجاد مشاغل جديد تحت عنوان راهنمايان زمين شناسى (Geoguides ) و نگهبانان زمين شناسى ( Geoguards ) از اين جمله‌اند. Geoguide زمين شناسى است که با گذراندن دوره‌هاى آموزش اصول راهنمايان جهانگردى و همچنين آشنا بودن با پديده‌هاى زمين شناسى ايران در خدمت گروه‌هاى گردشگرى قرار مى‌گيرد. وظيفه اين راهنما ارائه توضيحات علمى و توصيف پديده‌هاى زمين شناسى براى گردشگران و پيشبرد اهداف آموزشى تعريف شده است. اين راهنما مى‌تواند بصورت دائم در منطقه حضور داشته باشد و به گروه‌هاى مراجعه کننده خدمات بدهد. در اين صورت بايد در ژئوپارک مورد نظر دفترى براى استقرار وى در نظر گرفته شود. همچنين راهنما مى‌تواند بر اساس برنامه گرو‌ه‌هاى گردشگرى، در مناطق مختلف آنها را همراهى نمايد. Geoguard زمين شناسى است که در محل ژئوپارک مستقر بوده و ضمن آگاهى کافى از ويژگى‌هاى پديده مورد نظر، وظيفه حراست از محدوده ژئوپارک را انجام مى‌دهد. Geoguard مى‌داند که چه عواملى بر پديده مذکور آثار منفى مى‌گذارد و در جهت جلوگيرى از اين آسيب‌ها تلاش کرده و اين آثار منفى را در ابتداى بازديد براى بازديدکنندگان نيز تشريح مى‌نمايد. Geoguard در تمامى مراحل بازديد گروه را همراهى نموده و از آسيب‌هاى احتمالى وارده به پديده‌ها توسط بازديدکنندگان جلوگيرى مى‌کند. نکاتى که در اين تعريف بايد مورد توجه قرار گيرند: آگاهانه: يک ژئوتوريست با هدف مشخص و برنامه قبلى به يک منطقه مسافرت مى کند. در واقع او مى داند که از اين بازديد چه انتظارى دارد و چه خواهد ديد او از موضوع مورد بازديد شناخت کلى دارد. مسئولانه: ژئوتوريست به ارزش وحساسيت پديده هاى زمين شناختى آگاه است. و در هنگام استقرار در منطقه و بازديد از وارد نمودن هرگونه آسيب به آنها و طبيعت بيرون خوددارى کرده ود يگران را نيز از اين کار باز مى دارد . طبيعت فعاليت هاى ژئوتوريستى در محيط طبيعى انجام مى شود .بازديد از موزه هاى علوم زمين به تنهايى نمى تواند يک فعاليت ژئوتوريسمى باشد و بيشتر يک فعاليت تکميلى در کنار ژئوتوريسم به حساب مى رود. البته بازديد از سايت هاى فسيلى در شمار فعاليت هاى ژئوتوريسمى به حساب مى آيد. پديده هاى زمين شناختى حاصل عملکرد فرايندهاى گوناگونى است که در طول تاريخ زمين شناختى وزمين ريخت شناسى(ژئوموروفولوژيک) موضوع مورد علاقه وتوجه ژئوتوريسم است. آموزش: يکى از اهداف ژئوتوريسم آموزش مفهوم هاى پايه علوم زمين به همگان به ويژه کودکان ونوجوانان است آشنايى با پديده هاى زمين شناختى و ارزش آنها موجب احساس نزديکى بيشتر با زمين وطبيعت و افزايش حس مسئوليت فردى واجتماعى افراد نسبت به حفاظت از اين پديده ها خواهد شد . پيش از اين به دليل نو بودن موضوع ژئوتوريسم عدم ارائه تعريف دقيق از آن و نبود منابع ومستندات تدوين شده اين نوع گردشگرى (بوم گردى) در نظر مى گرفتند.حقيقت اين است که هر دو رشته گردشگرى (ژئوتوريسم و اکوتوريسم ) زيرمجموعه اى از توريسم وابسته به طبيعت Nature) (based tourism به شمار رفته و زيرشاخه يکديگر نيستند. تفاوت بزرگ اين دو اين است که اکوتوريسم بيشترين توجه را به موجودات زنده ومحيط هاى زندگى (گياهى وجانورى) معطوف مى دارد (همانگونه که نام آن وارتباطش با اکوسيستم و اکولوژى آن بر مى آيد). اما ژئوتورييسم به پديده هاى زمين شناختى وزمين ريخت شناسى پرداخته و در واقع با طبيعت بيجان وسير تحولى آن سروکار دارد .حتى در مواردى که ژئوتوريسم موضوع فسيل ها را مورد نظر قرار مى دهد-به يک موجود اکنون غير زنده - يا سنگ(سنگواره)توجه کرده است هر چند که اين سنگ خواستگاه زنده داشته است. البته موضوع سنگواره ها پل ارتباطى بين دانش زمين شناسى، زيست شناسى و آب وهوا شناسى ديرين است. براى جداسازى ژئوتوريسم واکوتوريسم مثال زير مى تواند تفاوت ها را به روشنى بيان نمايد: رشته هايى مانند کوه نوردى تپه نوردى از زيرمجموعه هاى اکوتوريسم هستند اما هدف وفعاليت اکوتوريسم ها و ژئوتوريست ها در اين بخش از طبيعت انجام مى دهند يکسان نيست .براى يک ژئوتوريست ، هدف کوهنوردى يا تپه نوردى نيست و سفر به اينگونه جاها براى شناخت ومطالعه خود پديده (کوه ، تپه، دره و...)و چگونگى پيدايش وساختار آن است. اين در حالى است که يک اکوتوريست براى کوهنوردى ورزشى يا تفريحى، بازديد از چشم اندازها وتماشاى گياهان و جانوران هدف هايى اين گونه ،‌ به طبيعت سفر مى کند. به طور کلى ژئوتوريسم نوعى گردشگرى طبيعى بر پايه دانش زمين شناسى است . راس داولينگ و ديويد نيوسام در کتاب ژئوتوريسم (2006) آشکارا ژئوتوريسم را گردشگرى زمين شناختى و (نه گردشگرى جغرافيايى) دانسته اند. همچنين در خلال نخستين کنفرانس جهانى ژئوتوريسم (فريمانتل استراليا 2008) در روز پايانى کنفرانس ، گفتگوهاى پردامنه اى در مورد پيوستگى ژئوتوريسم با دانش زمين شناسى و جغرافيا بين کارشناسان و شرکت کنندگان پيش آمد که پس از پايان ديدگاه هاى گوناگون دانش زمين شناسى از آن رو که فرآيندها و پديده هاى زمين شناختى بيشتر و گسترده ترى را در مقايسه با جغرافيا (ژئومورفولوژى/ زمين ريخت شناسى) زير پوشش مى گيرد،‌ به عنوان پيوسته ترين رشته علمى با زمين ريخت شناسى ) زير پوشش مى گيرد،‌ به عنوان پيوسته ترين رشته علمى با ژئوتوريسم پيشنهاد شد. همچنين همگان به اين هماهنگى رسيدند که تعريف پيشين ژئوتوريسم از سوى انجمن ملى جغرافياى آمريکا(نشنال جئوگرافى) با آنچه اکنون در ديگر جاهاى جهان به کار مى رود يکسان نبوده و نمى تواند به عنوان مفهوم ژئوتوريسم به کار رود. اين تعريف تنها در آمريکا و با توجه به ويژگى هاى مورد نظر آن کشور کاربرد دارد . شايان ذکر است که اين هماهنگى با حضور چند تن از نمايندگان سرشناس ژئوتوريسم کشور آمريکا بدست آمد. ژئوتوريسم اصلى ترين فعاليتى است که در محدوده يک ژئوپارک انجام مى شود. اما مى تواند در خارج از اين محدوده يعنى در يک ژئوسايت منفرد نيز صورت پذيرد. ترانشه جاده ها و ديواره ها از ديگر مواردى هستند که مى توانند پديده هاى زمين شناختى را دربرداشته ونمايش دهند. اين گونه موارد که حالتى کم وبيش خطى دارند را نمى توان ژئوسايت در نظر گرفت. عنوان ژئوتوريسم مسير يا مسير ژئوتوريسمى براى اينگونه موارد بکار مى رود. ژئوتوريست ها معمولاً گردشگرانى قانع هستند که به دنبال هتل هاى لوکس وشرايط بسيار عالى خدماتى نيستند. آنها مى توانند به راحتى در چادر و در شرايط ابتدا زندگى کنند، مسيرهاى طولانى وسخت را پيمايش کنند وبيشترين ارتباط ونزديکى را با طبيعت داشته باشند. اين يکى از مزيت هاى ژئوتوريسم به شمار مى رود و نشان مى دهد که اينگونه از گردشگرى اين رويداد و اين هماهنگى ، يکى از اهداف و آرمان هاى تشکيل ژئوپارک ها نيز بوده است . افسانه ها واسطوره ها در زمين شناسى پديده هاى زمين شناختى گاه ريخت هاى ويژه با رويدادهاى اسرارآميز (از ديدگاه مردم عادى) را هويدا مى سازد که دستمايه مردم براى ساخت داستان ها واسطوره ها وشکل گيرى باورهايى ماندگار مى شود .پرداختن به اين موضوع وشناخت اينگونه اسطوره ها وباورها در مقوله اى نوين به اسم geomythology مورد بررسى قرار مى گيرد. سنگ آدم (آدم داشى به زبان آذرى) به گونه اى از دودکش هاى جن گفته مى شود که بدنه اى استوانه اى شکل وسرى کروى دارد وشبيه بدن انسان است. در ميان مردم بومى ، باورهايى وداستان هايى براى انگونه ريخت ها وجود دارد از جمله اينکه يک انسان گناهکار به عذاب خدا دچار شده وسنگ شده است. هفت تخته سنگ ايستاده در مسير جاده چالوس با داستانى مشابه هفت برادران معروف شده اند.کوه عقاب در تفت وچين اژدها در گرمسار از ديگر نمونه هاى معروف در اين زمينه هستند .در منطقه تخت سليمان يک چشمه تراورتن ساز خشکيده که اکنون يک تپه مخروطى تو خالى وخوفناک است.به نام زندان سليمان ويک ديواره دراز پيچ خورده از تراورتن به اژدهاى سليمان معروف شده اند. آتشفشان هاى سبلان ودماوند از ارزش هاى اسطوره اى زيادى برخوردارند تا اندازه اى که از دماوند در بسيارى از جاها به عنوان نماد ايران استفاده مى شود.از دماوند در آثار جاودانه شاعران ونويسندگان ايران نيز بارها ياد شده است. آتشفشان مزاحم در نزديکى شهر بابک به دليل خروج آزاردهنده گوگردى از آن و دودزايى به اين نام خوانده شده است. يکى از نمونه هاى جالب در دره ستاره هاى جزيره قشم ديده مى شود.دره ستاره ها که مردم محلى به آن استاره گفته (به معناى ستاره افتاده ) مى گويند .ريخت فرسايشى ويژه اى دارد و آکنده از ستون هاى نوک تيز باقيمانده از فرسايش است.مردم بر اين باورند که در عهد باستان يک ستاره به داخل اين دره فرو افتاده و خاک و سنگ را به هوا پرتاب کرده و خاک و سنگ در همان حالت سخت شده اند وباقيمانده اند . ريخت شناسى ناشى از عملکرد زمين ساخت وفرسايش در کوه هاى نزديک بزرگراه کرج- قزوين در منطقه آبيک از دور دست پيکره زنى را مجسم مى سازدکه چشم به جاده دارد.رانندگانى که همواره از اين مسير رد مى شوندمى گويند اين زن همسر يک راننده است که منتظر بازگشت شوهرش است. در منطقه قروه امام زاده اى به نام باباگر گر با شمشير خود يک اژدها را به سنگ تبديل کرده است.اين اژدها يک توده تراورتن نوارى شکل وپيچ خورده است که بر روى سطح بالايى آن يک توده تراورتن نوارى شکل وپيچ خورده است که بر روى سطح بالايى آن يک شيار طولى وجود دارد وجاى برخورد شمشير به شمار مى رود.در همين منطقه دهانه اى در نزديکى چشمه معدنى وجود داردکه گازهاى زيرزمينى از آن خارج مى شود .اهالى در دل نيت يا نذرى کرده و دهانه را با پارچه و ديگر مواد مى بندند. پس از مدتى فشار گاز پارچه ها وديگر مواد را با صدايى بلند به هوا پرتاب مى کنند.برخى از مردم باور دارند هر چه صدا بلندتر باشد امکان پذيرفته شدن نيت يا نذر آن شخص بيشتر است. نمونه هاى بسيار زياد وجالبى از اين دست در سراسر ايران به چشم مى خورند که همگى به شکلى با پديد هاى زمين شناختى در رابطه هستند.اين نمونه ها مى توانند در موضوع آثار فرهنگى ژئوتوريسم مورد استفاده قرار گيرند. يکى از کاربردهاى جالب در اين زمينه ريشه يابى نام مکان ها وارتباط ويژه آن با يک پديده زمين شناختى است.مرتضى مومن زاده کار جالب و همه جانبه اى در اين زمينه به انجام رسانده و مجموعه نام مکان هايى که نام کلمه زر يا طلا در خود دارند را گردآورى نموده و به اين نتيجه رسيده که در بسيارى از موارد معدن يا نشانه هايى از طلا در آن مکان وجود داشته است.وى در واقع ،‌سرنخ هايى با ماهيت فرهنگى را براى اکتشاف مورد استفاده قرار داده است. گوناگونى فراوان در غار نهشته ها ، اسامى گوناگونى را براى ريخت هاى اين غار نهشته ها به همراه داشته است.پاى فيل،‌پنجه شير،سر يوزپلنگ،‌عروس وداماد هشت پا،بودا، نخل سوخته وبسيارى اسامى ديگر را مى توان از زبان راهنمايان غار در هنگام بازديد از غارهاى ايران شنيد. نمونه هاى ياد شده نشانگر اين هستند که مردم پيوسته با طبيعت وزمين ارتباط عميق وذاتى داشته وبسيارى از پديده هاى آن را در فرهنگ خود جاى داده اند. اين موضوع اهميت توجه به Geomythlogy را در معرفى ژئوپارک ها و گسترش ژئوتوريسم مشخص مى سازد. برگرفته از اطلس توانمنديهاى ژئوپارک و ژئوتوريسم ايران نوشته عليرضا امرى کاظمى *** در این تایپیک قصد دارم ژئوسایت های ایران رو معرفی کنم.