جستجو در تالارهای گفتگو

میدان توپخانه (= سپه) یکی از میدان هایی است که هم در زمان قدیم از اعتبار ویژه ای برخوردار بوده و هم امروزه یکی از میدان های پُر رفت و آمد و معتبر تهران بحساب می آید. این میدان که مرکزی است که در آن خیابان های امیر کبیر، ناصر خسرو ، باب همایون، سپه، فردوسی و لاله زار به یکدیگر می رسند، در سال۱۲۸۱ ق احداث شد و در ابتدای احداث آن، میرزا قهرمان امین لشگر، وزیر گمرکات ناصر الدین شاه در ضلع شرقی اش، عمارت وسیعی با سردری گچ بُری شده و زیبا ساخت که بعد ها انگلیسی ها برای ساختن بانک خود درآن محل چهره ی این عمارت را بکلی تغییر دادند. ارنست اورسِل که در سال ۱۸۸۲ میلادی (۱۲۱ سال پیش) از ایران دیدار کرده است، در مورد وضع این میدان گزارشی خواندنی داردکه به اختصار نقل می شود : «تقریبا ًدر مرکزشهر تهران، میدان وسیع مستطیل شکلی وجود دارد که شش خیابان اصلی شهر به آن منتهی می شود،ازاین رو این میدان برای کسی که بخواهد به هر سویی برود، نقطه ی عزیمت بسیار مناسب وسر راستی است. وسط میدان چند درخت تنومند روی حوض بزرگی سایه انداخته ودر چهار گوشه ی این حوض چهارتوپ گذاشته اند که آنها را شاه عباس از پرتغالی ها گرفته است. روی دیوار هایی که دور میدان کشیده شده، نقاشی هایی با رنگهای سبز و سرخ به چشم می خورد و با گچ بُری نیز توده ی گلوله های توپ و سربازان مسلح را تجسم داده اند. چند دروازه به این میدان باز می شود که مهم ترین آنها دروازه ی دولت است. روی این دروازه ها به عنوان تزئین تصاویری از گل و میوه و نیز سربازان و سوار کاران و حیوانات مختلف، با رنگ های تند بر زمینه ی سفید کاشی هایی نقش شده که گواه بارز افول هنر کاشیکاری ایران است ولی در عین حال منظره ای عجیب وغریب برای این میدان که شلوغ ترین میدان پایتخت است، بوجود می آورد. در این میدان پیوسته جمعیت انبوهی دررفت وآمدند. مثلا ًمن اکنون مناظری را که می بینم می توانم به اینصورت وصف نمایم: کاروان های طویلی مرکب از قاطر ها و شتر هایی که از نقاط مختلف آسیا آمده اند و می خواهند از لابلای این جمعیت برای خود راهی باز کنند؛ مردان لاغر اندامی را می بینم سراپا در جامه های تنگ و کلاه های پوستی، که پارچه های ابریشمی بخارا را برای فروش آورده اند؛ شتر بانان تاتار با پاپاق های* پشمالوی خنده آور که فرش های خوی را که در اندرون شاهی مشتری های پر و پا قرص تری دارد، با خود به اینجا حمل کرده اند؛ بانوی متشخصی را می بینم که سوار بر قاطر از کنار من می گذرد و چنان خود را زیر چادر و رو بنده نهان کرده که از تمام اعضای بدنش چیزی دیده نمی شود، جز پایی ملوس که از شلوار تنگ ابریشمینی شبیه جوراب بیرون آمده و به نعلین ظریفی از پوست آهو خزیده است. خدمتکارانش پیاده به دنبالش می دوند اما پوشش آن ها هم جز این نیست، اصلا ًدر بیرون خانه لباس هر زنی باید همین باشد؛ چند بازرگان را می بینم با جامه ی بلند آبی رنگ، شلوار گشاد سبز، نعلین نارنجی، کلاه پوست بخارایی بزرگ و ریش و ناخن های حنا کرده که راهی بازارند؛ دو کاروان را می بینم که راه را به دیگران تنگ کرده، یکی عازم مشهد است و دیگری تازه از مکه رسیده ، و جماعت را که حاجی حاجی گویان دست های آفتاب سوخته ی زوُار را غرق بوسه می کنند؛ در یک گوشه ی میدان دسته ای از اوباش ژنده پوش را می بینم که به همراه لوطی باشی شیر پیری را می گردانند و با هوار و فریاد مردم را به دور بساط خود دعوت می کنند؛ آن طرف تر هم پسر بچه های رقاص یهودی را می بینم که با گیسوهای بلند بافته و با بدن های نرم و ورزیده، در تلاش معاش می رقصند وهنر نمایی می کنند، و هرکس نداند آنان را با دختران به اشتباه می گیرد؛ شاطر های شاه – فراشان پیاده – هم سراپا سرخ پوش، با کلاهخود مخصوص مزین به زنگوله و پرطاووس در اطراف میدان گشت می زنند و در این هنگام ناگهان سر و کله ی دسته ای از فراشان باچوبدستی های دراز پیدا می شود که به میدان می ریزند و در اندک مدتی آن را از مردم خالی می کنند. ضربه های چو بدستی که بی دریغ حواله ی سر و شانه ی مردم می شود، معنی اش این است که هم اکنون اعلیحضرت اقدس ِظل الله از یکی از قصر های خارج از شهر خود به کاخ شهری نزول اجلال می فرمایند.»(۱) خانم« سره نا» که درسال ۱۲۵۶ خورشیدی به تهران آمده درباره ی میدان توپ خانه چنین نوشته است: «در اطراف این میدان طاق هایی برای گذاشتن توپ ها ساخته شده که درهر طاقی یک عراده توپ گذاشته اند. بالای طاقی ها کیسه های پارچه ای سفیدی با طرح های آبی، برای جا دادن ِسایر اسباب و ادوات مورد لزوم توپچی ها، آویزان است. پشت این طاقی ها هم برای سربازان اتاقک هایی ساخته اند. در کنار توپ ها تعداد زیادی گلوله روی هم چیده شده، که در زمانی که من آنجا بودم به منظور حظّ بصر شاه و مردم پایتخت این گلوله ها را به رنگ های مختلف رنگ کرده بودند. این فکر از تراوشات مغز رئیس قور خانه (= اسلحه خانه) بود که می خواست از آن آهن های زنگ زده برای تزیین میدان استفاده کند. این گلوله ها هم از زمان سلطنت محمد شاه به یادگار مانده که صدراعظمش- حاج میرزا آغاسی- کارخانه ی توپ ریزی راه انداخته بود. چیدن توپ ها دور میدان از ابتکارات وزیر جنگ است که می خواهد با نمایش فرآورده های قور خانه ی ایران از نمایندگان کشور های خارجی مقیم تهران زهرچشم بگیرد. وسط میدان توپخانه حوض بزرگی با لبه ی سنگی قرار دارد که در واقع محل نظافت توپچی ها و به عبارت دیگر «بهترین سربازان اعلیحضرت » است. من بارها آنها را دیده ام که دست ِجمعی دور حوض، وسط نهال هایی که تازه کاشته شده نشسته، لباس ها را کنده اند و دو انگشتی از آنها شپش می گیرند و فراش ها هم با خیال راحت کوزه ی آب ارباب هاشان را از همان آب پُر می کنند! میدان توپخانه چند دروازه دارد که مهم ترین شان دروازه ی دولت است. شاه در مراجعت از اروپا به اطرافیانش گفته بود در کشورهای دیگر بنایی ندیده است که با این دروازه قابل مقایسه باشد! این دروازه بنایی است چند طبقه، با طاق ها و ایوان های طلایی و رنگ شده، مزین به کاشی هایی که ارزش کاشی های سابق را ندارد. » (۲) و اما میدان توپخانه در دوره ی زندگی خود تا به امروز شاهد صحنه های بسیاری بوده است که به جز اعدام شیخ فضل الله نوری در دوره مشروطه و اعدام نایب حسین کاشی و پسرش ماشاءالله خان و اصغر در دوره پهلوی، می توان به رسم وحشیانه ی شترکُشی در زمان قاجار اشاره داشت. برای اجرای این برنامه روز نهم ذی الحجه شتر سالم و بی عیبی را زینت و آرایش می کردند. دست و پایش را حنا می بستند. او را با طاقه های ترمه می پوشاندند و طاقه های زری و منگوله ها و زنگوله های تکی و رشته ای از سر و برش می آویختند، آینه های کوچک و بزرگ بسیار بر پیشانی و پهلو هایش نصب می کردند و صبح روز دهم ذی الحجه – یعنی روز عید قربان به طرف میدان حرکتش می دادند. نیابت این کار با شخصی بود که این سِمَت نسل به نسل به او رسیده و «شاه ِ شتر قربانی» اش می گفتند. او در این روز به هیأت شاه در می آمد، جبّه ی ترمه می پوشید، تاجی از برنز که به جواهرات بَدَلی آراسته شده بود بر سر می گذاشت، چکمه های مهمیز داربه پا می کرد، جقه ها و درجه ها و نشان های پُر زرق و برق فراوان به خود می آویخت و شمشیر و نیزه به دست می گرفت و بر شتر می نشست و با جار و جنجال و هیاهو به همراه دسته ی موزیک و عده ای سواره و پیاده از خیابان علاء الد وله (= فردوسی امروز) به سوی میدان توپخانه می آمد و به اجرای یک نمایش بی پایه و بیمزه در مورد نظم و آرامش کشور می پرداخت. پس از این نمایش ناگهان یکی از ملتزمین پیش می دوید و نیزه ای را که در دست داشت به گلوی شتر فرو می برد.بعد از آن اطرافیان بی درنگ به وسط می ریختند، و در حالیکه از سر وکول هم بالا می رفتند، شاه دروغین را از بالا به زیر می آوردند، تزیینات شتر را می ربودند و با خنجر و دشنه و چاقو که از پیش آماده داشتند، به حیوان که هنوز زنده بود حمله ورمی شدند و در برابر چشمان وحشت زده ی جاندار بی گناه هریک تکه ای از بدن او را به نام تبرک و غنیمت در دستمال و جیب و کیسه ی خود می گذاشتند و می گریختند. بر اثر همین برنامه ها بود که هنگامی که خارجیان به ایران می آمدند، با دیدن این صحنه ها – بی توجه به سابقه ی فرهنگ درخشان ایرانی- به ما رأی توحش می دادند. رسم بی رحمانه ی شتر قربانی که حاصل ذهن بیمار قاجاریان بود ، پس از روی کار آمدن رضا شاه بکلی از میان رفت. (۳) از اتفاقات وحشیانه ی دیگری که میدان توپخانه شاهد آن بوده است، فاجعه ای است که در زمان محمد علی شاه در آنجا رخ داد این اتفاق در نشریه ای به نام «اسرار مشروطیت ایران» که ضمیمه ی مجله ی «ترقی» بود ، زیر عنوان «سرباز گمنام زنان ایران» ، در سال ۱۳۴۳ برای نخستین بار، به این صورت چاپ و منتشر گشت : «در ماه ذی القعده ۱۳۲۵ هجری قمری به تحریک محمد علی شاه که جدا ًمخالف مشروطه بود، گروهی از اراذل و اوباش و قاطرچی ها و شتر دارهای دولتی در میدان توپخانه جمع شدند که: ما مشروطه نمی خواهیم . دسته ای از ملا یان هم به آنها پیوستند . از طرف دربار از آن روز چادر ها در میدان توپخانه بر پا شد، دیگ ها بار گذاشتند و شام و ناهار برای مستبدان دایر گردید . ملیون در مجلس و مسجد سپهسالار جمع آمدند و آماده ی دفاع گشتند. هر روز یکی از سران استبداد در میدان توپخانه سخنرانی می کرد و مرد م را به خراب کرد ن مجلس و برهم زدن اساس مشروطه تشویق می نمود. در یکی از این روز ها جوانی به نام «میرزا عنایت» که سر و وضع مرتبی داشت، به میدان توپخانه آمد، ناگهان اراذل و اوباش به او هجوم برده که این جوان مشروطه طلب است و به این عنوان به سر ِ او ریخته و کارش را ساختند و هر چه داشت به غارت بردند. اما به این نیز اکتفاء نکردند، یکی از دژخیمان بالای جنازه ی خون آلود او رفت و با قلم تراش چشمش را در آورد و فریاد کشید که: شاهد باشید من بودم که چشم مشروطه طلب را از کاسه در آوردم. این منظره ی هولناک همه را به لرزه در آورد ولی از کسی صدایی بلند نشد، بجز شیر زنی که از زیر چادر، تپانچه کشید و دژخیمان را مورد هدف قرار داد . تیر خالی شد اما به هدف نخورد. این حرکت دلیرانه – آن هم از طرف یک زن – موجب خشم و هیجان بیشتر دژخیمان گرد ید؛ بطوریکه دسته جمعی به سر زن ریختند و او را با قمه و قداره تکه تکه کردند. این حرکت آنچنان فجیع بود که حتا تمام آخوند های حاضر در جمع را هم تکان داد.» (۴) از دیگر اتفاقاتی که در میدان توپخانه روی داد، نمایش کارناوال بود که شروع آن به مناسبت الغای امتیاز نفت ِدارسی وتاریخ آن اواسط سال ۱۳۱۲ بود که تنها چند سالی به پایان مدت ِآن باقی مانده بود، اما رضا شاه منتظر پایان آن نشد و بطور یک طرفه آن را ملغا نمود .در این مورد گفته شده که رضا شاه در آبادان از اطرافیان پرسیده بود که از بابت نفت چقدر عاید ایران می شود که در جوابش گفته بودند مقدار آن نا چیز است. شاه با عصبانیت دستورمی دهد که شیر های نفت را ببندند و وقتی به اومی گویند که این کار دور از حزم و احتیاط است، با خونسردی می گوید: « ما سر ِلوله ها را در دریا رها می کنیم و کبریتی هم رویش می اندازیم تا همه ی انگلستان و قشونش به آتش کشیده شود ! » بدین ترتیب قرار داد یک طرفه لغو شد و به این مناسبت کارناوال شادمانه ای به راه افتاد که تا آن زمان سابقه نداشت .البته این کارناوال به علت فقراقتصادی ایران نتوانست بیش از سه سال دوام بیاورد .(۵) بطور کلی باید گفت میدان توپ خانه در آغاز میدانی بود با ساختمان های دو طبقه که توپچی ها و زنبورکچی ها در بالا خانه های شمال و جنوبش سکونت داشتند تا با نزدیکی شان به اندرون شاهی در مواقع لزوم بتوانند به کمک بشتابند. آنگونه که گمان می رفت حدود مملکت همان اندرون شاهی و ارگ سلطنتی است اما پس از آن هر قسمتش صورت تازه ای به خود گرفت و با ساختن بنا های جدید تغییراتی در فضایش حاصل آمد. بجای درخت های کهن اش اصله های تازه کاشته شد،چمن کاری صورت گرفت،گل و سبزه و باغچه بندی هایی در آن ایجاد شد،آب لجن آلود حوضش به آب صاف و تازه ای تبدیل گردید و بخاطر دسته های موزیک که عصر به عصر در آنجا مو سیقی می نواختند،کم کم به صورت گردشگاه ِ عمومی مردم تهران در آمد. پانویس ها: * پاپاق یا پاپاخ نوعی کلاه بزرگ مخصوص قزاقان است که از پوست نا پیراسته ی گوسفند با پشم بلند ساخته می شود. ۱ – نقل به اختصار از سفرنامه ی اورسُل ص ۹-۱۰۲. ۲ – بر گرفته از سفر نامه ی خانم سره نا صفحات ۵۹ و۶۰ با تلخیص. ۳ – تهران قدیم ،ج۱ ، ص ۳۹۰ تا ۴۱۱ ۴ – نقل از نشریه ای به نام «اسرار مشروطیت ایران»،ضمیمه ی مجله ی «ترقی»،زیر عنوان «سرباز گمنام زنان ایران» ۵ – نقل از تهران قدیم ، ج۱، ص۴۰۸ .