جستجو در تالارهای گفتگو

دکتر جلیل مسعودی فرد عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور منبع : مجله حافظ ، بهمن 1383 - شماره 11 ، (صص 57- 52) با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی عصر حافظ،می‏توانیم‏ نتیجه بگیریم که حافظ به عنوان یک انسان متفکر و آزاده و روشن‏اندیش نمی‏تواند در برابر ناملایمات سیاسی و اجتماعی و ضدّ ارزش‏های حاکم بر محیط ساکت بماند و از خود عکس العملی نشان‏ ندهد.عکس العمل او نسبت به شخصیت‏های منفی عصر که لحنی‏ عنادی و آشتی‏ناپذیر دارد،آمیخته با نیشخند طنز است که به غزل او زیبایی خاص بخشیده است.مقاله‏ی حاضر به بررسی شخصیت‏های‏ منفی و مثبت در دیوان حافظ(با ارجاع به شماره‏ی غزل‏ها در چاپ‏ قزوینی-غنی)می‏پردازد. [h=5]الف-شخصیت‏های منفی[/h] حافظ با اصلی‏ترین شخصیت‏های منفی دوران خویش که‏ عبارتند از:صوفی،زاهد،شیخ،واعظ و محتسب،برخورد بسیار تند و مسخره‏آمیزی دارد که به شرح مختصر هریک از آنان خواهیم‏ پرداخت: 1-صوفی:اصطلاح صوفی که قبل از حافظ مترادف با پیر و مرشد است،از منفورترین چهره‏های دیوان اوست.عنوان"صوفی"، 35 بار در دیوان او به کار رفته است(جدا از اشتقاق‏های آن از قبیل‏ صوفی وش...).صفات منفی صوفی از نظر حافظ عبارتند از: 1-ریاکاری و خرقه‏ی آلوده که شواهد فراوانی دیده می‏شود: صوفی بیا که خرقه‏ی سالوس برکشیم‏ وین نقش زرق را خط بطلان به سر کشیم(غ 375) تسبیح و خرقه لذت مستی نبخشدت‏ همت درین عمل طلب از می‏فروش کن(غ 398) 2-لقمه‏ی شبهه خوردن یا مال حرام خوردن: صوفی شهر بین که چون لقمه‏ی شبهه می‏خورد پاردمش دراز باد آن حیوان خوش‏علف(غ 296) 3-درازدستی و ستم‏پیشگی: به زیر دلق ملمع کمندها دارند درازدستی این کوته آستینان بین(غ 403) 4-از درد عشق بی‏بهره بودن: درین صوفی‏وشان دردی ندیدم‏ که صافی باد عیش دُردنوشان(غ 386) 5-ادعای کرامت داشتن:به اعتقاد حافظ،این ادعاها دروغ و فریبکارانه است و خرافاتی بیش نیست: خیز تا خرقه‏ی صوفی به خرابات بریم‏ شطح و طامات به بازار خرافات بریم‏ ...شرممان باد ز پشمینه‏ی آلوده‏ی خویش‏ که بدین فضل و هنر نام کرامات بریم(غ 373) 6-برای فریب مردم دام نهادن و حقّه‏بازی کردن: صوفی نهاد دام و سر حقه باز کرد بنیاد مکر با فلک حقه باز کرد(غ 133 حافظ آن‏ها را به بت‏پرستی نیز متهم می‏کند و مستحق آتش‏ دوزخ می‏داند: خدا زان خرقه بیزار است صدبار که صد بت باشدش در آستینی(غ 483) نقد صوفی نه همه صافی بی‏غش باشد ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد(غ 159) 2-زاهد:زاهد ظاهرپرست و زهدفروش نیز دست‏کمی از صوفی ندارد،چون‏که او نیز ریاکار است و مدعی دروغین و گران‏جان و عبوس: راز درون پرده ز رندان مست پرس‏ کاین حال نیست زاهد عالی مقام را(غ 7) نوبه‏ی زهدفروشان گران‏جان بگذشت‏ وقت رندی و طرب کردن رندان پیداست(غ 20) هم‏چنین از عشق بی‏بهره است و خودخواه و خودپسند: زاهد و عجب و نماز و من و مستی و نیاز تا تو را خود ز میان با که عنایت باشد زاهد ار راه به رندی نبرد،معذور است‏ عشق کاری‏ست که موقوف هدایت باشد(غ 158) آن‏ها را غیر مستقیم با دیو و شیطان هم‏سان می‏داند: زاهد ار رندی حافظ نکند فهم،چه شد؟ دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند(غ 193) حافظ بعد از این همه انتقاد و اعتراض و بدگویی،می‏گوید که پیر گلرنگ من-شراب-اجازه‏ی بدگویی نمی‏دهد،وگرنه حرف‏های‏ بسیاری دارم که هنوز نگفته‏ام: پیر گلرنگ من اندر حق ازرق‏پوشان‏ رخصت خبث نداد ار نه حکایت‏ها بود(غ 203)