جستجو در تالارهای گفتگو

مقدمه در ايران مردم به علت گرماى سخت و طاقت فرسا هميشه به گل و گياه علاقه نشان داده اند و تلاش كرده اند كه محيطى سرسبز را به وجود آورند. باغ در ايران معمولاً توسط دو محور مستقيم عمود بر هم، به چهار بخش تقسيم مى شود و فرمى چليپايى را به وجود مى آورد. درباره ى چهارباغ مطالعات گسترده اى انجام گرفته است، مثلاً دونالد ويلبر در كتابش، باغ هاى ايرانى را از لحاظ تاريخى بحث كرده و به توصيف كالبدى و ويژگى هاى هر كدام پرداخته است يا رمز و راز هاى باغ در مقاله هاى مختلفى مطرح شده است، اما مفاهيم پنهان موجود در باغ ايرانى و تأثير آن بر شكل فرم صليبى در هيچ كدام به طور كامل گزارش نشده است. به همين دليل در اين پژوهش سعى گرديده كه به سؤالى با اين مضمون جواب داده شود: مفاهيم پنهان موجود در باغ ايرانى چيست و چگونه فرم چليپايى باغ بر اساس آن شكل گرفته است؟ براى دست يابى به پاسخ، نخست دلايل ساخت اولين چهار باغ ايرانى و باغ هاى ساخته شده ى هم زمان با آن را بررسى كرده، سپس مفاهيمى اسطوره اى كه در تكامل فرم باغ به صورت دو محور عمود بر هم نقش داشته اند مطرح مى شود. واژه ى باغ به معنى خدا گرفته شده است. اين كلمه نخستين بار در « بغ « باغ از منابع مكتوب دوران سلجوقى براى اشاره به نوعى بوستان بزرگ با يك كوشك اصلى و كوشك هاى فرعى ديگر، به كار رفته است. در دوران باستان به جاى واژه ى باغ از كلمه ى پرديس استفاده مى شد كه به معناى ديوار محصور است. واژه ى پرديس به معناى بهشت نيز استفاده شده است كه در زبان عربى به فردوس و در زبان انگليسى به پارادايز تبديل شده است. خود واژه ى بهشت به معناى بهترين زندگى، به شكل باغى سرسبز و زيبا مجسم شده است. (پيرنيا، 1373 ) تعريف چهار باغ يا باغ ايرانى در ايران باغ در محيطى مستطيل شكل با ديوارى احاطه مى گردد و توسط دو محور عمود بر هم تقسيم بندى مى شود. اين نظم ساده، فرمى چليپايى را شكل مى دهد كه به عنوان ويژگى اصلى باغ هاى ايرانى شناخته مى شود. محمد امين ميرفندرسكى ( 1380 ) درباره ى چگونگى شكل گيرى اين فرم چنين نظر مى دهد كه باغ نشانه ى تلاش انسان براى به نظم درآوردن طبيعت و ساختى مصنوعى از آن است. آدمى در خلق محيطى مصنوع، آنچه را كه در ذهن دارد و مفاهيمى را كه مى شناسد، تأثير مى دهد. در بيشتر نقاط ايران، اقليم به گونه اى است كه سرسبزى به خودى خود در اختيار انسان نيست، اما عناصر تشكيل دهنده ى اين سرسبزى يعنى آب، باد، خاك، خورشيد (آتش) وجود دارد كه نياز به تصميم و اقدام انسان دارد تا تواماً آفريننده ى سرسبزى باشد. مشاهده ى طبيعت به ويژه تماشاى آسمان و ستارگان و حركت خورشيد در انسان حس جهت (شرق، غرب، شمال، جنوب)، حركت و زمان را القا كرده و او را به يك نظم ساده ى هندسى مى رساند. انسان در اين هنگام و در زمان ساخت يك مكان سعى مى كند آنچه را كه درك كرده است بيافريند. همچنين وى ( 1383 ) كالبد باغ و حالت هاى الهام دهنده ى آن را به اين صورت تعريف مى كند كه باغ ايرانى دو شكل عينى (كالبدى) و ذهنى را هم زمان دارد. جنبه ى كالبدى، شكل و فرم را نشان مى-دهد. از اين وجه باغ مكانى محصور است كه شيبى ملايم جهت به جريان درآوردن آب دارد. همچنين داراى دو محور متقاطع عمود بر هم، كوشك يا استخرى در محل رسيدن محورها، سردر ورودى و كوشك هاى فرعى ديگر است. شكل ذهنى يا روحى در حقيقت تأثير مستقيمى است كه فضا يا مكان ساخته شده بر روى اندام هاى حسى مى گذارد و دركى است كه از اين فرآيند حاصل مى شود. دو شكل عينى و ذهنى ممكن است بر مبناى عوامل فرهنگى، اجتماعى، تاريخى بر هم اثر كرده و در يك جهت عمل كند يا به عبارتى ديگر به وحدت برسد، در اين هنگام فضا داراى مفهوم هاى ناشناخته و حالت هاى الهام دهنده مى شود. فضاى باغ هم زمان جسم و روح را در خود دارد. بررسى اولين چهار باغ براى يافتن مفاهيم موجود در فرم چليپايى باغ و درك بهتر ريشه هاى آن لازم است كه نخست علل ساخت اولين چهار باغ را بررسى كنيم. طبق يافته هاى باستان شناسى اولين باغى كه با فرم چهار باغ در ايران شكل گرفته، باغ پاسارگاد است كه توسط كوروش ساخته شد. هرچند طرح چهار باغ، توسط كوروش براى پاسارگاد انتخاب شد ولى اين طرح از سوى داريوش مورد استقبال قرار نگرفت؛ چنان كه پرديس تخت جمشيد هيچ شباهى به فرم باغ ايرانى ندارد. ديويد استروناخ ( 1370 ) در اين باره مى گويد:«داريوش اول از شجره ى مستقيم كوروش نبود، او نه تنها گونه-ى جديدى از آرامگاه هاى سلطنتى و تالار بار عام را ابداع كرد، بلكه به نظر مى رسد نوع ديگرى از باغ را ترجيح مى داد كه با طرح باغ هاى پاسارگاد تفاوت داشت. براى مثال منطقه ى فرضى در شرق كاخ داريوش در تخت جمشيد داراى نمايى مصطبه اى بود، اين امر حاكى از آن است كه داريوش تا حدى به الگوهاى متنوع كه از جهان آشورى– بابلى نشأت گرفته بود توجه داشت. اين موضوع تأثيرپذيرى باغ هاى دوران هخامنشى را از تمدن هاى بين النهرين نشان مى دهد. با اين اوصاف بهتر است قبل از مطالعه ى علل ساخت پرديس پاسارگاد با فرم چهارباغ در ابتدا تاريخچه اى مختصر از باغ هاى بين النهرين و انگيزه ى ساخت آنها را بررسى كنيم. الف: علل ساخت باغ هاى بين النهرين تاريخ دقيق شروع باغ سازى يا كشاورزى در بين النهرين معلوم نيست. مداركى از چغامامى در عراق- در نزديكى مرز ايران، عراق و غربى ترين كوهپايه هاى زاگرس مركزى- مربوط به نيمه ى هزاره ى ششم ق.م به دست آمده، كه بيانگر پيشينه ى آبيارى مزارع كشاورزى در كوه هاى زاگرس است. (استروناخ، 1370 ) ساخت باغ دلايل مختلفى مى-تواند داشته باشد. در باغ هاى بين النهرين نيز وضعيت چنين است، اما اغلب مى توان هدف و انگيزه اى خاص را از بقيه متمايز كرد. مثلاً دلايل اصلى ساخت چند مورد از باغ هاى قبل از پاسارگاد به شرح ذيل است: حاكم لاگاش (گودا) در اواخر هزاره ى سوم ق.م تاكستان ها و حوضچه هايى را براى پرورش ماهى ايجاد كرده بود. - متون اساطيرى و مذهبى سومريان اشاره به باغ هايى در كنار معابد مى كند كه براى ايزدان خود مى ساختند. آنها تصور مى كردند كه خدايانشان بى ميل نيستند در آلاچيق هايى كه برايشان مهيا شده است به تفرج بپردازند. در زمان تيگلت پيله سر اول ( 1077-1115 ) توجه به باغ هاى ميوه حاكى از آن است كه سود دهى باغ ها و درختان بر زيبايى آنها ارجحيت داشته است. باغ آشور نصير اپلى در حين سودمندى جنبه ى كاملاً آزمايشى داشته است. در دور ه هايى باغ به عنوان ويژگى زيبايى بخش شهر مطرح بود، مانند اورشليم در اوايل هزاره ى اول. باغ براى نشان دادن قدرت شاه به كار مى رفت مانند باغ هاىمعلق بابل. آنچه در مورد باغ هاى آشور نو وجود دارد: -1 به كار بردن باغ به عنوان نمادى از شخصيت والاى سلطنتى -2 ايجاد باغچه هايى كوچك درون محوطه ى كاخ و معابد (استروناخ، 1370) ب: مفاهيم موجود در پاسارگاد -1 نظمى كه نشان از عالم هستى دارد و براى بيان قدرت شاه به كار مى رود. آنچه از بررسى باغ سازى در بين النهرين به دست آمد نشان مى دهد كه از باغ هاى ساخته شده در زمان نزديك به هخامنشيان، براى نشان دادن قدرت سياسى كشور استفاده مى شد، به عبارتى ديگر فضا را به گونه اى طراحى مى-كردند كه در آن به كشورهاى تابعه و خراج گزاران مراجعه كننده، بفهمانند كه توسط حاكمى قدرتمند ادار