آشنایی با مفهوم بیابان زایی و بیابان زدایی ـ پیآمد‌ها و اولویت‌های اصلاحی

[Yamna 1 17,420]

[TABLE=width: 100%]

[TR]

[TD=class: pico_body, align: justify]● بیابان، بیابان‌زایی و بیابان‌زدایی

▪ بیابان یا Desert :

بیابان یک بیوم (سرزمین) یا یک‌نوع اکوسیستم است که به‌طور طبیعی در زمره‌ی بیوم‌های کلان کره‌ی زمین به شمار می‌آید. این بیوم در کنار سایر بیوم‌ها همانند جنگل‌های مناطق حاره، بیوم جنگل‌های معتدله، بیوم علفزار و بیوم بوته زار قرار دارد.

▪ بیابان‌زایی یا Desertification:

بیابان‌زایی یا بیابانی شدن پدیده‌ای است که در اثر عملکرد نادرست انسان در طبیعت پدید می‌آید. بیابان‌زایی یکی از شیوه های تخریب خاک در مناطق خشک، نیمه خشک و کم رطوبت است که بر اثر عوامل مختلف از جمله تغییر آب و هوا و فعالیت های انسانی حادث می شود، شایان ذکر است، این پدیده یک ششم جمعیت جهان، ۷۰% اراضی خشک که بیش از ۶/۳ میلیارد هکتار می شود و هم‌چنین یک چهارم مساحت جهان را تحت تاثیر اثرات منفی خود قرار می دهد. از اعمالی که منجر به بیابان زایی می شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱) بهره برداری نادرست از زمین‌های کشاورزی

۲) استفاده‌ی افراطی از کود و سموم شیمیایی

۳) شخم اراضی در جهت شیب

۴) بهره برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی که منجر به شوری آب و درنهایت شوری خاک می شود

۵) چرای مفرط و بیش از ظرفیت از مراتع

۶) بهره برداری‌های بی‌رویه از جنگل‌ها و جنگل‌تراشی

۷) تبدیل نابه‌خردانه‌ی اراضی منابع ملی به کشاورزی، ویلاسازی و ...

موارد نام برده از جمله عملکرد سوء انسان است که منجر به پدیده بیابان‌زایی شده است.

▪ بیابانزدایی:

ترجمه‌ی واژه‌ی Non-Desertification به معنی بیابانی نشدن و یا جلوگیری از بیابانی شدن است. در توضیح بیابان‌زدایی بیان این نکته حائز اهمیت است که منظور از بیابان زدایی، زدودن و از بین بردن بیوم بیابان نیست، چراکه این بیوم همانند سایر بیوم‌های طبیعی حاصل فعل وانفعالات پدیده های اکولوژیکی است و شاید انسان هرگز قادر نباشد که آن را از مجموعه‌ی بیوم‌های کره زمین حذف کند. درواقع آن‌چه که مورد نظر واژه بیابان‌زدایی است، جلوگیری از بیابانی شدن زمین‌هایی است که در اثر اعمال مخرب انسان در معرض بیابانی شدن قرار دارند.

● اثرات و پیامدها

بارزترین آثار بیابان‌زایی علاوه بر فقر گسترده، تخریب بالغ بر ۳/۳ میلیارد هکتار از مراتع جهان است که ۷۳درصد تمامی مراتع را تشکیل داده و ظرفیت و قابلیت بسیار بالایی برای انسان و دام دارد.

کاهش حاصل‌خیزی خاک و افت ساختار آن دربیش از ۴۷درصد مناطق خشک، شامل زمین‌های دیم وابسته به باران و تخریب زمین‌های زیرکشت آبی که بیش از ۳۰درصد مناطق پرجمعیت سرزمین‌های خشک را دربرمی گیرد از دیگر صدمات بیابان‌زایی است. ایران با داشتن دو کویر بزرگ و برخی چاله‌های داخلی توان بالایی برای بیابانی شدن دارد. این پتانسیل با اعمال مخرب نسبت به طبیعت در ۵۰سال اخیر همواره در حال افزایش است.

براساس آمارهای اظهارشده در مجامع منابع طبیعی کشور هر ساله یک میلیون هکتاراز اراضی قابل استفاده کشور از منظرانتفاع از بین می‌روند که این به معنای افزایش روند بیابانی شدن اراضی کشور است. نابودی پوشش گیاهی جنگلی و مرتعی و بی‌دفاع گذاشتن خاک در مواجهه با سیلاب و باد منجر به افزایش شدید فرسایش آبی و بادی در کشور شده است. افزایش سیل‌های مخرب و طوفان‌های شدید حاصل شیوه‌های نادرست بهره برداری از طبیعت است، که خود نیز نابسامانی‌ها و درماندگی‌های اجتماعی اقتصادی و اکولوژیکی دیگری را به‌دنبال دارد.

● اولویت‌های اصلاحی

اولویت مبارزه با این پدیده، پیش‌گیری از تخریب زمین‌هایی است که هنوز به‌طورکامل تخریب نشده‌اند و یا میزان تخریب در آن‌ها کم است، این درحالی‌ست که، برای اراضی تخریب شده نیز باید برنامه‌های اصلاحی درنظر گرفت. گرچه هرساله متولیان و مجریان منابع طبیعی تلاش و هزینه‌ی زیادی برای حفظ و نگهداری اراضی جنگلی و مرتعی و حوزه‌های آبخیز اعمال می‌کنند، اما چون این تلاش‌ها به عزم و اراده‌ی ملی و همگانی تبدیل نشده، همواره سرعت تخریب منابع طبیعی بیش از تلاش‌های صورت گرفته برای اصلاح و سازندگی بوده است. ضمن اینکه نقایص قانونی و حقوقی در زمینه‌ی برخورد با متجاوزان، متخلفان و تعدی‌گران به منابع طبیعی روند تخریب و از دست رقتن این منابع را تشدید کرده است.

به نظر کارشناسان بین المللی لحاظ کردن موارد زیر در برنامه‌ای میان مدت و درازمدت می تواند تا حد زیادی به بهبود فعالیت‌های مدیریت بیابان بی‌انجامد.

۱) تقویت زمینه‌های آگاهی و توسعه‌ی اطلاعات و نظام‌های مراقبتی برای مناطق در معرض بیابان‌زایی و خشکسالی، از جمله ابعاد اقتصادی و اجتماعی این اکوسیستم‌ها.

۲) مبارزه با تخریب زمین از طریق حفاظت خاک، جنگل کاری و احیای جنگل‌ها و مراتع.

۳) توسعه و تحکیم برنامه‌های توسعه‌ای هماهنگ برای محو فقر و ارتقاء سطح زندگی به شیوه ای بهتر در مناطق در معرض بیابان زایی.

۴) توسعه‌ی برنامه‌های همه جانبه‌ی بیابان زدایی و لحاظ کردن آن‌ها در طرح‌ها و برنامه‌های توسعه‌ی ملی و طرح‌های ملی زیست محیطی.

۵) توسعه‌ی برنامه‌های همه جانبه‌ی جبرانی و بسیجی برای مقابله با خشکسالی، از جمله ترتیبات خودیاری برای مناطق درمعرض خشکسالی و طراحی برنامه‌های مربوط به آوارگان زیست محیطی.

۶) تشویق و ارتقاء سطح تشریک مساعی عمومی و آموزش زیست محیطی با تمرکز بر کنترل بیابان‌زایی و مدیریت آثار خشکسالی.[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD][/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=class: pico_legend, align: justify]تدوین: محمدرضاسعیدافخم شعرا ـ دانشجوی دکترای دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران[/TD]

[/TR]

[/TABLE]