مدیریت مواد زائد جامد شهری

[Mohammad Aref 120,438]

بر اساس منابع علمی موجود فرآیند بازیافت بعد از برنامه کاهش تولید زباله در صدر برنامه‌های مدیریت مواد زاید جامد قرار گرفته است. زیرا بازیافت نه تنها محیط زیست را از خطر آلودگی نجات دهد بلکه منافع اقتصادی متعددی نیز در پی دارد. یافته‌های آماری نشان می‌دهد که با بازیافت ۲۵% کاغذ موجود در زباله‌های کشور می‌توان سالانه یکصدهزار تن کاغذ بازیافتی بدست آورد. جهت جلوگیری از آلودگی‌های زیست محیطی مواد زائد جامد بایستی بلافاصله بعد از تولید در محل مناسب و با رعایت مسائل بهداشتی نگهداری و سریعاً جمع آوری، حمل و نقل و دفع گردند بیشترین درصد از مخارج کل مدیریت مواد زائد جامد مربوط به جمع آوری زباله است. تا کنون راهکارهای متفاوتی در کشورهای مختلف جهت ارتقاء کارایی سیستم بازیافت مواد زائد ارائه شده است از آنجائیکه موفقیت برنامه در ارتباط تنگاتنگ با شناسایی کلیه عوامل دخیل در امر بازیافت و یا به عبارت دیگر تعیین نقاط قوت و ضعف (عوامل داخلی) و فرصت‌ها و تهدیدها (عوامل خارجی) سیستم عملیات بازیافت مواد زاید جامد قرار داشته و در سطح کلان زمینه ساز توسعه پایدار می‌باشد نحوه اولویت بندی استراتژی‌های موجود از اهمیت خاصی برخوردار است.

 

مدیریت مواد زائد جامد امروزه بعنوان یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های جوامع بشری مطرح می‌باشد. افزایش حجم زباله‌ها از یک سو و تنوع و گوناگونی آن‌ها از سوی دیگر بر پیچیدگی نحوه جمع آوری و دفع آن‌ها می‌افزاید. گسترش علوم و فن آوری در زمینه‌های مختلف شیمی، فیزیک، پزشکی و … موجب ورود انواع زباله‌های خطرناک حتی در داخل زباله‌های خانگی شده است. امروزه دیگر سیستم‌های جمع آوری و دفع سنتی زباله‌ها جوابگو نبوده و نمی‌تواند از آلودگی‌های زیست محیطی ناشی از انواع زباله‌های شیمایی، میکربی، رادیو اکتیو و … جلوگیری کند. تصویب قانون مدیریت پسماندها علیرغم وجود اشکالاتی در آن، می‌تواند بعنوان یکی از گام‌های مهم در راه ارتقاء وضعیت مدیریت مواد زائد جامد در سطح کشور باشد. بر اساس این قانون شهر داری‌ها در محدوده شهرها برای اولین بار قانونا و رسماً بعنوان ارگان مدیریت کننده زباله‌های خانگی شناخته شدند.اگر چه به نظر می‌رسد که اقدامات شهرداری‌ها به تنهایی نمی‌تواند مثمر ثمر بوده و موارد زیر در جهت بهبود وضعیت مدیریت مواد زائد جامد در شهرها ضروری بنظر می‌رسد:۱ ـ تغییر الگوی مصرف مردم از طریق آموزش و فرهنگ سازی و تصویب قوانین مورد نیاز شامل: خرید و استفاده از اجناس با دوام، تهیه مواد غذایی به اندازه مصرف، بازیافت و استفاده مجدد در مبداء تولید۲- استفاده از نیروهای متخصص و دارای دیدگاه‌های بهداشتی و زیست محیطی در مدیریت مواد زائد جامد۳ ـ تلاش برای تولید بیو کمپوست بجای کمپوست مخلوط از طریق ایجاد سیستم‌های بازیافت و جداسازی زباله ای خطرناک در مبداء تولید۴ ـتجهیز ناوگان جمع آوری و حمل و نقل زباله و استفاده از سیستم‌های جدید و بهداشتی۵ ـ مکان یابی مناسب و آماده سازی و نگهداری محل‌های دفن زباله و اجرای کامل تعریف دفن بهداشتی دراین مکان‌هاانجام طرح‌های پژوهشی و تحقیقاتی و یافتن سیستم‌های مناسب دفع زباله بر ای هر منطقه از کشور، افزایش بی رویه جمعیت شهرها، تغییر الگوی مصرف جوامع و ازدیاد سرسام آور مواد زاید جامد و همچنین فقدان روش‌های علمی و مدیریتی مؤثر در امر تولید، جمع آوری و دفع زباله‌های شهری این موضوع را به عنوان یکی از معضلات جوامع شهری در کشورهای در حال توسعه در آورده است. بطور کلی از نظر مهندسی بهداشت، دفع مواد زائد جامد یک مسئله عادی نبوده بلکه یک مشکل زیست محیطی می‌باشد، زیرا دفع غیر بهداشتی آن بطور محسوس در آلودگی‌های محیط و گسترش بیماری‌ها تأثیر دارد. توده‌های زشت مواد زائد، کانال‌های روباز پرشده از زباله‌ها و آبگذرهای مسدود شده بوسیله آن‌ها، خیابان‌های کثیف و پوشیده از آشغال نشان دهنده آلودگی محیط در بسیاری از شهرها و شهرک‌های دنیای در حال توسعه می‌باشند. ساکنین این شهرها در معرض بیماری‌های منتقله توسط پاتوژن ها و پارازیت‌های موجود در این مواد زائد، مزاحمت‌ها و مخاطرات ناشی از آن قرار دارند. زیان‌های اقتصادی ناشی از عدم کنترل مواد زائد جامد در مناطق شهری نیز قابل توجه است. در شهرهای متوسط بطور میانگین در ایران روزانه حدود ۷۰ تن زباله خانگی تولید می‌شود که این میزان زباله علاوه بر هزینه‌های سرسام آور جمع آوری، حمل و دفع آن حجم عظیمی از مشکلات زیست محیطی نگران کننده ای نظیر آلودگی خاک، آب، هوا، رشد و تکثیر حشرات، جوندگان و ناقلین بیماری‌ها را بدنبال داشته و از جنبه‌های بهداشتی زیبایی شناختی نیز علاوه بر دادن چهره زشت به شهرها، سلامتی میلیون‌ها انسان را به مخاطره می‌اندازد. از اینرو برداشتن گام‌های مؤثر و اساسی در زمینه مدیریت موادزائد جامد شهری ضروری بوده و بایستی در رأس برنامه‌های سازمان‌های مسئوول و ذیربط قرار داشته باشد.یکی از دلایل مهم نابسامانی وضعیت زباله‌ها عدم نگرش جامع به این مسئله می‌باشد. امروزه مسئله جمع آوری حمل و دفع زباله‌ها در دنیا بصورت مدیریت مواد زائد جامد مطرح گردیده که از عناصر اصلی تولید، نگهداری موقت، جمع آوری حمل و نقل، دفع و بازیافت تشکیل یافته است و لازم است برای کلیه عناصر برنامه وجود داشته باشد چرا که هر یک از این عناصر متأثر از یکدیگر بوده و پرداختن به یک یا چند عنصر بدون داشتن برنامه برای سایر عوامل سودی نخواهد داشت.سرچشمه مواد بازیافتی یا به عبارتی بازیافتنی‌ها، بیشتر، خانه‌ها و صنایع هستند. برای آسان‌تر کردن کار بازیافت معمولاً دو نوع جداسازی مواد صورت می‌گیرد که «تفکیک در مبدأ» و «تفکیک در مقصد» نام دارند. تفکیک در مبدأ در سطح شهر و خیابان‌ها و فروشگاه‌ها از طریق سبدها و سطل‌های جداسازی مواد انجام می‌شود ولی برای تفکیک در مقصد مکان ویژه‌ای به نام مرکز بازیافت مواد در نظر گرفته شده است. مرکز بازیافت مواد بازیافتی و غیر قابل بازیابی دسته‌بندی می‌شوند. بسیاری از فروشگاه‌ها و کارخانه‌های بزرگ مواد زاید مانند قوطی‌های کنسرو، بطری‌های شیشه‌ای و روزنامه‌های باطله را به منظور بازیافت از مشتری بازخرید می‌کنند. در تعریفی دیگر می‌توان گفت بازیافت عبارت است از فرآیند پردازش مواد مصرف شده به محصولات و مواد تازه به منظوره جلوگیری از به هدر رفتن مواد سودمند بلقوه (ذخیره‌ای)، کاهش مصرف مواد خام، کاهش مصرف انرژی، کاهش آلودگی هوا حاصل از سوختن مواد و آلودگی آب‌ها حاصل از تدفین زباله‌ها در خاک به وسیلهی کاهش مقدار معمول زباله‌ها و کم کردن نشر گازهای گل‌خانه‌ای در مقایسه با تولید خالص. بازیافت یک مؤلفه کلیدی در مدیریت مدرن کاهش مواد زائد که شامل سلسله مرآت کم کردن، دوباره مصرف کردن و بازیافت است. مواد قابل بازیافت چیزهای زیادی را شامل می‌شوند از جمله بسیاری از انواع شیشه‌ها، کاغذها، فلزات، پلاستیک، منسوجات، آلمینیوم‌های الکترونیکی مصرف شده دررایانه‌ها و گوشی‌های تلفن همراه. اما استفاده مجدد از زباله‌های زیستی همچون پسمانده مواد خوراکی به عنوان کود جزو بازیافت محسوب نمی‌شوند. موادی که قرار است بازیافت شوند یا به مرکز جمع آوری این مواد آورده می‌شوند از کنار خیابان جمع آوری می‌شوند و ابتدا دسته بندی شده سپس پاک می‌شوند و دوباره پردازش‌هایی روی آن‌ها انجام می‌شود تا به مواد تازه برای ساخت تبدیل شون اگر چه گاهی اوقات بازیافت در مقایسه با تولید از مواد خام بسیار گران‌تر و مشکل‌تر است، اما به خاطر استفاده مجدد از همان مواد به صرفه‌است زیرا که آن مواد در حالت کلی دارای ارزش ذاتی می‌باشند و بعضی از مواد نیز دارای طبیعت خطرناکی هستند مانند جیوه. به همین خاطر استفاده مجدد از آن‌ها بهتر است. محققان ادعا می‌کنند که بازیافت بیشتر از آنکه منابع را حفظ کند آن‌ها را از بین می‌برد. مخصوصاً در مواردی که دولت تعهد اجرایش را دارد. باید به این نکته نیز توجه کرد که آن‌ها همچنین معتقدند که اگر هزینه‌های عملیاتی کمتر از سایر موارد برای از بین بردن مواد زائد (مثل دفن کردن زباله‌ها در خاک‌چال) باشد، این کار مقرون به صرفه‌است. اما ممکن است هنوز آن ارزش خاص را نداشته باشد.

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار