انديشه شهري

[Abo0ozar 8,637]

ميشل فوكو، فيلسوف و نظريه پرداز برجسته فرانسوي، در تبارشناسي خود درباره امور مختلف از جمله مسابقه شكل گيري زندان، تيمارستان، نظام حقوقي مدرن و... از شرايطي سخن مي گويد كه طي آن در دوره مدرن و فرآيند مدرنيته رويه هاي طرد يا كنارگذاري فعال مي شوند. او در مواردي كه به عنوان مصداق براي ممنوعيت هاي مدرن ذكر مي كند به نمونه جالبي اشاره دارد كه مي تواند مورد بررسي و تحليل قرار گيرد.

 

به گفته فوكو، آن چنان كه اسناد و تحقيقات تاريخي نشان مي دهد تا قبل از دوره مدرن و به صورت مشخص تا قبل از قرن 17 ميلادي بين فضاهاي عمومي كودكانه و بزرگسالانه تفاوتي وجود نداشت. بازي هاي كودكان نيز با بازي بزرگسالان همسان بود همان طور كه نوع گفتار و طرز رفتار اين دو قشر نيز از همساني هاي ويژه اي برخوردار بود. فوكو حتي اشاره مي كند كه كودكان در خصوصي ترين لحظات روابط والدين خود حضور داشتند و رفتار يا گفتار خصوصي والدين و بزرگسالان در حضور كودكان اصلاامر غيرمتعارفي نبود. فضاهاي عمومي در شهرها و محل هاي سكونت هنوز بين كودكان و بزرگسالان تفكيك نشده بود و كودكان در كوي و برزن و همان جايي حاضر بودند كه بزرگسالان نيز حضور داشتند.

 

رفته، رفته با استقرار ارزش ها و نهادهاي مدرن اصل تفكيك پذيري امور پررنگ شد و در اين ميان تفكيك بين حوزه بزرگسالي و حوزه خردسالي نيز شكل گرفت. مدرنيته اين امر را تثبيت كرد كه جهان بزرگسالان و افراد بالغ چيزي جدا از جهان كودكان و خردسالان است. به اين ترتيب، نوع گفتار كودكان و گفت وگو با كودكان تغيير كرد. ادبيات كودكانه و به تبع آن شعر و فرهنگ كودكانه نيز شكل گرفت. بازي هاي كودكانه نيز به طرز مشهودي از بازي هاي بزرگسالان متفاوت شد و تفريح ها و محل هاي تفريح نيز از يكديگر متمايز شدند.

 

براي كودكان پارك هايي ساخته شد. شهرهاي اسباب بازي، سينماهاي خاص كودكان، آمفي تئاترهاي خاص كودكان و فضاهاي ورزشي آنان نيز از بزرگسالان متمايز شد.

 

در اين شرايط حتي لباس، اتاق خواب، ميز و صندلي، ابزار نوشتاري و تزييني كودكان، همه و همه تفاوت هاي چشم گيري يافت و بخشي از صنعت، توليد و فرهنگ و حتي دانش براي كودكان شكل گرفت. به عنوان مثال ادبيات و شعر كودكانه فرهنگي را دامن زد كه كاملابا فرهنگ بزرگسالان متفاوت بود و دانش پزشكي، روانكاوي، مشاوره، آموزش و حتي امروز فلسفه نيز براي كودكان شكل گرفت و حجم انبوهي از نظام دانش در اين راستا پي ريزي شد.

 

تمام اين تحولات، نيازمند فضايي كالبدي و فيزيكي كاربردي بود تا بر تفاوت سپهر كودكان با سپهر بزرگسالان صحه نهاده شود. در راستاي تحقق اين امر شهرسازي و شهرسازان نيز بر آن شدند تا دانش خود را براي تحقق جهان كودكانه بسط دهند. اين تلاش ها تا آن جا ادامه يافت كه امروز شهرسازي بدون در نظر گرفتن كودكان بي معني و ناقص جلوه مي كند.

 

شهرسازي و شهرسازاني كه نظريه يا طرحي ارايه دهند كه كودكان را ناديده انگاشته باشد، اساساكاري ناقص ارايه داده اند. توجه به مبلمان شهري ويژه كودكان، توجه به مقياس هاي انساني براي كودكان، توجه به ابعاد كالبدي متناسب با شرايط جسمي و فيزيكي نرمال كودكان همه و همه امروز به عنوان اصول شهرسازي مدرن مدنظر قرار گرفته است.

 

كما اين كه، گويا امروزه اين يك اصل است كه بتوان نوعي از شهرسازي را طرح ريزي كرد كه، بسياري از گروه هاي اقليتي از جمله معلولان، كم توانان ذهني، سالمندان و... را مدنظر قرار داده و تسهيلات فيزيكي و غيرفيزيكي خاص اين گروه ها را فراهم سازد.

 

امروزه شهري كامل است و به اصطلاح شهري، شهر است كه به لحاظ ساختار تامين كننده نيازهاي تمامي افراد و گروه ها اعم از زنان، مردان، كودكان، سالمندان، معلولان و... باشد.

 

به نظر مي رسد كه اين قضيه و تكنولوژي تثبيت كننده آن كاملامطلوب بوده و كاركردهاي مفيدي دارد، اما نكته جالب اين است كه فوكو در ادامه تحقيقات خود اين روند را كاملامخرب و منفي ارزيابي كرده و چنين تفكيكي را چه در بعد نظري و چه در بعد عملي سازوكار اعمال قدرت معرفي مي كند.

 

در واقع به نظر فوكو نظام طرد و ممنوعيت براساس همين تمايزهاي به ظاهر مفيد و مثبت به وجود مي آيد. وقتي محيطي خاص سالمندان، معلولان و كودكان به وجود مي آيد محدوديت هاي اوليه اين است كه بي شك اين گروه ها حق ورود به محيط هاي ديگران را ندارند.

 

اين تمايز گذاري ها دستمايه بسياري از هواداران حتي اقليت ها و فمينيست ها قرار گرفته و آن ها نيز تاكيد مي كنند كه پرداختن اين چنين به زنان، كودكان و به طور كلي اقليت ها نه تنها در راستاي تحقق حقوق آنان كه براي تسلط و انقياد آنان است.

 

منابع:

 

1- نظم گفتار، ميشل فوكو، ترجمه باقر پرهام، نشر آگه

 

2- تاريخ جنون، ميشل فوكو، ترجمه فاطمه و لياني، نشر هرمس

 

 

نويسنده: سعيد راعي