مقاله تندوره؛ زیستگاه پلنگ ایرانی

[An@hita 8,666]

پارک ملی تندوره یکی از مناطق حفاظت شده ارزشمند ایران است که بین شهرهای درگز و قوچان در استان خراسان رضوی نزدیکی مرز ترکمنستان واقع است. این منطقه بهترین زیستگاه پلنگ در ایران و معروف به «پلنگستان ایران» است و با توجه به حفاظت طولانی، دورافتادگی و دست نخوردگی نسبی، محیط مناسبی برای حیات وحش جانوری و گیاهی در آن پدید آمده است.

 

 

 

تندوره در یک نگاه

 

تنوره در بهمن 1347 با مساحت 73435 هزار هکتار (734 کیلومتر مربع) به عنوان منطقه حفاظت شده تعیین شد. یک سال بعد به «پناهگاه حیات وحش» ارتقا یافت و بهمن 1353 حدود دوسوم آن یعنی 53780 هکتار به عنوان پارک ملی تحت حفاظت قرار گرفت.

پس از انقلاب به دلایلی که ظاهرا مهمترین آن ساخت جاده ای از میان پارک بود، بخشی از پارک ملی از آن جدا شد و مساحت پارک به حدود 37800 هکتار رسید و 23 هزار هکتار از بخش های غربی و شمالی پارک به عنوان منطقه حفاظت شده تعیین شد.

تندوره در منطقه کوهستانی و نسبتا خشک واقع شده، میزان بارندگی سالانه آن بین 106 تا 493 میلی متر است که در مناطق و زمان های مختلف متغیر است و به همین جهت گاه منطقه با کم آبی رو به رو می شود.

زمستان های سرد و پربرفی دارد و در ارتفاعات جنوبی و غربی دما تا منفی 20 درجه هم افت می کند و برف تا خرداد ماه باقی می ماند. ارتفاع منطقه بین 884 متر تا 2586 متر در قله قنبرعلی در جنوب پارک متغیر است. بخش جنوبی تندوره بیشتر از تپه ماهورهای مرتفع و بخش شمالی بیشتر از کوه ها و صخره های سنگی و دره های عمیق تشکیل شده و بخش شرقی پست تر است. چشمه های این منطقه به رود درونگر می ریزند که زمین های کشاورزی شهرستان درگز را سیراب کرده و سپس وارد صحرای قره قوم در ترکمنستان می شود.

در داخل پارک ملی سکونتگاه انسانی وجود ندارد ولی در اطراف پارک روستاهایی هستند که سکنه آن از کردهای کرمانجی اند که در دوران شاه عباس صفوی به این منطقه کوچانده شدند.

 

 

 

مسیر دسترسی

 

تندوره در جنوب شرقی شهرستان درگز واقع شده است. راه دسترسی به این پارک از طریق جاده درگز-قوچان است. در این جاده سه مسیر فرعی برای ورود به پارک ملی وجود دارد:

مسیر اول : از طریق روستای اینچه کیکانلو به پاسگاه شیرآباد

مسیر دوم: از درگز به سوی پاسگاه چهل میر در شرق پارک

مسیر سوم: از نوخندان به سوی زیارتگاه بابانستان در شمال پارک

[An@hita 8,666]

حیات وحش

 

این منطقه با توجه به سابقه حفاظت طولانی و موقعیت دورافتاده آن تا حد زیادی دست نخورده مانده و وضعیت خوبی هم از نظر پوشش گیاهی و هم از لحاظ تنوع و شمار حیات وحش دارد. اهمیت آن به ویژه با توجه به شمار بالای پلنگ های آن است تا جایی که به نظر می رسد بهترین زیستگاه پلنگ ایرانی باشد و بیشترین تعداد پلنگ در ایران در این منطقه زندگی کنند. اواخر سال 88 که برنامه معاوضه پلنگ ایرانی و ببر سیبری بین ایران و روسیه آغاز شد، مقامات و کارشناسان روسی برای انجام تحقیقات خود، از این پارک دیدن کردند و درخواست زنده گیری چند قلاده از پلنگ های آن برای انتقال به روسیه را داشتند.

سال 1387 تعداد پلنگ ها در این منطقه حدود 60 قلاده برآورد شده است. بز کوهی هم که طعمه اصلی پلنگ هاست جمعیت خوبی دارد و در گله های بزرگ دیده می شود. پلنگ ها و بزها زیستگاه مشترکی دارند و بیشتر در مناطق صخره ای صعب العبور زندگی می کنند. از پستانداران بزرگ دیگر منطقه قوچ و میش است. قوچ و میش های این منطقه از زیرگونه اوریال هستند و در واقع خالص ترین نژاد گوسفند وحشی اوریال در این منطقه زندگی می کند. گرگ و گراز نیز از پستانداران بزرگ دیگر این منطقه هستند. به طور کلی جانوران این منطقه از جمله گرگ ها، پلنگ ها و قوچ و میش ها جثه بزرگتری نسبت به همنوعان خود در دیگر مناطق کشور دارند که این موضوع براساس اصل بوم شناختی برگمن قابل توجیه است.

براساس این قانون طبیعی، حیواناتی که در مناطق سردتر و عرض های جغرافیایی بالاتر زندگی می کنند، جثه بزرگتری دارند تا در زمستان گرمای بدن خود را بیشتر حفظ کرده و ذخیره چربی مطمئنی داشته باشند ولی در مناطق گرم وضعیت برعکس است و جثه کوچک تر برای همان نوع جانور مناسب تر است.

[An@hita 8,666]

به جز پلنگ، 4 نوع گربه سان دیگر یعنی گربه دشتی، گربه جنگلی، وشق یا سیاهگوش اوراسیا گربه پالاس هم در این منطقه زندگی می کنند. از این میان گربه پالاس که چثه ای کمی بزرگ تر از گربه اهلی و بسیار پشمالو دارد از جانوران نادر و در معرض خطر انقراض است. کفتار، روباه معمولی، شغال، تشی، انواع گورکن، سمورسنگی و راسوی کوچک و زیبایی به نام زرده بر از دیگر پستانداران مهم منطقه است. همچنین گروهی اسب وحشی که ازاسب های اهلی رها شده و فرار کرده هستند، نیز در این منطقه آزادانه زندگی می کنند. از خزندگان نیز در مجموع 18 گونه مار و گونه های متعدد مارمولک، سوسمار و لاک پشت در منطقه شناسایی شده است.

از مارهای سمی این منطقه یک نوع کفچه مار بزرگ از خانواده مارهای کبری شهرت زیادی دارد.

تنوع پرندگان نیز در این منطقه بالاست. پرندگان شکاری مثل عقاب دشتی، عقاب شاهی، عقاب طلایی، کور کور، سارگپه، انواع کرکس از جمله دال، دال سیاه و هما، انواع شاهین، قوش، جغد و پرندگان دیگری مثل دست کم هشت گونه متفاوت از خانواده چکاوک ها، 7 گونه از خانواده کلاغ ها، 9 گونه از خانواده کبوترها و همچنین قرقاول، بلدرچین، تیهو، کبک، پیت، توکا، بادخورک، زنبورخوار، هدهد، دو جنبانک و انواع پرستو، سهره و گنجشک در این منطقه زندگی می کنند که برخی بومی و برخی مهاجرند.

تندوره پوشش گیاهی متنوعی نیز دارد و 373 گونه گیاهی در آن شناسایی شده که بسیاری از آنها از گیاهان دارویی است. در گذشته نه چندان دور بخش بزرگی از منطقه به طور کامل پوشیده از جنگل های ارس و دیگر درختان پهن برگ بود که این جنگل ها بر اثر بهره برداری مفرط تا حد زیادی از بین رفته اند و بازگشت آن به حالت سابق با ادامه حفاظت دست کم به 300 سال زمان نیاز دارد.

درختان و درختچه های زرشک، شیرخشت، گردو، گوجه وحشی، بید و انجیر و بوته ها و گل هایی چون درمنه،گون، آویشن، کتان، باریجه، زیره سیاه، نسترن، شقایق، زنبق، جارو، اسپند، کاسنی، گل مینا، بومادران و آفتابگردان از دیگر گیاهان مهم پارک است.

 

 

 

جاذبه های تاریخی و زیارتی

 

در این منطقه چندین اثر و بنای تاریخی و زیارتی نیز وجود دارد که از دیرباز مورد توجه مردم بوده اند. مهمترین بنای تاریخی آن بازمانده های دژی به نام قلعه رجبه است که مربوط به دوران پیش از اسلام می شود. زیارتگاه چهل میر هم از مهمترین آثار مورد توجه زائران و گردشگران است که در دره ای به همین نام در شرق منطقه قرار گرفته و یکی از بهترین چشمه های منطقه و یکی از پاسگاه های محیط بانی هم در آن واقع است. البته باید توجه داشت که این دره از مناطقی است که محل زندگی بسیاری از جانوران منطقه از جمله پلنگ ها در اطراف آن قرار دارد.

چند زیارتگاه دیگر مثل زیارتگاه بابانستان و چشمه علی بلاغ، که بر اساس افسانه های محلی امام علی (ع) در یکی از جنگ هایش در کنار آن اقامت کرده هم در این منطقه وجود دارد.