ارزيابي تحولات منابع آب و خاك و ارائه راهكارهاي مديريتي مناسب

[soil eng 17,164]

پورياولي فيضي دولت آبادي¹ ، سعيد شيرواني دوست² و پيام فيضي دولت آبادي³

 

 

1 كارشناس رابط آب و خاك مديريت جهاد كشاورزي فسا. Poria.feizi@gmail.com) )

2 مسئول آب و خاك مديريت جهاد كشاورزي شهرستان فسا.

3 سرباز امريه اداره منابع طبيعي و آبخيزداري شهرستان فسا.

 

چكيده

ضرورت تأمين آب براي زندگي از جمله مقولاتي است كه از آغاز هزاره سوم در دستور كار مجامع جهاني و دولت‌ها قرار گرفته است. بحران كم آبي و افت سطح آب زيرزميني از يك طرف، اثرات تخريبي سيلاب ها و هدررفت آب از طرف ديگر ايجاب مي كند كه با بهره گيري از فنون پيشرفته علمي در جهت تقويت اين منابع ارزشمند به منظور توسعه پايدار كشاورزي گامي اساسي برداشت تا با تدابير سازه‌اي و انتقال بين حوضه‌اي آب و اقدامات مديريتي (مديريت توامان عرضه و تقاضا) براي تأمين آب براي عموم مردم اقدام نمايند در اين پژوهش به بررسي مهمترين عوامل و تحولات منابع آب و خاك گرديده و ضرورت اجراي برنامه هايي براي افزايش راندمان مصرف آبياري و جلوگيري از برداشت­هاي بي رويه را به منظور صرفه­جويي در مصرف آب، كنترل و استفاده بهينه از منابع آبهاي سطحي موجود و امثال آن را بعنوان راهكارهايي براي تقويت و تعادل آبخوان­ها محسوب كرده و ضرورت تصميم گيري مناسب با اعمال يك مديريت صحيح را در منابع آب و خاك بويژه در بخش صنعت و كشاورزي را ضروري مي داند.

 

واژه هاي كليدي: آبخوان، راندمان آبياريي، منابع آب و خاك.

 

پيشگفتار

بررسي بيلان آب كشور نشان مي­دهد كه به رغم مهار تمامي آبهاي سطحي و قابل استحصال، با توجه به روند رشد جمعيت و گسترش شهر نشيني و توسعه بخش­هاي صنعت و خدمات در مقايسه با بخش كشاورزي، در آينده نه چندان دور با كمبود جدي آب مواجه خواهيم شد. لذا برنامه ريزي دقيق و جامع به منظور استفاده بهينه از منابع آب در بخش كشاورزي كه حدود 91 درصد منابع آب مصرفي كشور را بخود اختصاص داده، بويژه براي مقابله با بحران خشكسالي ضروري است.

 

يافته ها

توسعه كشاورزي

كمبود منابع آب شيرين و تجديد شونده در دنيا اولين و مهمترين عامل محدوديت در توسعه كشاورزي و افزايش توليدات كشاورزي است. كشور ايران نيز از اين چالش به دور نبوده و تنش­هاي وارده را احساس مي­نمايد. ايران با ميانگين بارندگي 250 ميليمتر در سال حدود يك سوم متوسط بارندگي دنياست.

حيدري (1388) اظهار داشت كه ايران از جمله كشورهايي است كه در مناطق خشك و نيمه خشك دنيا قرار دارد و با كمبود آب مواجه است. لذا برنامه ريزي دقيق به منظور استفاده بهينه از منابع آب در بخش كشاورزي كه حدود 91 درصد منابع مصرفي كشور را به خود اختصاص داده، از اهميت ويژه اي برخوردار مي­باشدلذا توجه به برخي پارامترها در جهت بهبود بخشيدن اين بخش در افزايش توليدات كشاورزي ضروري مي­باشد.

 

مديريت صحيح سيستم­هاي آبياري

آناليز هر سيستم آبياري كه بر پاية اندازه گيري در شرايط واقعي مزرعه و در حين كار سيستم استوار باشد را ارزيابي گويند.مطالعة ارزيابي يك سيستم آبياري از آن جهت ضروري است كه براي مديريت مشخص ميسازد كه سيستم اجرا شدة كنوني ازچهبازدهاي برخوردار است تا بتوان با اعمال يك مديريت صحيح، راندمان كاربرد واقعي سيستم را به حداكثر راندمان كاربرد ممكننزديك كرد. به‌رغم محدوديت منابع آب و توزيع نامناسب زماني و مكاني آن در كشور، استفاده از اين منابع با ارزش و غيرقابل جايگزين از كارآيي مطلوبي برخوردار نبوده و راندمان آن بسيار پايين است. ميزان كارآيي مصرف آب در بخش كشاورزي حدود 30 تا 37درصد محاسبه مي‌شود.جهت مديريت صحيح سيستمهاي آبياري، آگاهي از وضعيت موجود سيستم آبياري به لحاظ كارائي،بررسي فني و هيدروليكي عمكرد آن و سازگاري با شرايط اقليمي هر منطقه، ارزيابي سيستم آبياري در شرايط واقعي مزرعهمسئله­اي بسيار مهم مي -باشد. اخيراً در سطح كشور استفاده از انواع مختلف سيستمهاي آبياري تحت فشار گسترش پيدا كرده است.

 

افت سطح آبهاي زيرزميني

برداشت بي رويه از آبهاي زيرزميني در بسياري از نقاط جهان سبب افت شديد سطح سفره هاي آب زيرزميني شده است. بطور كلي كسري حجم مخزن آب زيرزميني جهان سالانه بين 750 تا 800 ميليارد متر مكعب برآورد مي شود كه يك درصد آن متعلق به كشور ايران است. برداشت بي رويه از آبهاي زيرزميني بحران ديگري به صورت شور شدن ذخائر آبي را سبب مي شود زيرا به علت بر هم خوردن تعادل بين آب شور و شيرين سبب پيشروي آب شور در بستر آب شيرين سفره هاي زيرزميني مي شوند. افزايش تدريجي درجه شوري آب زيرزميني در دست بهره برداري، آغازي جدي براي نمكزايي و نهايتاً تخريب منابع اراضي در جهت كويري شدن مي‌باشد. در ايران به استناد گزارش‌هايي كه از طريق وزارت نيرو منتشر مي شود، سفره‌هاي آب زيرزميني در اغلب دشت‌هاي كشور وضعيت مطلوبي ندارند. بر اساس آمار سال آبي82-1381 حدود 6/74 ميليارد مترمكعب آب از طريق چاه‌ها، چشمه‌ها و قنوات از منابع آب زيرزميني كشور استحصال مي‌شود كه حدود60 درصد آب استحصالي از طريق بيش از چهارصد و پنجاه هزار حلقه چاه است. هرچند فقط 28درصد چاه‌هاي موجود كشور عميق است اما ميزان بهره‌برداري از اين چاه‌ها بيش از 69 درصد تخليه كل چاه‌هاي كشور را شامل مي‌شود و از كل تعداد چاه‌هاي موجود حدود 268 هزار حلقه در مناطق آزاد و190 هزار حلقه در مناطق ممنوعه حفر شده است. از سوي ديگر جديدترين آمار حاكي از آن است كه از 609 محدوده مطالعاتي، 225 محدوده ممنوعه اعلام و پيشنهاد ممنوعه شدن 45 محدوده ديگر نيز توسط شركت‌هاي آب منطقه‌اي كشور به وزارت نيرو ارائه شده‌ است. بررسي آمار و ارقام موجود از وضعيت بهره‌برداري آب‌هاي زيرزميني در حوزه‌هاي اصلي كشور نشان مي‌دهد كه در مقابل 7/57 ميليارد مترمكعب تخليه آب‌هاي زيرزميني حدود 7/50 ميليارد مترمكعب تغذيه صورت گرفته است. به عبارت ديگر، حدود 7 ميليارد مترمكعب بيش از ميزان تغذيه از آب‌هاي زيرزميني بهره‌برداري شده بطوري كه در اكثر نواحي كشور سطح سفره‌هاي آب زيرزميني به‌شدت افت نموده و تراز آن منفي است. اين در حالي است كه ساليان متمادي آبياري به عنوان ساده ترين و تنها چاره درد براي توليد غذاي بيشتر در مناطق بياباني مطرح بوده است اما به دليل روش هاي نادرست و غيرعلمي و صرفا آبياري سنتي ، گذشته از اتلاف آب محدود موجود در اين مناطق در بسياري از موارد اراضي كشاورزي تبديل به بيابان و كوير شده اند(وزارت نيرو).

 

كيفيت شوري آب و خاك

در كشور ايران مناطقي وجود دارد كه ميزان تبخير در آنها بيش از 8 برابر ميزان بارندگي مي­باشد (Movahhedy-Dehnavy et al., 2009). از اين رو استفاده از آبهاي با كيفيت پايين همانند آبهاي شور جهت توليد محصولات زراعي در اكثر نقاط كشور دور از انتظار نيست. در بررسي كيفي آب از نظر آبياري بايد پارامتر­هاي متعددي را در گرفت. زيرا كيفيت بد آب نه تنها گياه را تحت تاثير قرار مي­دهد، بلكه ساختار خاك را هم دچار تغييرات مي­كند (Flagella et al., 2004).

بيشتر آبهاي كشاورزي از نظر كيفيت مناسب مي­باشند. ليكن از آانجايي كه معمولا در مناطق خشك و نيمه خشك آب مصرفي در كشاورزي حاوي مقاديري از املاح محلول است، در طي زمان به ويژه با وضعيت زهكشي نامناسب و ضعيف، موجبات تراكم نمك­هاي محلول را در خاك فراهم مي­سازد. از طرفي گياه، آب و مواد محلول را مستقل از هم جذب مي­كند و احتياجات گياه به املاح، با جزء بسيار كمي از كل نمك­هاي اضافي شده از طريق آبياري مرتفع مي­گردد. بنابراين در هر آبياري با آب با كيفيت پايين در سيستم­هاي فاقد زهكش، مقداري املاح در خاك جمع مي­شود. در طي آبياري مكرر و با گذشت زمان مقدار زيادي از نمك به خاك اضافه شده، در نهايت در اثر شوري اين اراضي، خاك­ها تبديل به سرزمين­هاي شور و بي حاصل مي­شوند(Chen et al., 2002).

آمزكتا Ame’zketa, 1999)) اظهار داشت شوري چون سبب كاهش عملكرد گياهان زراعي مي­شود و منجر به كاهش ميزان نفوذپذيري خاك بويژه در خاك­هايي با بافت رسي مي شود سبب كاهش ميزان هدايت هيدروليكي خاك شده، در نتيجه از عملكرد گياهان زراعي مي­كاهد. براي مقابله با اين مسئله بر اساس نظر تدچي و دلاكويلا., 2005) Tedeschi and Dell’Aquila) زهكشي و استفاده از آبشويي خاك مي­تواند بسيار موثر باشد چرا كه آبشويي مي­تواند سبب خارج كردن يون­هاي سديم و كلر از محيط ريشه و جلوگيري ازخسارت آنها به گياهان شود.

 

بحث و نتيجه گيري

منابع زيرزميني آب به صورت مستقيم يا غيرمستقيم از آب‌هاي سطحي و بارندگي تغذيه مي‌شوند. بنابراين استفاده پايدار از اين منابع به معناي برداشت محدود از آن‌هاست. در سال‌هاي اخير در بسياري از كشورهاي جهان برداشت آب از منابع زيرزميني از ميزان تغذيه ساليانه آن‌ها بيشتر است. اين امر به معناي استخراج و استفاده از آبي است كه در طول هزاران سال در لايه‌هاي آب‌دار زمين ذخيره شده‌است. با اين كار سطح آب‌هاي زيرزميني در منطقه روز به روز افت كرده و سرانجام به جايي خواهد رسيد كه آبي براي استخراج وجود نخواهد داشت. پايين افتادن سطح آب‌هاي زيرزميني به معناي خشك شدن مناطق پايين دست (مناطق با ارتفاع كمتر كه آب جاري در لايه‌هاي آب‌دار تحت اثر جاذبه به سمت آن‌ها جريان مي‌يابند) و از بين رفتن چاه‌ها،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

و چشمه‌هاي آن است. به منظور صرفه جويي در مصرف آب، كنترل و استفاده بهينه از منابع آبهاي سطحي موجود، مطالعه و اجراي طرح هاي آبخوانداري و پخش سيلاب و تغذيه مصنوعي و همچنين برخي اقداماتي كه مستقيما در اختيار وزارت نيرو مي باشد از جمله جلوگيري از بهره برداري و انسداد چاههاي غير مجاز، كنترل بهره برداري چاههاي داراي پروانه و امثال آن راهكارهايي براي تقويت و تعادل آبخوانها محسوب مي شوند.

در راستاي گسترش كمي سيستم­هاي آبياري ، بايستي كيفيت طرحها نيز مورد توجه قرار گيرد و با ارزيابي طرحهاي اجرا شدةموجود، فاكتورهاي ارزيابي نظير يكنواخي توزيع، راندمان پتانسيل سيستم و راندمان واقعي كاربرد آب اندازه گيري شود و نحوةعملكرد سيستم مشخص و با ارائة راه حل­هاي ساده در جهت رفع نواقص، گامهاي موثري برداشته شود تا سيستم موجود با حداكثرپتانسيل، مورد بهره -برداري قرار گيرند و از طرفي راهبردهائي جهت توسعة اصولي سيستمهاي آبياري معرفي گردند.

 

مراجع

 

 

 

 

 

 

حيدري، ن. 1388. برنامه راهبردي بهبود بهره وري آب كشاورزي. كرج: موسسه تحقيقات فني و مهندسي كشاورزي.

وزارت نيرو. 1384، ويژه نامه پيام آب.

 

Ame’zketa, E. (1999). Soil aggregate stability: a review. J Sustain Agr, 14: 83–151.

 

Chen, S., Li, J., Fritz, E., Wang, S. & Huttermann, A. (2002). Sodium and chloride distribution in roots and transport in three poplar genotypes under increasing NaCl stress. Forest Ecol. Manage, 168: 217-230.

 

Flagella, Z., Giuliani, M. M., Rotunno, T., Di Caterina, R. & De Caro, A. (2004). Effect of saline water on oil yield and quality of a high oleic sunflower (Helianthus annuus L.) hybrid. Euro. J. Agron, 21: 267-272.

 

Movahhedy-Dehnavy, M., Modarres-Sanavy, S. A. M. & Mokhtassi-Bidgoli, A. (2009). Foliar application of zinc and managanese improres seed yield and quality of safflower (Carthamus tinctorius L.) grown under water deficit stress. Industrial crops and products, 30: 82-92.

 

Tedeschi A. & Dell’Aquila, R. (2005). Effects of irrigation with saline waters, at different concentrations, on soil physical and chemical characteristics. Agr Water Manage, 77: 308–322.

 

-------------------------------------------------

 

Evaluation of soil and water resources development and management strategies

 

P. Feizi. D¹, S. Shirvanidoost² and P. Feizi. D^3.

 

 

1-Expert interface of water and soil sciences department of Agriculture

2-Head Office in the Department of Agriculture's Soil and Water

3-Officer of the Department of Natural Resources and Watershed

 

*pouryavally feizi’s E-mail (Poria.feizi@gmail.com)

Abstract

 

The necessity of water for life, including millennium categories that have been on the agenda of governments and international organizations. Water crisis and the drop in groundwater level in a side one, the destructive effects of floods and water loss on the other side requires That utilizes scientific techniques to strengthen these valuable resources to develop sustainable agriculture move to strategies, formations and transitions and management measures supply for the public to review in the study the most important developments of soil and water resources was the high efficiency of irrigation and prevention program for harvest irregular and providence in the water use, control and optimize the use of available surface water resources and. so it has a ways to strengthen and balance of the aquifer that is Necessary and appropriate decisions by applying a proper management of soil and water resources, particularly in the agricultural and industrial sectors as required.

 

 

 

Key words: groundwater, irrigation efficiency, soil and water resources.

 

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام