مقاله رد پای معماری پایدار در باغ سازی ایرانی

[Mina Yousefi 24,157]

چکیده

 

 

 

 

معماری پایدار طراحی و ساخت محیطی پاک و سالم بر اساس بهره برداری موثر از منابع طبیعی و اصول اکولوژیکی و محیط شکل گیری اثر در بستر می­باشد.

 

در این مقاله سعی بر این شد با توجه به تعریف ارائه شده اصول طراحی معماری پایدار در باغ سازی ایرانی برسی شود و راه کارهای برای بهره­گیری از این نتایج در طراحی فضاهای سبز شهری مطرح گردد. باغ سازی ایرانی همانند معماری ایرانی آن­چنان طراحی شده است که با اکوسیستم محیط منطبق باشد. از شاخص­ها و ویژگی­های باغ ایرانی که باعث پایداری و ماندگاری­شان گردیده است بهره­گیری از عناصر محیطی و بستر شکل­گیری باغ می­باشد. به منظور ملموس­تر شدن بحث باغ فین کاشان به عنوان یک نمونه باغ ایرانی مورد برسی قرار گرفت.

 

در این راستا بستر شکل­گیری،نقش پوشش گیاهی،جایگاه اب،دید بصری،زیبای شناختی ،کالبد،اکو لوژیک محیط و همچنین عوامل تقویت کننده باغ مورد برسی قرار گرفته است. نتیجه برامده بیانگر رعایت اصول و اساس طراحی پایدار در باغ سازی ایرانی می­باشد.

 

 

مقدمه

 

 

 

معماران ایرانی در عرصه­های معماری و شهرسازی از پیشگامان عرصه هنر این مرزو بوم بوده­اند و عناصر بدیع و زیبایی به یادگار گذاشته­اند اگر بناها و شهرهای تاریخی ما همواره اصالت و پایداری خود را دارند باغ­هایمان نیز ورای اندیشه­های شکل­گیری­شان نمودی از آرمان گرایی و ارزش­های ایرانی را دارند و بی­تردید از پایدارترین و ماندگارترین اثار ایران زمین به شمار می­ایند . باغ ایرانی مفهومی نقش بسته بر بستر شکل گیری و سر براورده از فرهنگ غنی و جان گرفته از اداب و رسوم مردمان این مرز و بوم است.

 

در حقیقت علاقه ایرانیان به درخت,گل و اب از باغ فضای مقدس و پاک ساخته شده است و باغ مکانی است که از رابطه طبیعت و انسان سخن می­گوید.

 

از بین باغ­های بسیار زیبا و باشکوه ایرانی باغ فین کاشان بیش از دیگر باغ­ها خودنمایی میکند؛ نه تنها از حیس زیبای­شناسی حتی از دیدگاه ساختار و نظام پایداری نیز از نمونه­های بارز یک باغ کامل ایرانی است.

 

در این مقاله سعی بر این است اصول پایدار باغ فین مورد برسی قرار گیرد و عناصر و اصول کاربردی را برای پایدار سازی فضاهای سبز شهری عنوان گردد.

 

 

 

ساختار هندسی اساس پایداری باغ ایرانی

 

 

 

هندسه اساس هنر و معماری ایرانی است؛ نگرش هندسی گستره­ای وسیعی از معماری ایرانی از زیبای­شناسی تا ساختارها و شالوده­ها را شامل می­شود .تاثیر ساختارهای هندسه از معماری ایرانی خو پهنه وسیعی از تعریف و شکل­گیری فضایی,تا مسایل نیایشی و استاتیکی را تحت­تاثیر قرار می­دهد .این تاثیر گذاری در باغ فین که در پیوند فضاهای بسته و باز شکل می­گیرد در تمامی عرصه­ها بچشم می­خورد و ما باغ گذشته از شکل­گیری هندسی فضا­ها بسته فضا­های باز و عرصه­های طبیعی نیز به نظم درامده و با هندسه قوام می­گیرند .

 

ساختار­های هندسی در باغ به ابعاد و تناسبات کلی، حصارها، محورهای اصلی و فرعی، ردیف­های درختکاری، جوی­های اب، نحوه حضور و عبور اب و به طور کلی به هندسه مسلط در باغ می­پردازد؛ این ساختارها در عین حال حامل شالودها و بنیادهای شکل گیری مجموعه از ایده­ها و مفاهیم اولیه تا به شکل نهای باغ است؛ به همان اندازه که اصول هندسی در باغ واجد اهمیت است در شکل بخشی به مفهوم فضاهای سبز شهری نیز می­تواند نقش افرین باشد.

 

 

 

-هندسه و نظام کارکردی باغ

 

 

 

از خصوصیات مهم باغ فین نظم دقیق و هندسی درنحوه­ی کاشتن درختان است و برای این منظور هر بخش از باغ به شکل مربع و مستطیل است که به مربع­های کوچکتر تقسیم شده است. طرح باغ فین بر اساس توجه و کاربرد خاص مربع در ترکیب کلی و اجزاء ان استوار است و این خصیصه شخصیت متمایز باغ فین را شکل می­دهد. توجه به اشکال هندسی و ایجاد اشکال مربع برای ساده نشان دادن اجزاء باغ و تعیین محل دقیق کاشت درختان به گونه ­ای که ردیف درختان از هر طرف دیده شود از اهمیت خاصی برخوردار بوده است

 

جنبه­های عملکردی هندسه در باغ فین-2-2

 

نظام باغ از نظر عملکردی به گونه­ای است که در اثر گذشت زمان و نیاز به جایگزینی احتمالی درختان از بین رفته تا زمان­های طولانی حفظ می­شود و شکل کلی باغ از بین نمی­رود وعلاوه بر این امکان نورگیری منظم همه درختان فراهم می­شود و هرگز به طور ناگهانی قسمتی از باغ خالی از درخت نمی­شود وباغ همواره پایداری و اصل خود را حفظ کرده است.

 

 

 

هندسه باغ، صرفه­جویی در انرژی

 

 

 

 

یکی دیگر از خصوصیات هندسی باغ­ فین قرارگیری منظر روبروی کوشک و کشیدگی کلی باغ در جهت محور اصلی باغ است واز دلایلی که می­توان برای این امر بر شمرد میتوان به تنظیم نور در محوطه باغ و ایجاد بیشترین سایه در اوقات روز در چشم­انداز اصلی باغ وهمچنین بهرگیری از هندسه و قاعده مربع به عنوان اسان­ترین راه برافزایش اب­رسانی، با طی­کردن کمترین مسیر و جلوگیری از هدر رفتن اب اشاره کرد که با توجه به وضعیت اب وهوای منطقه کاشان راه حل مناسبی برای صرفه­جویی انرژی(که از اساسی­ترین جنبه­های معماری پایدار محسوب می­شود)است.

 

 

 

جایگاه اب در پایداری باغ ایرانی

 

 

اب در خشک­بوم شهر کویری کاشان کمیاب است و از این رو معمار زبردست ایرانی اب را با صرفه­جویی به کار برده ودر باغ با هنرمندی ماهرانه بیشتر از انچه هست به نمایش گذاشته است. با استفاده از جوی­های هندسی و خطی اب را به درون ساختمان باغ آورده و در میان یورت­ها و گشایش فضا­ها با وسعتی مناسب و متناسب وبا بازتاب اسمان و درختان را در نظر بینندگان به تماشا گذاشته­است. معمار توانمند ایرانی با گذراندن اب از جوی­ها، فواره­ها، حوض­ها و حوضچه­ها حس کم ابی را در نظر بینندگان به فراموشی کشانده است.

 

 

 

تأثیر رسیدگی به فضا در پایداری باغ ایرانی

 

 

به طور کلی از نظر روان شناختی لازمه میدان ادراکی یا فضا وجود قاعده جهت­یابی و شکل­گیری محیط بر اساس قواعد است؛ نبود قاعده مساوی با سردرگمی، احساس­ترس، وحشت و عدم ارامش و شرایت روانی و امنیت می­شود؛ در باغ فین علاوه بر عناصر خطی (اب گذرها،کرت­ها ...)که در راستای چهار جهت اصلی قرار گرفته است دیوارها به عنوان محصور کننده فضا در تعریف فضا و میدان ادراکی که منطبق با گرایش ایرانیان به درونگرای است نقش مهمی را ایفا می­کند. دیوار اطراف باغ علاوه بر ایجاد یک حفاظ باعث می­شود وقتی انسان از فضای بیرون باغ به داخل وارد می­شود فضای متفاوتی را ببیند، یکی از تفاوت­های اساسی باغ­ها و پارک­ها همین حصارهای اطراف هستند امروزه پارک­های ­بی­دروپیکر هرگز تجربه­ای نو و درک فضای جدید را برای بیننده به وجود نمی­اورند.

 

 

 

-تنوع در وحدت و وحدت در تنوع فضایی

 

 

باغ­فین در عین وحدت در خطوط کلی، هندسه ومصالح اجرای دارای تنوع فضایی بی­نظیری است؛ تنوع فضایی باغ با تعریف فضاهای مستقل از هم از طریق محدود سازی، تنظیم فاصله دید، بهره گیری از اشکال کامل هندسی، طرح کاشت درختان، ترکیب بندی متفاوت از گونه­های گیاهی­، کارکردهای فضایی با اب و امثال ان نمود پیدا می­کند. محورهای اصلی، فرعی، کرت­ها، حوض­ها وفضاهای جانبی با تنوع بسیار زیادی که ارائه می­دهد نشان از یک نظم و وحدت فضایی در کلیت باغ می­دهد.

 

 

 

پوشش گیاهی (سرو نماد پایداری باغ ایرانی)

5جنس، گونه، محل قرارگیری، طرح کاشت، زیبای منظر، سودمندی (محصول­دهی، سایه اندازی و...) و حفاظت از باغ در مقابل عوامل طبیعی از جمله مسائلی هستند که بنا بر انها نوع پوشش­گیاهی در باغ تعیین شده است.

 

 

از شاخصه­های باغ فین کاشان می­توان به سروهای سر به فلک کشیده که نماد پایداری و جاودانگی است اشاره کرد که در باغ تاثیر به سزای دارن و با سایه ­های گسترده همچون پناه­گاهی هستند برای مردمانی که از از گرمای طاقت فرسای کویر به ستوه امده­اند، در عین حال مسیرهای اصلی که به کوشک ختم می­شوند با بهره گیری از سروهای سر به فلک کشیده منظره­ای بسیار چشم­نواز را به ارمغان می­اورند.

 

برای ایجاد سایه از درختان سایه افکن خصوصاً سرو استفاده شده است و برای کمک بیشتر به ایجاد سایه گذرگاه­های باغ را باریک طراحی کرده­اند تا سایه درختان دو طرف همه سطح گذرگاه­ها را بپوشاند، این درختان که همواره برگ دارند و سبز رنگ هستند در تمام فصول سال و خصوصاً در فصل زمستان باغ را سرسبز نگاه می­دارند، همچنین سرو از لحاظ زیبای، سرسبزی، تناسب و کشیدگی همواره از دیدگاه ایرانیان از جایگاه بصری ویژه برخوردار بوده است.

 

 

 

نتیجه­ گیری

 

 

باغ ­فین­کاشان به عنوان یک باغ ایرانی، اثری هنری زیبا و چند منظوره است. این باغ پاسخگوی نیازها ، مزین به نظم، تناسب ، حرمت و محرمیت ، منزه از بیهودگی ، افراط و تفریط ، موظف به کار این سود ­­­­دهی ، مساعد به قناعت و صرفه­جویی و مجهز به پایداری است.

 

حال اینکه امروز ما شاهد ساخت فضاهای سبز و پارک­های بی روح و بی اصالت اروپایی در سرزمین­هایمان هستیم ، پارک­هایی که هرگز با روحیه ، نگرش و حتی آب و هوا و اقلیم کشورمان سازگاری ندارند، پارک­های بی­هویتی که هرگز اثری از هندسه و نظم ساده­ای و چشم نواز باغ­هایمان در آنها دیده نمی شود دیگر هیچ بیننده­ای شوق به کشف فضای پشت پرچین­های خیابان­ها را ندارد چون پرچین و حصاری برای تعریف فضای درون و بیرون پارک­ها وجود ندارد. پارک­هایی که با بهره­گیری از چمن آب ،گوهر کمیاب ایران زمین را به غارت می برند ( دیگر هیچ جای باغ صدای دل نشین رقص آب بر روی سینه کبکی­های فیروزه ای رنگ کف­جوی ها آدمی را خوشنود نمی­سازد ) و پارکبان اجازه چند لحظه نشستن و استراحت کردن بر روی آنان را نمی­­دهند فضاهای که با افراط و بی هدف با مساحت­های زیاد چمن کاری شده­اند در صورتی که می­شد با برنامه­ریزی بهتر و ساخت ساختمان­های آموزشی تفریحی برای مراجعه کنندگان هم به رشد فرهنگ کشور افزود و هم یاد و خاطره کوشک­های باغ ایرانی را زنده کرد.

 

آری باغ ایرانی نماد کاملی از پایداری و آئینه­ای تمام نمای رعایت اصول و مبانی معماری پایدار است و حال این ما هستیم که باید با اندیشه و تدبیر خود کاری را برای احیاء کردن این تمدن جاویدان ارائه دهیم.

 

- چشم انداز آینده طرح1-6

 

امید می­رود دانشجویان ، اساتید و صاحب نظران گرامی الارقم همه تلاش­های پیشین برای یافتن راه حل­ها و جواب­های برای سوالاتی همچون

 

- جایگاه پایداری در فضاهای سبز امروزی

 

- هویت دهی به فضاهای سبز شهری

 

- طرح­ها و برنامه­های پایدار سازی فضاهای سبز شهری

 

و از این قبیل سوالات بتوانند مباحثی را که خارج از حوصه­ای این نوشتار بود را پی­گیری کنند و در پیشبرد این مرز و بوم به سوی فردای بهتر گام­های موثری بردارند.

 

 

 

 

مراجع

 

 

[1] فرخ­یار ، حسین. بهشتی در حاشیه کویر، معماری باغ فین کاشان – چاپ اول بی . م ( کاشان )، هیئت امناء شاهزاده هادی (ع) فین 1375

 

[2] ویلبردونالد ، باغ­های ایرانی و کوشک های آن ، ترجمه مهین دخت صبا، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ،1384

 

[3] خوانساری مهدی ، باغ ایرانی بازتابی از بهشت ، ترجمه مهندسین مشاور آران ، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری 1383

 

[4] روحانی، غزاله، طراحی باغ و احداث فضای سبز، انتشارات پارت، چاپ اول 1365

[5] مجله آبادی سال چهارم ، شماره15 ، زمستان 73 ، مقاله مصاحبه استاد محمد کریم پیرنیا ، پیرامون باغ های ایرانی