طرح آبخیزداری شهری راهکاری مناسب از سیل گیری شهرها

[spow 44,181]

طرح آبخیزداری شهری راهکاری مناسب از سیل گیری شهرها

 

 

با نگاهی به فرسایش خاک که سالیانه در کشور بیش از 5/1 میلیارد تن میباشد و با توجه به نمودار تعداد دفعات سیل در کشور میتوان دریافت که علی الرغم انجام عملیات آبخیزداری در سطح حوزه های آبخیز کشور در طی سنوات گذشته ، متأسفانه شاهد روند افزایش تعداد دفعات سیل می باشیم که یکی از عوامل آن رشد ناهمگون و نامنظم شهرهای کشور و کمبود اعتبارات در بخش حوزه های مشرف به شهر هستیم.

با توجه به اعتبارات اندک در این بخش، امکان مهار کلیه حوزه های آبخیز شهری بطور کامل وجود نداشته و مدیریتهای آبخیز استانها بصورت موردی اقدام به انجام عملیات بیولوژیک و سازه ای نموده اند که این اقدامات علاوه بر مؤثر بودن بصورت بخشی قادر به کنترل سیل نیز در مناطق مورد نظر بوده است.

در این مقاله سعی می شود به معرفی آبخیزداری و طرح ملی آبخیزداری شهری، فعالیتهای آبخیزداری در این رابطه، جداول مربوط به احجام عملیات مختلف در این حوزه ها، بحث اعتبارات در این زمینه و مطالعه موردی در یکی از حوزه های آبخیز شهری و نتیجه گیری لازمه اشاره لازم مبذول گردد.

 

 

1ـ مقدمه :

 

سرزمين‌هاي خشك ، اكوسيستم‌هاي ناپايداري دارند كه در صورت لطمه ديدن ، احياي آنها دشوار است و بهره‌برداري از اين زمين‌ها ، در دوره‌هاي خشكسالي همانند دوره‌هاي رطوبي ، ممكنست نتايج مصيبت باري براي گياهان ، خاك و ساكنان به همراه آورد .

كشور ما در سال 1369 به ازاي هر نفر بيش از 2000 مترمكعب در سال ، آب تجديد شونده داشت و فارغ از شرايط بحران آب مي‌بود ، مي‌رود تا 20 سال آينده نه تنها مرحله تنش و فشار ناشي از كمبود آب را تجربه نمايد بلكه با كاهش سرانه آب به حدود 800 مترمكعب وارد بحران كم‌آبي شود و در جرگه كشورهايي درآيد كه با مسايل بزرگ ناشي از كمبود آب درست به گريبان‌اند . كانون توجه در برنامه‌هاي مديريت علمي آبخيزداري ، ضمن توجه به مسائل اقتصادي ـ اجتماعي ، حفظ منابع آب و خاك و زيست‌محيطي در حوزه‌هاي آبخيز است ، با بهره‌گيري از مجموعه گسترده علم و تجربه و در يافتن راههاي پيشگيري و يا رويارويي ، بدون آنكه نقش مردم از نظر دور بماند .

به ديگر سخن برنامه‌هاي حفاظت خاك و آبخيزداري ، هم سو با توسعه پايدار و با اعمال مديريت مسئولانه بر منابع ، افزون بر نيازهاي امروز ، به منابع فرداي مان نيز توجه دارد . در اين مهم دانش و اطلاعــات فراهم آمده از طريق پژوهشهاي علمي با توجه به پيوند ميان علوم طبيعي ، آموزش ، فرهنگ ، ارتباطات و علوم اجتماعي ، از اهميت و حساسيت ويژه برخوردار است .

 

2ـ معرفي علم آبخيزداري :

 

آبخيزداري يا مديريت منابع خاك و آب براي احياء توان خود ترميمي طبيعت تنها راه نجات از مصائب است .

آبخيزداري موجب بهره‌برداري صحيح و منطقي از اراضي مي‌شود لذا محصولات زراعي و دامي در سايه خاك و آب حفاظت شده ، بصورت مستمر و پايدار توليد مي‌شوند . بطوريكه منابع خاك و آب براي نسلهاي آينده بخوبي باقي مي‌مانند و اين توليدات پايدار ، در طي گذشت زمان نقصاني بر آنها حادث نمي‌شوند .

آبخيزداري از طريق حفاظت از منابع خاك و آب ، مديريت صحيح منابع و برنامه‌ريزي پايدار استفاده از اراضي ، باعث توليدات مستمر و ايجاد درآمد براي ساكنين حوزه‌ها ، اشتغال‌زايي ، ارزآوري ، اقتصاد پايدار و امنيت فرهنگي و اجتماعي و سياسي كشور مي‌گردد .

آبخيزداري به تعبيري ديگر به مديريت يك حوزه آبخيز نيز گويند و يك حوزه آبخيز واحد ساختماني طبيعي است كه در آن زندگي مي‌كنيم در اين واحد ساختماني طبيعت يا حوزه آبخيز ، وجود يك سياست‌گذاري درست با اهداف بلندمدت و ميان‌مدت و كوتاه و روشن و شفاف امري بديهي است .

حذف آبخيزداري با مديريت حوزه آبخيز بايد براي ساكنين آن ، خودكفايي ، توسعه پايدار ، توليد مستمر ، شغل ، درآمد ، ثبات اجتماعي ، امنيت سياسي و اقتصادي و ............... ببار آورد .

ولي رمز و راز موفقيت ، حفظ محيط‌طبيعي و منابع خاك و اب است تا اين نتايج مثبت براي نسلهاي آينده نيز ميسر و امكان‌پذير باشد .

 

3ـ نقش آبخيزداري در توسعه اقتصادي و اجتماعي كشور :

 

آبخيزداري به صور مختلف مي‌تواند نقش مهم و بسيار مثبتي در توسعه اقتصادي و اجتماعي كشور ايفا نمايد كه ذيلاً به ابعاد آن اشاره مي‌گردد .

3ـ1ـ حفظ و تقويت ظرفيت‌هاي بالقوه توليد

3ـ2ـ كاهش خطرات بلاياي طبيعي و انساني (سيل و زمين‌لغزه)

3ـ3ـ افرايش بازده ملي سرمايه‌گذاريها

3ـ4ـ كاهش رسوبات وارده به سدهاي مخزني

 

4ـ اهداف كلي آبخيزداري :

 

اساسي‌ترين هدف آبخيزداري ، اعمال مديريت جامع ، هماهنگ و يكپارچه بر كليه منابع آبخيز ، براي بهره‌وري متناسب و منطقي از منابع طبيعي ، كشاورزي و انساني سرزمين است بدانگونه كه ميزان هدر رفت آب و فرسايش خاك به حداقل ممكن ، تقليل يابد .

4ـ1ـ قانونمند كردن و نظام دادن به انواع بهره‌برداريهاي منابع در آبخيز

4ـ2ـ هماهنگي و يكپارچگي برنامه‌اي كليه پروژه‌ها و فعاليت‌هاي عمراني ـ اقتصادي حوزه‌هاي آبخيز

4ـ3ـ اصلاح نظام فعلي كاربري اراضي در آبخيزها

4ـ4ـ واگذاري عمده برنامه‌ريزي و اجراي طرحهاي حفاظت خاك و اب به ساكنين آبخيزها و ساير بهره‌برداران از منابع آبخيز

 

5 ـ آشنايي با طرحهاي آبخيزداري :

 

جهت برخوردي منطقي‌تر با مسئله آبخيزداري در ابتدا لازمست شناخت كلي از طرحهاي آبخيزداري داشته باشيم . اين طرحها شامل 11 مورد ميباشد كه به پيوست جدول ميباشد .

يكي ار اين طرحها كه مورد بحث مقاله مورد نظر ميباشد ، طرح آبخيزداري حوزه آبريز شهري شهرهاي كشور ميباشد .

از بدو تشكيل معاونت آبخيزداري در وزارت جهادكشاورزي با درك اهميت اين موضوع ، طرح و اجراي برنامه مطالعات حوزه‌هاي آبخيز بخصوص حوزه‌هاي آبخيز شهري در سرلوحه فعاليتهاي قرار گرفت . متعاقب اين مطالعات شاهد انجام مطالعات تفضيلي ـ اجرايي و هم‌چنين عمليات اجرايي در اين عرصه‌ها مي‌باشيم .

فعاليتهاي اجرايي به شكل بيولوژيكي و يا مكانيكي و يا تلفيق آنان به انجام ميرسند و در نهايت با گــذشت زمان نتايج حاصله ، افزايش راندمان توليد اراضي زراعي ، افزايش راندمان توليد علوفه در مراتع ، توليد كشت ، مهار سيلابهاي خانمان برانداز ، استحصال آب شرب و كشاورزي ، حفظ توان توليد انرژي الكتريكي سدها ، تثبيت و تقويت اكوسيستم حيات جانوري و گياهي و كم كردن آلودگي زيست‌محيطي و نهايتاً تأمين مناطق تفرجگاهي مورد نياز ساكنين حوزه ميباشد كه در اين راستا انواع پروژه‌هاي مصوب آبريز شهري كشور به شرح زير ميباشد .

 

1ـ پروژه پارك آبخيزها شامل زيرپروژه‌هاي بانكت‌بندي ، نهالكاري ، بذركاري ، كپه‌كاري ، حفاظت و قرق ، مرمت و نگهداري ميباشد .

2ـ پــروژه كنترل رسـوب شامل زيرپروژه يا عمليات سنگي گابيوني ، عمليات سنگي ملاتي ، عمليات بتني ، عمليات اصلاح ولايروبي مسير ، نهالكاري ، بذركاري ، بذرپاشي ، زهكشي ، تودهاي لغزشي ، كپه‌كاري ، حفاظت و قرق ، مرمت و نگهداري ميباشد .

3ـ پـــروژه كنترل سيل شامل زير پروژه‌هاي بانكت‌بندي ، عمليات بتني ، عمليـــات خاكي ، عمليات سنگي ملاتي ، عمليات سنگ‌ريزي ، نهالكاري ، كپه‌كاري ، مرمت و نگهداري ميباشد .

4ـ پروژه تهيه پــروژه شامل زيـر پروژه‌هاي تهيه پروژه پارك آبخيز ، تهيه پروژه كنترل رسوب ، تهيه پروژه كنترل سيل ميباشد .

[spow 44,181]

6 ـ مطالعه موردي براي مطالعات و عمليات آبخيزداري در حوزه گلابدره ، دربند استان تهران :

 

حوزه آبخيز تهران با 2064 كيلومتر مربع وسعت در حاشيه جنوبي البرز مركزي واقع شده و قرارگيري شهر تهران در مركز آن موقعيت خاصي را از نظر اقتصادي ـ اجتماعي و سياسي بدان بخشيده است . مشاهدات و مطالعات موجود نشان ميدهد كه زير حوزه هاي گلابدره ـ دربند به لحاظ قرارگيري درقسمت شمالي تهران از اهميت و جايگاه ويژه اي بخصوص از جنبه زيست محيطي برخوردار بوده و ضمن اينكه از جمله تفريحگاههاي مهم مردم منطقه بشمار مي رود ، رفتار هيدرولوژيكي آن از گذشته تاكنون با توجه به دلايل موجود در حال تغيير و دگرگوني بوده است . در اين منطقه دو رودخانه گلابدره و دربند نقش زهكش منطقه را به عهده داشته كه در محل پل تجريش به هم مي پيوندند.

در رابطه با ايجاد امنيت جهت ساكنين شهر تهران مخصوصاً در منطقه حساس شهر تجريش با ايجاد امكانات مناسب تفريحي براي آنها نيازي به بحث نمي باشد . آنچه بسيار مهم تلقي ميگردد پيش بيني اثرات بعدي تا شما از هرگونه بهره برداري از اراضي بدون توجه به عواقب ناشي از آن با در نظر گرفتن مجموعه شرايط طبيعي ميباشد. در اين حوزه بهترين و اصولي ترين روش ، كنترل سيل اين منطقه و نيز كاهش دبي حداكثر رودخانه از طريق اجراي عمليات و روشهاي كنترل است كه با توجه به نتايج مطالعات انجام شده و مشاهدات ساحل چپ اين زير حوزه در جهت جريان آب را مي توان يكي از علل اصلي تشديد خسارت ناشي از سيل مرداد ماه 1367 در اين منطقه قلمداد نمود زيرا كه قطعات بزرگ سنگهاي خرد شده و آمادة ريزش دليل محكمي بر حساسيت اين مسئله ميباشد.

برنامه هاي پيشنهادي عمليات اجرايي در سه بخش بيولوژيكي ، مديريتي و مكانيكي است .

1. عمليات بيولوژيكي شامل درختكاري كاري ، كپه كاري ، بوته كاري ، بذرپاشي بصورت جداگانه ميباشد.

2. عمليات مديريتي كــه بصــورت بخشي از عمليات اجرايي محسوب مي گردد شامل :

1ـ تملك دارايي ها و پاكسازي سيل زده

2ـ بازديدهاي ضروري و شناسايي نقاط آسيب پذير (مخصوصاً پس از هر بارندگي شديد و بروز سيل)

3ـ نظارت دقيق بر اقدامات رودخانه اي و احداث هر گونه سازه در حريم و روي رودخانه ها

4ـ پهنه بندي سيل و مديريت مناطق سيل گير و سيلاب دشت

5 ـ پيش بيني و هشدار سيل با استفاده از امكانات محلي موجود

6 ـ‌پيــش بيني اقدامات پيشگيري و حمايتي در مناطق سيل گير از طريق پيش بيني مديريت بحران

در ستاد حوادث غير مترقبه استان

7ـ آموزش و تقويت مباني سيل ستيزي به ساكنين و تفرج كنندگان با همكاري فدراسيون كوهنوردي

و محيط زيست

8 ـ افزايش آگاهي و آموزش عمومي از طريق رسانه هاي گروهي

9 ـ بـــرنامه ريزي جــهت استفاده از امكانات بيمه جهت ساكنين و افرادي كه احتمالاً دچار خسارت

شوند.

1. عمليات مكانيكي پيشنهادي در جهت پيشگيري و كنترل سيلاب در منطقه طرح شامل احداث سيل بندها ، مرمت بانكت هاي جنگل ارغوان گلابدره ، بهسازي و احداث مسيرهاي كوهنوردان در حوزه گلابدره ميباشد.

 

7 ـ توجيه فني و اقتصادي عمليات پيشنهادي :

 

اگر كوهستانهاي مناطق فقير كشور تحث فشار نيازهاي معيشتي جوامع روستايي يا كوچ رو قرار دارند ، كوهستانهاي مناطق ثروتمند بر عكس تحت فشار نيازهايي قرار دارند كه اضافه درآمد و رفاه اجتماعي به بار مي آورد .

مناطق كوهستاني بويژه در مناطق شهري امروزه به يكي از منابع عمده توريسم جوامع پيشرفته تبديل شده اند از حتي پارك هاي ملي نيز از اين خطر مصون نمانده اند . فعاليتهاي توريستي شرايط زيستي بسياري از گونه‌هاي كوهزي و نادر را بخطر انداخته است . تخريب و نابود پوشش گياهي ، كاهش گونه هاي بومي ، تخريب زيستگاهها ، تغيير عادات و رفتار حيات وحش ، اختلال در امنيت حيات وحش ، كاهش ارزش هاي زيباشناسي ، آلودگيهاي زيســت محيطي ، شيوع بيماريهاي حيات وحش ، فشردگي خاك . آسيب ديدگي چشم اندازها از يك طرف ، و تشديد فرسايش ، لخت شدن ارتفاعات و دامنه ها ، افزايش ضريب رواناب و بالاخره سيل و دخل و تصرف مسيل ها از جمله پيامدهاي متعارف عدم توجه به اصول و كاربري اراضي و توريسم انبوه و استفاده بي رويه از امكانات كوهها بعنوان منابع تفرج و رفاه بشمار مي روند كه نمونه بارز آن منطقه طرحي است كه بعنوان حساس ترين منطقه سيل‌خيز حوزه آبخيز تهران مطرح و اقدام به تهيه طرح كنترل سيل گرديده است .

از جمله مناطق مختلف كه در سطح كشور اقدام به انجام عمليات آبخيزداري در طرح حوزه آبخيز شهري و در جهت كنترل سيل شهري نموده‌اند ميتوان به كنترل سيل شهري در شهر ايلام ، تهران ، استان مركزي ، پايين‌دست و بالادست شهر زنجان و روستاي توپچي از شهرستان شبستر از استان آذربايجان‌شرقي اشاره نمود .

8ـ نتيجه‌گيري :

با نگاهي به فرسايش خاك كه ساليانه در كشور بيش از 5/1 ميليارد تن مي‌باشد و با توجه به نمودار تعداد دفعات سيل در كشور ميتوان دريافت كه

سيل يكي از پيچيده‌ترين و مخرب‌ترين رويدادهاي طبيعي است كه بيش از هر بلاي طبيعي ديگري جان و مال انسان و شرايط اجتماعي و اقتصادي جوامع را به خطر مي‌اندازد . متأسفانه تا چندي قبل موضوع سيل و مديريت كاهش خسارت آن از طريق اعمال مديريت و اجراي عمليات ساختاري و غيرساختاري چندان مورد مطالعه جدي قرار نمي‌گرفت و تنها زماني كه سيلابي جاري مي‌باشد ، توجه مسئولين را بخود جلب مي‌نمود . اما اين پديده با همه پيچيدگي‌ها قابل شناخت بوده و ميتوان در جهت مهار و كاهش خسارت آن و حتي بهره‌برداري اقتصادي از آن راه‌حلهايي مناسب را جستجو نمود .

يكي از راه‌حلهاي مناسب در اين زمينه ، اجراي عمليات آبخيزداري و زيرپروژه‌هاي مربوطه ميباشد . بكارگيري مديريت آبخيزداري در عرصه‌هاي مختلف بستگي به درجه اهميت اقتصادي ، اجتماعي ، زيست‌محيطي و گاهاً سياسي اينگونه مناطق صورت مي‌گيرد . حوزه‌هاي آبخيز شهري با توجه به تراكم بيشتر جمعيت و فعاليتهاي اقتصادي و آثار آن در پيشبرد اهداف ، قاعدتاً در اولويت اجرايي برنامه‌هاي مديريتي قرار مي‌گيرند .

با توجه به بحث فوق و به جهت قدمت و يا اهميت اقتصادي كه اينگونه نواحي كسب نموده‌اند و از طرفي وجود برنامه‌ريزي‌هاي طولاني مدت براي بهره‌برداري از اين مناطق ، مسئولين را موظف به حفظ تأمين امنيت و تقليل خطرات مي‌نمايد و نيز در جهت مكانيابي شهرهاي جديد و احداث ابنيه‌ها و زيست بوم‌هاي منطقه و كاربريهاي مختلف ، ايمني بودن از نظر سيل‌گيري و سيل‌خيزي ، لزوم انجام عمليات آبخيزداري را ايجاب مي‌نمايد . استراتژي علم آبخيزداري بر سه محور ترميم و بازسازي ، حفاظت و پيشگيري و توسعه و بهره‌برداري پايدار استوار بوده و با انجام پروژه‌ها و طراح‌هاي مختلف ، و با اقدامات مديريتي و اجرايي در كاهش رسوبات وارده به مخزن سدهاي كشور ، كاهش خطرات و بلاياي طبيعي همچون سيل و خشكسالي ، زير بناي اقدامات بخشهاي مهم عمراني ، اقتصادي ، كشاورزي و .... محسوب مي‌گردد .

 

 

9ـ منابع :

 

1ـ آبخيزداري به روايت تصوير ، وزارت جهادكشاورزي ، معاونت آبخيزداري بهمن 1379

2ـ جــزوه آبخيــزداري شهري ، وزارت جهادكشاورزي ، معاونت آبخيزداري ، اداره مناطق سيل خيز و

بياباني

3 ـ سيمــاي آبخيز استان تهران ، وزارت جهادكشاورزي ، مديريت آبخيزداري استان تهران ، زمستان

1382

4ـ شبيــه سازي و بهينه سازي عمليات آبخيزداري در حوزه گلابدره ، دربند ، وزارت جهادكشاورزي ،

معاونت آبخيزداري ، خرداد 1378

5 ـ مطالعات آبخيزداري حوزه گلابدره ، دربند ، وزارت جهادكشاورزي ، 1378