معرفی استاد میرزا محمد رضا کلهر

[Saye Noori 10,314]

 

 

میرزا محمدرضا،فرزندمحمدرحیم بیگی،درسال1245هجری قمری درکوهپایه های زاگرس حوالی جنوب کرمانشاه دیده به جهان گشود.پدرش سرداروسردسته ی سواره فوج کلهر وبرادرش نوروز علی بیگ در میان ایل قائم مقام پدر بود . ایام نوجوانی رضا بیگ به مقتضای ایلی وخانوادگی به آموختن فنون رزم ،تیراندازی وسواری گذشت ومردی قوی هیکل وخوش بنیه شد.اما دریکی ازدرگیری های ایل زخمی برداشت که تا اواخر عمر ،باعث کم شنوایی او گردید.

 

رضابیگ به سبب میل و قریحه شخصی واستعداد ذاتی ورغبتی که به مشق خط داشت-تاحدی نیز این هنر را نزد هنرمندان ایل آموخته بود-به تهران هجرت کرد ونزد میرزامحمد خوانساری به شاگردی ومشق پرداخت.آنجابودکه رضابیگ به میرزا رضا معروف شد.پس از درگذشت استاد ،میرزا رضا ازروی خطوط «میرعماد»مشق می کرد ،چنان که گویند برای این کار به اصفهان رفت تا ازروی کتیبه معروف «میرعماد»در تکیه میرفندرسکی مشق کند.او برای دیدن کتیبه ای درسردرحمامی که خط آن منسوب به«میر عماد» بود،به قزوین نیز سفر کرد وچربه ی این دو کتیبه را برداشته وتا آخر عمرازروی آنها مشق می کرد.

 

میرزا چون در خط نستعلیق شهرت یافت،ناصرالدین شاه قاجار،که به تشویق هنرمندان تمایل داشت،وی رااحضارکرد ونوازش نمود و گاهی نیز نزد او تعلیم می گرفت .همچنین ناصرالدین شاه از میرزا خواست تا دروزارت انطباعات به کارکتابت مشغول شود،اما از آنجا که وی مردی آزادمنش بود ،نپذیرفت و در خواست شاه را که غیرمستقیم چندین بار از طریق رجالش بیان می شد ردکرد وفقط هنگامی که اعتمادالسلطنه (وزیرانطباعات) کتابتی رابه وی ارجاع می داد،می پذیرفت وبه حق الکتابه ی آن قانع بود.

 

میرزاتنها یک بار حاضر شد دردستگاه دولتی شغلی داشته باشد وآن هنگامی بود که ناصرالدین شاه به سفردوم خودبه خراسان می رفت ،میرزاهم که شوق زیارت آستان امام رضا(ع)راداشت پذیرفت تاباآنها همراه شود.او در طول این سفرروزنامه«وقایع اردوی همایونی»وهمچنین روزنامه«وقایع اتفاقیه»راکتابت وباوسایلی که همراه داشت به چاپ سنگی نشرمی کرد.

میرزاعلاوه بر آزادمنشی،مردی درویش منش وبی اعتنابه مال ومنال دنیا بودوزندگی بسیارساده ای داشت.به گفته عبدالله مستوفی درآمدمیرزا از تعلیم چند شاگرد که به مجلس اومی آمده اندوچند شاگرد دیگر که خودمیرزا به خانه آنها می رفته وچاپ نویسی تامین می شده که به ندرت در ماه 20تومان بوده است.

 

ازدیگراخلاقیات میرزا پاکدامنی،خوشخویی،بذله گویی،بلندی نظر،میهمان دوستی وهمچنین تدین وی بود،به طوری که نماز جماعت وغسل جمعه اش هیچ گاه ترک نمی شد وبه مرحوم«حاج شیخ هادی نجم آبادی» ارادت بسیاروبااومعاشرت داشت.

البته عبدالله مستوفی در کتاب خود خلقیات ویژه میرزارا نیزبیان می کند،مثلاً می گوید:«میرزا یک روز بی دلیل از آمدن[به خانه ی ما]سروازد. برادرم نزد اورفت وچون خلق وخوی میرزادردستش بود ومی دانست اصرار به خرج او نمی رود، به میل اورفتارکرده ،قرارگذاشت مابه مجلس مشق میرزا برویم...»ویا«یکی از چاپ نویسی های میرزاروزنامه «شرف»بود.آنها که مجموعه این روزنامه مصوررادارند، اگر دقت کنند می بینند که گاهی به خط دیگری است.سبب آن سروازدن میرزاازنوشتن روزنامه که بدون هیچ دلیل،ازکتابت این روزنامه استنکاف می کردتابالاخره به قول خودش ،آقا میرزا فروغی(میرزامحمدحسین ذکاءالملک)مجدداًباهزارزحم اوراوادارکارمی کرد»اما شاید میرزابه دلیل آن که افرادی خاطر ظریفش رامکدرمی کرده اند چنین رفتارمی کرده واوبی دلیل کاری راانجام نمی داده است.

 

.............

[Saye Noori 10,314]

میرزا بسیار هنردوست و عاشق مشق بوده است؛ چنان که گفته اند جز پنج شش ساعتی که به خواب، و یکی دوساعتی که به عبادت و خوراک می گذشت، تمام وقتش را به مشق و تعلیم شاگرد می گذارنده است. عبدالهو مستوفی می گوید: «طرز مشق کردنش منحصر به خودش بود؛ مثلاً یک هفته مشق دایره می کرد؛... بعد از آن مثلاً یک هفته مشق مد می کرد؛ خطوطی به بلندی دو سه سانتی متر موازی و پشت سر هم رسم می نموده. این مشق را به مناسبت صدای قلم بر روی کاغذ، «خرت خرت» موسوم کرده بود ...»

 

میرزا برای مشق کردنش خود را محصور وضعیت نمی کرد-چنان که می دانیم، خوشنویسان معمولاً برای آفریدن آثار خود، وضعیت و فضای خاصی اختیار می کنند؛ مثلاً حتماً با اسباب و وسایل مخصوص خود کار می کنند و در مکانی مانوس می نشینند؛ به گونه ای که اگر این شرایط نباشد، خوشنویس نیز دچار مشکل می شود – در واقع، میرزا در هر وضعیتی، حتی در سفر (مثلاً سفر خراسان) و حتی با مرکب غلیظ چاپ به هنر آفرینی می پرداخت.

 

مرکز قلم میرزادر نستعلیق، در کتابت و مشقی بوده است. او در نوشتن، آن قدر قدرت داشت که تمام کلمه را بدون براشتن قلم از روی کاغذ می نوشت که در چاپ نویسی این کار لازم بوده است. البته او شکسته نستعلیق و تعلیق را نیز خوب می نوشته است؛ اما گویا ابهت کلمات و قواعد نستعلیق باعث شده که او زیاد به شکسته نویسی نپردازد.

از میرزا چلیپا کمتر دیده شده و آثاری که رقم صریح او را داشته باشد نیز کم است. این شاید که به سبب طبع بلند وی بوده که قطعه یا سیاه مشقی که رقم داشته باشد، از ایشان موجود نیست و تنها اثر او که رقم دارد یک نسخه «فیض الدموع» است.

میرزا به شعر و شاعری نیز علاقه داشته و معانی شعر را خوب می فهمیده است. او شعر نیز می گفته و معروف است که هزار و پانصد بیت شعر دارد.

میرزا در مجلس مشق از سیاست نیز صحبت می کرده و بی پروا از شاه و دولت انتقاد می کرده است؛ چنان که عبدالهک مستوفی می گوید: «درمجلس مشق خود، از سیاست حرف می زد و از رفتار حکومت، بدون هیچ پرده پوشی، آنچه را مخالف تصور می کرد نقادی می نمود.»

 

میزا رضا کلهر به تاریخ محرم الحرام سال 1310 قمری، در بازگشت از سفر مشهد، به مرض وبا، که آن روزگار در تهران بیداد می کرد، درگذشت. سن او در هنگام وفات، 65 سال بود. مرحوم حاج شیخ هادی نجم آبادی و جمعی از اصحابش، در آن شرایط سخت، او را غسل داده، کفن و دفن کردند و پیکرش رادر میدان حسن آباد تهران (محل آتش نشانی کنونی) ، که سابقاً قبرستان بوده است، به خاک سپردند. روانش شاد.

 

کلهر و ابداع در نستعلیق:

یکی از مهم ترین تحولات زمان قاجار، ورود صنعت چاپ سنگی به کشور بود که تاثیر بسیاری زیادی بر جامعه فرهنگی آن زمان گذاشت و قدم های نخست تبدیل جامعه سنتی ایران به جامعه ای صنعتی با ورود این صنعت برداشته شد. در واقع، متحول شدن سطح فرهنگی کشور، پیدایش مدارس جدید و این که کتاب و کتابت می بایست در دسترس همگان قرار می گرفت و همچنین چاپ و چاپ نویسی روزنامه و مطبوعات عواملی بودند که نیاز جامعه را به صنعت چاپ کاملاً نشان می دادند. در این شرایط، خوشنویس ناچار بود که به تندی کار کتابت را برای چاپ (مثلاً روزنامه) آماده سازد.

.......................

 

[Saye Noori 10,314]

در این شرایط بود که میرزا رضا کلهر به عنوان بزرگترین نوآوردر خط نستعلیق به همراهی با صنعت چاپ قدم برداشت. میرزا به تغییراتی اساسی در خوشنویسی دست زد تا بتواند در زمان کم و با سرعت، کار کتابت را انجام داده، برای چاپ آماده کند. در واقع، تغییرات او در خوشنویسی باعث پیدایش مکتبی جدید گردید که بعدها با نام خودش یعنی «مکتب کلهری» شهرت یافت. تغییراتی که میرزا در خط به وجود آورد، زاده دو عامل مهم بود: یکی سرعت ودیگری شرایط چاپ نویسی. میرزا می بایست در مدت کمی با مرکب به اصطلاح لجن چاپ که بسیار غلیظ و چسبناک بود بر روی کاغذهای چاپ کتابت می کرد. باتوجه به این دو عامل،

تغییرات خط در مکتب جدید (کلهر) عبارت بودند از:

 

1-ضخیم نویسی که هم باعث تسریع در کار می شد و هم اینکه نازک نویسی در چاپ خوب از آب در نمی آمد؛

برای این تغییرات، نیاز بود که میرزا در تراش قلم نیز تغییرات ایجاد کند، بدین گونه که او گوشت وسط فتح را خیلی بر نمی داشت و به اصطلاح، قلم گوشتالودتر بود. وی میدان قلم را کوتاه تر می گرفت و قسمت انسی کناره قلم را بیشتر بر می داشت تا تسلط بیشتر دست را تامین کند. پشت قلم کتابت را نیز برای استحکام بیشتر زبان قلم بر نمی داشت. عبدالهف مستوفی می گوید:«پشت مقطع قلم را بر نمی داشت و می گفت[که] قوت قلم در پوست آن است. پوست آن را که بردارند، قلم زود کند شده و حاجت به تجدید قط پیدا خواهد کرد. فاق قلم را خیلی کم و کوتاه باز می کرد و حتی معتقد بود که فاق زیاد، قلم را شل می کند. در چاپ نویسی، مویی هم لای فاق قلم می گذاشت [برای جریان بهتر مرکب چاپ]».

 

این تغییرات میرزا هر چند جنبه عمومی پیدا کرد، کار ساده ای نبود؛ زیرا سایر خطاط ها که عموماً به شیوه میرعمادی می نوشتند، با این شیوه جدید ضدیت می کردند. ولی میرزا شیوه خود را ادامه داد، به گونه ای که باید گفت شیوه ی امروز خوشنویسی پی آمد افکار، سلیقه و توان نو آوری های وی می باشد.

ناگفته نماند که به قول دکتر بیانی: «این که عده ای می گویند میرزا از میرعماد نیکوتر نوشته، بی مطالعه و بیشتر پیروی از احساسات شخصی پیروان شیوه ی وی می باشد. در واقع، میرعماد پایه ی خط نستعلیق را به اوج خود رسانید و چنان نوشته که تصور مافوق آن برای هیچ خوشنویسی ممکن نیست و گویا خود میرزا نیز این را دریافته است که به اصفهان و قزوین سفر کرده و چربه ی آثار میر را برداشته و تا آخر عمر از روی آن مشق می کرده است.»

در واقع میرزا فقط با توجه به شرایط خاص آن زمان و اجبار به چاپ نویسی، شیوه ی خود را در خوشنویسی تغییر داده است.

 

شاگردان میرزا:

در ابتدا باید گفت شاگرد پذیری میرزا رضا کلهر بسیار مشکل بوده است؛ یعنی به انتخاب خودش، آن هم با اصرار و التماس شاگردی را می پذیرفت.

از میان شاگردان وی، میرزا زین العابدین بن محمد شریفی قزوینی «ملک الخطاطین»، کاتب شهیر آقا سید مرتضی برغانی «میرخانی»، میرزا مرتضی نجم آبادی و سید محمود صدر الکتاب را می توان نام برد.

اما از شاگردان مهم وی که مستقیماً شاگردیش را نکرد محمدحسین سیفی قزوینی، ملقب به «عماد الکتاب» است. مرحوم عماد الکتاب با ذره بین بسیار بزرگی، خطوط و الگوها و برش های میرزا را بزرگ کرده، روی آن کار می کرد.

 

او یکی از بزرگ ترین خوشنویسانی است که شیوه میرزا را به عصر ما منتقل کرد و 39 جلد رسم الخط های او نشان از تلاش وی در این زمینه می باشد. البته مرحوم برغانی نیز با تربیت هنری فرزندان خود، آقا سید حسن و آقا سید حسین میرخانی، به گونه ای دیگر در این انتقال کمک کرد. این دو بزرگوار انجمن خوشنویسان رادایر کردند تا خوشنویسی جنبه عمومی پیدا کرده،در سر تاسر کشور به آسانی در دسترس همگان قرار گیرد. 2-کوتاه تر نوشتن کشیده ها؛ 3-کلفت تر نوشتن آخر مدات؛ 4-تنگ تر کردن چشم های صاد و ضاد؛ 5-کوچک تر کردند حروف «د-ر-و»؛ 6-دزدیدن کمی از حرکت قلم در هنگام گذاشتن نقطه ها و همچنین روش قراردادن هر نقطه در سرجای خود؛ 7-نوشتن زیر صاد و ضاد و پشت عین و غین با قوت مجازی؛ 8-هماهنگ شدن ضخامت سرکش ها و دسته ها در کاف و گاهی نگذاشتن سرکش برای تسریع در کتابت؛ 9-تنگ تر کردن دایره ها؛ 11-کلفت تر نوشتن مواصلات؛ 12-تجمع نویسی و عدم توجه به مفردات؛ 10-چاق تر و پرتر نوشتن دندانه ها

 

آثار میرزا:

 

لبته «مخزن النشاء»، «فیض الدموع»، تقویم های بسیار متعدد و کتاب «انتقاد» مرحوم میرزا حسین خان سپهسالار، از سفرای ناصر الدین شاه در فرنگ، از آثاری می باشند که با مرکب صمغی نوشته شده اند. 1-قسمتی از روزنامه شرف (وشرافت) که در زمان ناصرالدین شاه منتشر شده است؛ 2-روزنامه اردوی همایونی؛ 3-روزنامه وقایع اتفاقیه؛ 4-سفرنامه دوم ناصرالدین شاه به خراسان؛ 5-فیض الدموع؛ 6-مخزن الانشاء؛ 8-رساله غدریه؛ 10-نصایح الملوک؛ 13-دیوان یغما جندقی؛ 15-ریاض المحبین. 7-منتخب السلطان (اشعاری از حافظ و سعدی که ناصرالدین شاه انتخاب کرده بود)؛ 9-قسمتی از سفرنامه کربلای ناصرالدین شاه؛ 12-قسمتی ازیک چاپ کلیات قاآنی؛ 11-مناجات خواجه عبداله انصاری؛ 14-دیوان فروغی بسطامی؛

نمونه ای از خوشنویسی استاد

 

 

منبع:سرای خوشنویسان