مدیریت و ارزیابی ریسک در معادن

[XMEHRDADX 7,514]

كليات:

 

از حدود 15 سال گذشته، رعايت ايمني در صنعت معدنكاري به‌طور آشكارا بهبود يافته است. اين امر مي‌تواند ناشي از استفاده و توسعه روش‌هاي ارزيابي ريسك و سنجش خطرات احتمالي باشد. روش‌هاي سيستماتيك، خطرات غيرمترقبه‌اي كه مي‌تواند متوجه نيروي كار، اموال، تاسيسات، محيط‌زيست و روند توليد شود را ارزيابي و كنترل مي‌‌كند و در نتيجه سيستم‌هاي مديريت معدنكاري ايمن بهبود و ارتقا مي‌يابد. امروزه قوانين مختلفي در زمينه‌هاي سلامت و ايمني كارگران تدوين و تنظيم شده كه جهت اجرا نيازمند مديريت و ارزيابي ريسك است. دستورالعمل‌هاي تجربي برآورد ريسك خطر به‌عنوان بخشي از روش، جهت شناسايي مواردي از قبيل ايمني تاسيسات و مخازن مواد شيميايي خطرناك توسعه داده شده است. در 15 سال قبل، صنعت معدنكاري زغال در كشورهايي نظير استراليا استفاده از مهندسي ايمني به‌طور سيستماتيك به‌منظور كاهش خسارات غيرمترقبه و ميزان تلفات حادث شده را در اين صنعت آغاز كرد. با آشكارشدن فوايد اوليه در نهادهاي اجرايي و صنعت معدنكاري، اطلاعات تدوين شده در مورد ايمني و مديريت ريسك ارائه شد و اين صنعت پروژه‌هاي تحقيقاتي را به‌منظور بررسي و آزمايش اين مقوله به مورد اجرا گذارد.

 

در بدو امر پياده‌‌سازي مديريت و ارزيابي خطر و ضوابط ايمني به‌عنوان جزو لاينفك معدنكاري زغال به‌كار گرفته شد و استفاده از اين سيستم به كاهش نرخ فراواني دفعات وقوع حوادث در استخراج معادن زغال‌سنگ در مناطقي نظير شرق استراليا منجر شد، در حالي‌كه قبل از آن ميزان فراواني دفعات وقوع حوادث در سطح 200 قرارداشت، پس از پياده‌سازي اين سيستم به كمتر از 20 و در برخي موارد حتي نزديك به سطح 5 رسيد. اين روند بسيار مثبت سبب اعتماد تمامي شركت‌هاي معدني به اين روش و تلاش براي دستيابي و پياده‌سازي آن شد و متعاقب آن كاهش نرخ تلفات اين صنعت را نيز به‌دنبال داشت. اين روند آشكار در حالي‌كه كاهش عمده خطرات را به‌همراه داشت سبب تقليل نيروي كار، تغيير و ارتقاي تكنولوژي استخراج معادن در مناطق عمدتا حادثه‌خيز شد. هرچند پيچيدگي ارزيابي خطر در اين صنعت بازهم به‌طور واقعي قابل اندازه‌گيري نيست اما معمولا تفاسير و نتايج مثبتي از تمامي سطوح صنعت معدنكاري را به‌دنبال داشته است. واضح است كه اين روش سبب دستيابي به فرآيندهاي مديريت و طراحي و همچنين كمك به توليدكنندگان تجهيزات به‌منظور عرضه ماشين‌آلات ايمن شده و موجب تحقق آينده‌اي بهتر براي ارتقاي ايمني و پياده‌سازي مفاهيم بهره‌وري در صنعت استخراج معادن خواهد شد. هم‌اكنون بيشتر مميزان و تنظيم‌كنندگان ميزان كيفيت و رتبه معادن در كشورهاي مختلف به ارزيابي ريسك براي توسعه سيستم‌هاي مديريت و كاربردهاي آن نيازمند هستند. بنابراين بسياري از شركت‌هاي معدني به‌دنبال تنظيم مدارك و توسعه روش‌هاي خود هستند و در تلاشي آشكار به‌منظور ارائه عملكرد مناسبي از فعاليت خود هستند.

 

 

زمينه‌هاي ارزيابي ريسك:

 

به‌طور آشكار كنترل خطر موجب دستيابي به فرآيند ايمن در سلامت كاركنان، اطمينان در فعاليت حرفه‌اي، تنظيم مقررات كيفي معادن مختلف به‌ويژه زغال، ارتقاي فعاليت‌هاي حفاظت زيست‌محيطي و جلوگيري از دعاوي قضايي در حوادث خواهد شد. نقش ارزيابي و برآورد ريسك در فعاليت‌هاي مديريتي در بسياري از صنايع كاملا مورد قبول است. درفرآيند ارزيابي احتمال خطر به‌وسيله 4 مرحله مورد بررسي قرار مي‌گيرد كه به‌صورت گام‌هاي ذيل است.

 

1. شناسايي خطر: شناختن خطرات و موقعيت آنها و پتانسيل ايجاد صدمات و تلفات (گاها به حوادث ناخواسته گفته مي‌شود)

 

2. آناليز ريسك: تحليل شدت خطر و امكان وقوع ناخواسته آن

 

3. كنترل خطر: تصميم‌گيري بر روي روش پيشگيري مناسب به‌منظور كاهش يا كنترل خطرات غيرقابل پيش‌بيني

4. اجرا و پشتيباني از اقدامات كنترلي: انجام مراقبت‌هاي كنترلي موثر

 

مراحل چهارگانه فرآيند فوق‌الذكر اساس سنجش و شناسايي ريسك در شرايط گوناگون مخاطرات انساني، توليد، محيط‌زيست، اجتماع و ساير نواحي مستعد خطرپذير را فراهم مي‌سازد. شناسايي خطر اولين گام ضروري در مديريت ريسك محسوب مي‌شود. در شناخت حوادث غيرقابل پيش‌بيني بايد ارزيابي بحران و پتانسيل‌سنجي تمامي خطراتي كه متوجه كاركنان است در نظرگرفته شود كه اين امر در ساير فعاليت‌هاي سازماني از قبيل عمومي و پيمانكاري نيز مي‌تواند اثرگذار باشد. شناسايي خطر به‌منظور تعيين پتانسيل‌هاي غيرمترقبه مرتبط با وقوع آن ضروري است و بدين ترتيب مي‌توان احتمال خطر را پيش از حادث شدن دريافت. غالبا افراد براساس تجربه خود مي‌توانند مشكلات را از پيش دريابند. عموما تفكر خلاق روش توانمندي در اين زمينه است.

 

 

عوامل دخيل در حوادث:

 

حادثه‌اي اتفاق نمي افتد مگر اينكه نيروي ناخواسته‌اي آزاد شود. فقط تعداد اندكي از انواع نيروها يا انرژي‌هاي دخيل در حوادث را مي‌توان به‌طور قطعي فهرست كرد.

 

به‌طور كلي فهرستي اجمالي از عوامل يا نيروهاي دخيل در حوادث را مي‌توان به‌صورت ذيل ارائه كرد:

 

· نيروي ثقلي

 

· انرژي الكتريكي

 

· انرژي مكانيكي

 

· انرژي شيميايي

 

· نيروي فشاري

 

· انرژي حرارتي

 

· عوامل پرتوافكن

 

· عوامل بيومكانيكي

 

· عوامل بيولوژيكي

 

 

مستندسازي:

 

روش‌هاي گردآوري اطلاعات در حوادث شامل مشاهده، مصاحبه، مرور مستندات و عمليات گروهي است. روش آخر اجازه جمع‌آوري سريع و موثر داده‌ها را فراهم مي‌سازد به‌ويژه آنكه گروه شامل افرادي باشد كه بلافاصله قادر به درك جريان بوده و توان بازبيني و بازسازي موقعيت را داشته باشند.

 

 

روش‌هاي ارزيابي ريسك:

 

روش‌هاي متعددي جهت ارزيابي ريسك و احتمال خطر وجود دارد. هر روش اهداف و نتايج خاصي را سبب مي‌شود. رايج‌ترين روش‌هاي ارزيابي ريسك و احتمال خطر در معادن مختلف را مي‌توان به‌صورت زير تقسيم‌بندي كرد:

 

ارزيابي غيررسمي احتمال خطر: شناسايي عمومي و اخباري حوادث و مخاطرات در چارچوب كار محوله با استفاده از راه انديشيدن كه غالبا نيازي به مستندسازي نيست.

 

آناليز ريسك ايمني: شناسايي عمومي حوادث و كنترل آن در قالب كار معين كه معمولا بنياني براي تعيين شيوه استاندارد كار محسوب مي‌شود.

 

مطالعه قابليت وقوع حادثه: شناسايي منظم رخدادها در فرآيند طراحي تجهيزات كارگاهي و استخراج.

 

آناليز درختي معايب: آناليز تفصيلي مشاركت‌كننده‌هاي اصلي در وقوع حوادث غيرمنتظره كه بالقوه در روش‌هاي آناليز كمي احتمال خطر استفاده مي‌شود.

 

آناليز درختي رويداد: آناليز تفصيلي بر روي توسعه حوادث اصلي غيرمنتظره كه بالقوه در روش‌هاي كمي استفاده مي‌شود.

 

آناليز بحران و تاثيرات معايب: عموما آناليز تفصيلي و سخت‌افزاري كه شامل قابليت اطمينان از عدم وقوع حادثه مي‌شود.

 

 

تيم ارزياب:

 

اعضاي گروه ارزيابي ريسك و احتمال خطر بسته به نوع، هدف عمليات و روش كار تغيير مي‌كنند. يك گروه بايد شامل يك يا چند يا همه افراد ذيل باشد:

 

1. مديريت حقوقي

 

2. مديريت سايت يا معدن

 

3. اپراتور دستگاه، تكنسين مكانيك، متخصص برق

 

4. نماينده اتحاديه كارگران

 

5. توليدكنندگان يا تامين‌كنندگان تجهيزات و ماشين‌آلات

 

6. نمايندگان دولتي

 

گروه بنا به اقتضاي امر به‌وسيله فردي متخصص جهت كامل كردن گام به‌گام روش ارزيابي ريسك هدايت مي‌شود. اين فرد مراقبت بر اجراي موثر و متناسب روش ارزيابي احتمال خطر را برعهده دارد. تجزيه و تحليل حوادث مستلزم شناسايي اهميت نسبي يا اولويت در بررسي رويدادهاي غيرمنتظره بوده و همچنين نياز به بحث و بررسي جهت دستيابي به اطلاعات در مورد وسعت و ماهيت حادثه وجود دارد.

 

 

ارزيابي كيفي ريسك:

 

در اكثر قريب به اتفاق موارد در معادن از روش ارزيابي كيفي ريسك به‌دلايل ذيل استفاده مي‌‌شود:

 

نبود دقت كافي در داده‌هاي قابل اطمينان در هنگام محاسبه احتمال وقوع رويداد

 

كثرت تجارب مديريتي، نظارتي و سطوح عملياتي كه مي‌تواند دستاورد معقول و احتمال وقوع رويداد را اشاره داشته باشد.

 

اكثر مواقع هدف ارزيابي ريسك بررسي اولويت وقوع حوادث را به‌دنبال دارد كه نيازي به روش كمي براي دستيابي به يك نتيجه موثر لازم نيست.

 

به‌طور منطقي تنها يك روش براي رتبه‌بندي خطرات به‌كار نمي‌رود بلكه تعدادي از روش‌هاي توسعه يافته جهت كمك به اولويت‌بندي استفاده مي‌شود. مهم اين است كه خطراتي كه بيشترين پتانسيل وقوع را دارند معرفي شوند. گرچه خطراتي كه مي‌تواند منجر به فجايع مصيبت‌بار گردد اولويت بيشتري از خطراتي كه فقط خسارات كوچكي به‌بار مي‌آورند، دارند.

 

 

روش‌هاي كنترلي:

 

مباحثات كنترل احتمال خطر بعد از وقوع رويدادهاي ناخواسته شناسايي مي‌شود ليكن گاهي قبل و گاهي بعد از حادثه احتمال آن مورد آناليز قرار مي‌گيرد. كليه تصميمات نهايي درباره اندازه‌گيري و كنترل خطر بايد با در نظرگرفتن محاسبات منطقي و قانوني مربوطه به‌منظور دستيابي به سطوح حداقل براي جلوگيري از حادثه منجر شود. اساسا فعاليت‌هاي كنترلي خطر در موارد ذيل موثرتر خواهد بود:

 

حذف خطرات به‌وسيله جابه‌جايي، كاهش يا جانشيني پرسنل و ماشين‌آلات

 

طراحي ماشين‌آلات و فعاليت‌هاي كاري با كم كردن آزادسازي انرژي يا بازداشتن آزادسازي انرژي

 

محبوس كردن خطر به‌وسيله كنترل عمليات از راه دور، حفاظت يا حصاركشي

 

تعريف روش‌ها و شيوه‌هاي استانداردكاري

 

حفاظت نيروي انساني به‌وسيله تجهيزات و لباس‌هاي محافظ

 

ايجاد و تاسيس سيستم‌هاي احياي اضطراري به‌منظور كاهش شدت خسارات

 

اجرا و ادامه اقدامات كنترلي خطر معمولا تابعي از سيستم‌هاي مديريت ايمني به‌همراه بازرسي و نظارت موثر است. اولويت كنترل‌ها بايد بر پايه مستندسازي بوده بدين معني كه متضمن نظارت و انطباق موثري با قواعد مديريت كيفيت جامع (TQM) است، مانند آنچه كه توسط استاندارد بين‌المللي ISO9000 توصيه مي‌شود.

 

منابع:

 

1. Denny VE, et al Risk assessment methodologies applied to underground mine systems. 1978 ; issue 1:22-36

 

2. Mineral Council of Australia. Safety and Health Performance Report of the Australian Mineral Industry 2001-2002.

 

3. Mine Safety & Health Administration. System Safety Engineering, Safety Manual No.15, 1983.

 

4. O'Berine TJ, Napper A. Introduction of Systematic Safety Assessment Techniques to the Underground Coal Industry, NERDDC Project 1068 Final Report, NSW Coal Association, August 1990.

 

 

 

محمد گلستاني‌پور / كارشناس ارشد مهندسي معدن

مريم شعاعي / كارشناس زمين‌شناسي