سنگ‌هاي بزاقي

[Himmler 22,171]

گاهي کف دهان برجستگي‌هاي بادکنکي شکلي به وجود مي‌آيد که براي ظاهرش نگران‌کننده است. وقتي به دندان‌پزشک مراجعه مي‌کنيد متوجه مي‌شويد که اين برجستگي‌ها مربوط به انسداد مجراي غدد بزاقي و عفونت اين مجراها است و معمولا نياز به جراحي دارد. با دکتر امين يمني، متخصص جراحي‌ فک و دهان و صورت، درباره اين بيماري‌ها و درمان آنها حرف زده‌ايم...

 

به طور كلي، چند نوع غده بزاقي در دهانمان داريم؟

 

غدد بزاقي را مي‌توان به 2 دسته تقسيم کرد؛ غدد بزاقي فرعي يا کوچک و غدد بزاقي اصلي يا بزرگ. اين غدد در روز 40 داخل رحمي شروع به تکامل مي‌يابند و حدود ماه هفتم و هشتم جنيني، سلول‌هاي ترشحي که آسيني خوانده مي‌شوند اطراف سيستم مجرايي شروع به تکامل مي‌کنند. سلول‌هاي آسيني (ترشح‌كننده) غدد بزاقي نيز به گروه‌ سلول‌هاي سروزي‌ ( که ترشح سروز رقيق و آبکي را بر عهده دارند) و گروه سلول‌هاي موکوسي (ترشح غليظ و چسبنده) تقسيم مي‌شوند. غدد بزاقي فرعي 800 تا 1000 عدد بوده و عموما ترشح موکوسي دارند. اين غدد در تمامي نواحي دهان به جز 3/1 قدامي کام سخت و زبان، لثه چسبنده و سطح پشتي زبان ديده مي‌شود. غدد بزاقي اصلي، پاروتيد (بناگوشي)، تحت فکي و زيرزباني هستند که از هر کدام 2 عدد وجود دارد. غدد پاروتيد (بناگوشي) به‌طور اصلي داراي آسيني سروزي هستند و در عوض غدد زيرزباني در اکثر موارد از سلول‌هاي موکوسي ساخته شده است. غده تحت فکي، غدد مختلط هستند و تقريبا آسيني، موکوسي و سروزي برابر دارند. غدد پاروتيد (بناگوشي) بزرگ‌ترين غدد بزاقي است.

[Himmler 22,171]

دهان ما در طول روز چقدر بزاق توليد مي‌کند؟

 

روزانه حدود 1000 تا 1500 ميلي‌ليتر بزاق توسط اين غدد ترشح مي‌شود که بالاترين ميزان جريان آن طي غذا خوردن ايجاد مي‌شود. از اعمال بزاق مي‌توان به روان‌سازي حين جويدن و سخن گفتن، فراهم‌کردن آنزيم‌هايي جهت گوارش و تشکيل ترکيباتي که داراي خواص ضدباکتريايي هستند، اشاره کرد. ترکيب الکتروليتي بزاقي در اين غدد متفاوت است. غلظت تمامي موارد در غده پاروتيد (بناگوشي)بيشتر از غده تحت فکي است به جز کلسيم که ميزان غلظت آن در غده تحت فکي تقريبا دو برابر غده پاروتيد (بناگوشي) است. از طرف ديگر بالاترين ويسکوزيته (چسبندگي) بزاق مربوط به بزاق غده زيرزباني است و کمترين آن مربوط به پاروتيد (بناگوشي) است. چرا که اکثرا از سلول‌هاي سروزي ساخته شده است

[Himmler 22,171]

ميزان بزاق فقط در دوران سالمندي کم مي‌شود؟

 

به‌طوركلي ميزان ساخت بزاق از سن 20سالگي به آرامي شروع به کاهش مي‌کند. معمولا زماني که بيماران با مشکلات مربوط به غده بزاقي - از جمله تورم متناوب غدد، درد در لمس غدد، ترشح چرک از مجراي غدد و خشکي دهان- مراجعه مي‌کنند از روش‌هاي تشخيص بيماري‌هاي غدد بزاقي استفاده مي‌شود

[Himmler 22,171]

مثلا چه روش‌هايي؟

 

يکي از روش‌هاي تشخيص بيماري‌هاي دهان، راديولوژي غدد بزاقي است. با راديوگرافي‌هاي ساده غدد، سنگ‌هاي غدد بزاقي را مي‌توان تشخيص داد. از راديوگرافي پانوراميک در حالت گونه باد کرده مي‌توان در تشخيص سنگ‌هاي غده پاروتيد (بناگوشي) و نيز سنگ‌هاي غده تحت فکي استفاده کرد. سيالوگرافي، استاندارد طلايي راديولوژي تشخيص غدد بزاقي است. با سيالوگرافي مي‌توان سنگ‌هاي غدد، تخريب مجراي بزاقي يا غده در نتيجه انسداد، آماس (التهاب يا تورم)، تروما (ضربه و آسيب) و بيماري‌هاي نئوپلاستيک (سرطاني) را تشخيص داد. سي‌تي‌اسکن، ام‌آرآي، اولتراسونوگرافي، آندوسکوپي آزمايش شيميايي بزاق و نمونه‌برداري از غده از جمله راه‌هاي ديگر تشخيص بيماري‌هاي غدد بزاقي است.

[Himmler 22,171]

در مجراي غدد بزاقي هم مثل کليه، سنگ ساخته مي‌شود؟

 

يکي از بيماري‌هاي انسدادي غدد بزاقي، سنگ بزاق است. تشکيل سنگ در تمامي بدن از جمله کيسه صفرا، مجراي ادراري و غدد بزاقي اتفاق مي‌افتد. اين پديده در مردان و در سنين 30 تا 50 سال، 2 برابر زنان شيوع دارد. سنگ‌هاي غدد بزاقي طي مراحلي رخ مي‌دهد که با ناهنجاري در متابوليسم کلسيم و رسوب نمک آغاز مي‌شود، سپس يک توده بسيار کوچک تشکيل مي‌شود که توسط مواد ارگانيک (آلي) و غيرارگانيک (غيرآلي) پوشيده شده و يک توده کلسفيه (كلسيم‌دار شبيه به سنگ) را به وجود مي‌آورد. 85درصد سنگ‌ها را در غدد تحت فکي مي‌بينيم. عوامل متعددي در شيوع بيشتر جرم‌ها در غدد تحت فکي دخالت دارند. ترشحات بزاق در اين غده داراي کلسيم بيشتري نسبت به ساير غدد است.

 

همچنين ميزان ph بزاق و عوامل ساختماني اين غده و نيز تنگي مدخل مجرا، باعث بروز بيشتر سنگ‌هاي غدد بزاقي در اين غده مي‌گردند. تظاهرات باليني سنگ‌هاي غده بزاقي تحت فکي زماني ظاهر مي‌شود که انسداد مجراها در زمان غذا خوردن رخ مي‌دهد يعني زماني که ساخت بزاق در بالاترين ميزان است و جريان بزاق در مقابل انسداد ثابت تحريک مي‌شود. تورم حاصله ناگهاني است و اغلب دردناک است. تورم به آهستگي کاهش مي‌يابد. اما به دفعات هنگامي که جريان بزاق تحريک مي‌شود، عود مي‌کند. انسداد مي‌تواند با وجود عفونت با بدون آن، موجب آتروفي (تحليل رفتن) سلول‌هاي ترشحي غده درگير شود. عفونت غده با تورم در کف دهان، قرمزي و لنفادنوپاتي (تورم غدد لنفاوي) مربوط به آن غده نمايان مي‌شود. لمس غده و معاينات تحريک‌کننده مجرا و مدخل آن، ممکن است توقف کامل جريان بزاق با وجود مواد چرکي را آشکار کند.

[Himmler 22,171]

راه‌حل اين مشکل چيست؟

 

درمان سنگ بزاقي تحت فکي به طول مدت علايم و تعداد دفعات عود، اندازه سنگ و شايد از همه مهم‌تر به موقعيت سنگ بستگي دارد. سنگ‌هاي اين ناحيه نسبت به خط بين آسياهاي اول فک پايين به دودسته قدامي و خلفي تقسيم مي‌شود. گاهي نياز است با برش در کف دهان و نمايان شدن مجرا سنگ خارج گردد. بعضي از اوقات به خصوص در سنگ‌هاي قسمت خلفي مجرا بايد سنگ را از طريق برش خارج دهاني خارج کرد. بدون توجه به نوع درمان انجام شده، بيماران بايد تشويق شوند تا ميزان بزاق خود را با استفاده از محرک‌هاي بزاقي از قبيل ميوه‌هاي ترش و شيريني‌جات، ثابت نگه دارند.