شهرهاي مجازي : رويکردي نو در برنامه ريزي شهري

[Mohammad Aref 120,438]

مقدمه

وجه مشخصه جامعه معاصر ،تحولات فراوان و افزايش فعاليت هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي در مقياس جهاني است.يکي از نيروهاي پيش برنده اين امر،جهاني شدن يا انقلاب فناوري است،که معمولا حول محور فناوري اطلاعات و ارتباطات متمرکز شده است.ICT زيرساخت لازم جهت تبادل فوري اطلاعات در فاصله هاي طولاني را فراهم مي سازد.محدوديت هاي فاصله مي تواند با کاهش در محدوديت هاي زماني از بين برود.سرمايه داري، فناوري هاي اطلاعات را براي عمليات در مقياس جهاني و در زمان وقوع استفاده مي کند.به علاوه،اقتصاد بر اطلاعات و پردازش اطلاعات تاکيد مي ورزد.اطلاعات جهت توليد اطلاعات جديد،بکارگرفته مي شود و دانش نيز به عنوان يک مواد خام و همچنين به عنوان يک محصول در نظر گرفته مي شود.مانوئل کاستلز اقتصاد جديد را به عنوان اقتصاد اطلاعاتي معرفي مي کند. مفهوم «اطلاعاتي[1]» به سازمان ويژه اي اشاره دارد که بوسيله آن توليد،پردازش و انتقال اطلاعات منبع اساسي براي بهره وري و قدرت به شمار مي آيد.

 

در عصر اطلاعات شهرهاي مجازي به عنوان پديده اي جديد ظهور يافته اند که در حال طي کردن مسير تکاملي خود مي باشند.همچنانکه بحث خواهد شد بسياري از پژوهشگران فضاي الکترونيکي را به عنوان شکل جديد فضاي عمومي در نظر گرفته اند که در آن تعامل ميان افراد فارغ از مسائل موجود در فضاي فيزيکي و شهرهاي پراکنده امروزي است.

 

امروزه،گونه هاي مختلفي از «اجتماعات مجازي» در حال افزايش هستند،هنگامي که افراد به اينترنت وصل مي شوند،اشتراک گذاري فضاي مجازي را آغاز مي کنند، اين فضا امکان ارتباط غير حضوري را براي افراد فراهم مي سازد.و در واقع ارتباط حضوري و رو در رو وجه مشخصه فضاهاي فيزيکي است. در اين مقاله فرض بر اين است که ابتکارعمل شهر مجازي به عنوان محصول يک فناوري بي طرف در نظر گرفته نشده است،بلکه مجموعه اي از عوامل اقتصادي و اجتماعي در شکل گيري آنها تاثير گذارند که بايد به دقت مطمح نظر قرار گيرند.

 

شهرهاي مجازي

IT براي شهرها و جوامع به صورت يک امر عادي تبديل شده است. اکثريت اين ابتکار عمل ها شهر «ديجيتالي[2]» يا «مجازي[3]» ناميده مي شود زيرا آنها نمايندگان مجازي شهرها،مناطق يا جوامع فيزيکي هستند که توسط ICT ها ايجاد شده اند.

 

اگرچه هنوز اجماعي در مورد مفهوم شهرهاي مجازي وجود ندارد. اما اکثر تلاش ها براي توصيف اين پديده نظري و بسيار استعاري است و فقط اندکي از اين تلاش ها به اثرات پيچيده آنها رسيدگي مي کند در حاليکه برخي از ابعاد مهم آن را ناديده مي گيرند. براي نمونه ،برخي از تحقيقات در مورد شهرهاي مجازي تنها به ابعاد طراحي وب سايت شهرها در اينترنت مي پردازد، در حاليکه ساير مطالعات به واقعيت مجازي[4] (VR) يا مدل سازي سه بعدي[5](3D) احتمالات براي شبيه سازي شهر توجه مي کند. بايد توجه شود که مفهوم شهرهاي مجازي به وب سايت ها يا آزمايش هاي(تجارب)VR محدود نمي شود. در نتيجه،يک ابهام شناخت شناسي واضح در مورد موضوع شهرهاي مجازي وجود دارد که بايد روشن شود.

 

پديده شهرهاي مجازي نمي تواند به کاربردهاي ساده فناوري براي شبيه سازي هاي کامپيوتري (به ويژه توسعه سيستم هاي CAD –طراحي به کمک کامپيوتر) و طراحي وب در اينترنت محدود شود.برخي تصور مي کنند که شهرهاي مجازي محصول فناوري است در حاليکه مجموعه اي از عوامل اقتصادي و اجتماعي نيز در شکل گيري آنها تاثير مي گذارد. در حقيقت ، منافع و علايق جامعه( اجتماع ،بخش خصوصي و عمومي) باعث ايجاد شهرهاي مجازي مي شود،که مقصد و مشارکت انواع مختلف کاربران را در بر مي گيرد.همچنين آنها گونه هاي متنوعي از نمايندگي در فضاي الکترونيکي(طراحي وب،معماري اينترانت،شبيه سازي هاي کامپيوتري و...)را بهمراه دارند و ابعاد مختلف واقعيت شهري را تحت تاثير قرار مي دهد،شامل ابعاد فضايي مرتبط با مکان،حمل و نقل، زير ساختار،موضوعات مرتبط با زمين و غيره.بنابراين:

 

* شهرهاي مجازي بايد به عنوان چيزي بيش تر از ابعاد منفرد همانند نمايندگي هاي-وب يا وب سايت ها در اينترنت در نظر گرفته شود.

* آنها پديده هاي پيچيده اي هستند که مستلزم منافع مدني و تجاري ،کاربران ،زير ساخت همچنين طراحي وب و فضاي فيزيکي است.

* شهرهاي مجازي،شهرهاي ICT هستند- يعني بوسيله فناوري هاي ICT توانمند شده اند- و موثرترين ادبيات موجود را بکار مي گيرند.

 

نتيجه اي که از پيدايش فضاهاي الکترونيکي مي توان داشت اين است که در حال حاضر آميزه اي از شيوه هاي مختلف و فضاهاي آن لاين وجود دارد که هريک از آنها کاربرد و نقش خاص خود را دارا مي باشد.لايه هاي گوناگون فضا مکمل همديگر هستند و فضاي الکترونيکي را به عنوان يک کل تشکيل مي دهند(شکل1).

 

بيشتر قسمت فيزيکي اين ترتيب فضايي بر روي همان جغرافياي معمولي دنياي واقعي قرار مي گيرد که پايه و اساسي براي ساير فضا ها است.سپس وارد بُعد فيزيکي فضاي IT مي شود که شامل زير ساخت اينترنت مي شود همانند فيبر نوري و شبکه هاي ماهواره اي.سومين لايه شامل فضاي استعاري است همانند محتواهاي چند رسانه اي و هايپرلينک ها.مجددا وجود آنها به شبکه فيزيکي بستگي دارد،ولي ساختار فضاي وب کاملا توسط چارچوب توپولوژي آن تعيين مي شود.سرانجام شهرهاي مجازي سه بعدي و فضاهاي مجازي در لايه ي بالايي قرار مي گيرند.آنها همانند دنياي واقعي ظاهر مي شوند و قوانين حرکت رايج در شهرهاي مجازي متفاوت از ساير فضا ها است.

 

پيش فرض اصلي ما اين است که شهر مجازي يک بخش مهم از اکثر شهرهاي معاصر است. در اين حالت شهر مجازي به عنوان يک عنصر جديدي در نظر گرفته مي شود که عناصر سنتي را براي تشکيل ساختار پيچيده واقعيت شهري معاصر(سرزمين،چشم انداز، فضا و مکان) به يکديگر ارتباط مي دهد.به زعم سانتوس[6]،شهرهاي مجازي بخشي از نوآوري هاي تکنولوژيکي هستند که فضاي شهري را تحت تاثير قرار مي دهند و تحولاتي (اقتصادي و اجتماعي) را به عنوان يک نقطه عطف ويژه ايجاد مي کند. بنابراين يک شهر مجازي ،يک شهر موازي است که همراه با شهر فيزيکي حرکت مي کند و داراي مشکلات و پيچيدگي هاي اجتماعي ، فرهنگي و فضايي يکساني است.

 

در سراسر تاريخ شهري،هميشه عناصر جديدي معرفي مي شوند و سپس بخشي از شهرها مي شوند. بنابراين به طور طبيعي شهرها عناصر مختلف زيادي را که نمايندگي دوره هاي مختلف را نشان مي دهند ، همپوشي مي کنند، شهرهاي مجازي يکي ديگر از اين عناصر هستند که در اين مورد عصر اطلاعات را نشان مي هد. (شکل2 را ببينيد) به طور خلاصه شهرهاي مجازي يکي از نقاط عطف[7] عصر اطلاعات[8] در شهرهاي ما هستند.

واضح است که اخيرا فناوري هاي ICT مفاهيم فضا و زمان را به چالش کشيده اند. همانطور که کاستلز (1996) بحث مي کند«هم فضا و هم زمان تحت اثرات ترکيبي پارادايم فناوري اطلاعات و فرايندها و شکل هاي اجتماعي ايجاد شده بوسيله فرايند کنوني تغيير تاريخي دگرگون مي شوند ».در واقع ،دگرگوني زمان در پارادايم تکنولوژي اطلاعات که از کنش هاي اجتماعي شکل گرفته است يکي از بنيانهاي جامعه ي جديدي است که گام در آن نهاده ايم و با ظهور فضاي جريان ها[9] پيوندي ناگسستني دارد.

 

به طور خلاصه شکل3 نشان مي دهد،که اگر ما قادر به درک و شناخت يکساني از شهرهاي مجازي(شهرهاي ICT) باشيم همچنانکه ابعاد زيادي از شهرهاي خود (شهرهاي سنتي) را مي شناسيم، در آن صورت مي توانيم عامل مهمي را درک کنيم که شهر عصر اطلاعات را شکل مي دهد و کاستلز آنرا «شهر اطلاعاتي[10]» مي نامد.

 

کاستلز مطرح مي کند که عصر اطلاعات شکل جديدي از شهر ايجاد کرده است که شهر اطلاعاتي نام دارد.با اين همه،همان گونه که شهر صنعتي رو گرفت جهاني شهر منچستر نبود،شهر اطلاعاتي نيز که در حال ظهور است کپي دره ي سليکون نخواهد بود چه رسد به لس آنجلس.از سوي ديگر،همچون دوران صنعتي ،به رغم تنوع شگفت انگيز بافت هاي فرهنگي و فيزيکي ،توسعه ي فرا-فرهنگي شهر اطلاعاتي ويژگي هاي بنيادين مشترکي دارد.به زعم وي به دليل ماهيت جامعه ي نوين که بر مبناي دانش استوار است و پيرامون شبکه ها سازمان يافته و تا حدي از جريانها تشکيل شده است،شهر اطلاعاتي نه يک شکل بلکه يک فرايند است؛فرآيندي که سلطه ي ساختاري فضاي جريان ها ويژگي آن است. شهر مجازي (شهر ICT يا شهر نامرئي و مواد آن) يک بخش اساسي از شهر اطلاعاتي کاستلز است.بنابراين شهر مجازي با فضاي جريان ها و ساختارها ي سنتي شهر سنتي براي تشکيل شهر اطلاعاتي رابطه متقابل دارد و با آنها عمل مي کند .

 

بر اساس مطالعات نظري و تجربي، شهرهاي مجازي را مي توان مطابق با سه جزء اصلي مستقل (شامل کاربران يا افراد/ نهادهاي مشارکت کننده؛شهر در فضاي الکترونيک؛بعد فيزيکي شهر مجازي) تحليل کرد.اول،افراد يا نهادها (کاربران) وجود دارند که با استقرار و کاربرد ICT در شهرها درگير مي شوند.شيوه اي که يک شهر مجازي براي خدمت به اين کاربران شکل داده مي شود شديدا تحت تاثير منافع (تجاري يا مدني) قرار مي گيرد که دولت ها و نهادهاي خصوصي براي تعيين استراتژي هاي ICT شهري استفاده مي کنند.

 

دوم،نمايندگان مجازي در فضاي الکترونيکي مهمترين بخش (ناو فرماندهي) شهرهاي مجازي هستند.اين نمايندگي ها مي تواند فرم هاي متفاوتي را فرض کنند و چندين نوع فناوري را بکار گيرد.بهترين مثال وب سايت هاي غيردولتي،خصوصي و عمومي است که مي توانند نمايندگي هاي يک شهر يا منطقه شوند. همچنين اينترانت (به ويژه اينترانت هاي دولتي) بخشي از بُعد ديجيتالي شهرهاي مجازي هستند.

 

سرانجام،ما بايد فضاهاي فيزيکي را در نظر بگيريم و زير ساخت هاي ICT به عنوان بخش هاي اصلي شهرهاي مجازي در نظر گرفته شوند.در عين حال شهرهاي مجازي به ساختارها و فضاهاي فيزيکي و مادي وابسته اند، به علاوه بايد در شيوه هاي مختلفي(طبق زمينه هاي تاريخي مختلف) سازماندهي شوند.

 

شهرهاي ديجيتال اروپا

شهرهاي ديجيتال اروپا يک شبکه باز براي توسعه شهري است.اين ابتکار عمل توسط کميته همکاري فناوري[11] در سال 1993 ايجاد شد،همچنانکه شهرها قصد داشتند در توسعه سيستم هاي کاربردي به منظور پشتيباني از بازتوليد[12] اقتصادي و توسعه فرهنگي و اجتماعي در سرتاسر اروپا همکاري کنند.اين شبکه همکاري ابتدا توسط گروه کوچکي از اعضاء شهرهاي اروپا اجرا گرديد (80 شهر با بيش از 250000 سکنه در 20 کشور اروپا).سرانجام در آوريل 1994 در اولين اجلاس عمومي سالانه کميته راهبري[13] انتخاب گرديد و ابتکارعمل شهرهاي مجازي به عنوان يک شبکه دموکراتيک همکاري اجرا شد.امروزه اين شبکه قلمرو خود را گسترش داده است و بيش از 100 شهر و شهرک(با جمعيت هاي مختلف از چند هزار نفر تا چند ميليون نفر) از اتحاديه اروپا ،اروپاي مرکزي و شرقي و همچنين شامل بخش هاي مختلف جامعه همانند بخش خصوصي (براي مثال فيليپس،SUN,ICL, Telecom Italia) و گروه هاي داوطلب را شامل مي شود.از اين رو شهرهاي مجازي اروپا دربرگيرنده طيف وسيعي از مهارت ها و تخصص است.

 

حوزه هاي کاربردي فناوري هاي جامعه اطلاعاتي در شهرها

حوزه هاي کاربردي شهرهاي مجازي بسيار متنوع است.اما اين حوزه ها را مي توان در ارتباط با سه هدف اصلي خط مشي تقسيم نمود:1- بازتوليد يا توسعه اقتصادي 2- انسجام اجتماعي و کيفيت زندگي 3- مديريت مطلوب شهري و زيرساخت هاي شهري.البته اين اهداف خط مشي با يکديگر مرتبط هستند و هر يک از آنها مي تواند بيش از يک هدف خط مشي را حمايت کند.

 

پژوهش EDC ،که در بين شهرهاي اروپايي در سال 1998 انجام گرفت، نشان داد که از منظر تصميم گيرندگان شهري اکثر مسائل شهري مربوط به موضوعات انسجام اجتماعي ،توسعه اقتصادي و مسائل زيست محيطي و حمل و نقل مي باشد.اگرچه تصميم گيرندگان هنوز «ظرفيت حل مساله[14] » شهرهاي مجازي را براي مسائل اقتصادي و اجتماعي درک نکرده اند،اما آنها معتقدند که ،اين مي تواند در ارائه خدمات بهتر به شهروندان ،افزايش مديريت اثربخش،بهبود نظام آموزش و جذب کسب و کارهاي جديد به آنها کمک کند.

 

بازتوليد و توسعه اقتصادي

· توسعه زيرساخت هاي پيشرفته با هدف جذب شرکت ها

· افزايش توسعه فعاليت هاي جديد مرتبط با کاربرد فناوري هاي نوين

· افزايش استفاده از شهرهاي مجازي توسط بازيگران محلي براي توانمندسازي رقابت هاي اقتصادي آنها.اين حوزه شامل برنامه هاي آموزشي هدفمند براي سازمان هاي کوچک و متوسط يا تدارک فعاليت هاي تجارت الکترونيک مي شود.

 

انسجام اجتماعي و کيفيت زندگي

جامعه اروپا در حال حرکت به سوي انسجام اجتماعي[15] است.اين مساله با سطح بالاي بيکاري تقويت شده است(بيش از 10 درصد دولت هاي عضو اتحاديه اروپا).به اين دليل،تعداد زيادي از ابتکارعمل ها در اين حوزه اجرا شده اند و يا براي بهبود کيفيت زندگي انجام شده است.

 

· خدمات براي افراد کهنسال و ناتوان. شهرهاي مجازي مي تواند مرزهاي فيزيکي و جغرافياي را از بين ببرد و فرصت هاي برابري را براي شهروندان فقير و ضعيف فراهم کند(مانند خريد الکترونيکي،کنفرانس از راه دور،سيستم هاي هشداردهنده،خدمات اطلاعات اجتماعي و ثبت نام يا رزرو براي مسافرت و حمل و نقل).

 

· مشارکت شهروندان(که معمولا مردم سالاري الکترونيکي ناميده مي شود).اين مورد به گفتگوي مستمر بين دولت و شهروندان اشاره مي کند.شهروندان آگاه قادر هستند که به مسائل و موضوعات مرتبط با سازمان هاي عمومي واکنش نشان دهند و به برنامه ريزي براي آينده کمک کنند.

 

· فرهنگ و گردشگري.فعاليت هاي فرهنگي و گردشگري نقش مهمي را در اقتصاد محلي ايفا مي کند. کاتالوگ هاي الکترونيکي مرتبط با ثبت نام و سيستم هاي پرداخت کاربردهاي شهرهاي مجازي را نشان مي دهد.مزيت عمده آن، اين است که سيستم ها به طور مشابه مي توانند هم در سطح جهاني و هم در سطح محلي استفاده شوند.

 

· امور اجتماعي و بهداشت.شهرهاي مجازي مي توانند بر اجتماعات مختلف اثر بگذارند:شهروندان ،بيمارستان ها و فراهم کنندگان مراقبت هاي بهداشتي.اگرچه،معمولا پروژه ها در همکاري نزديک با فراهم کنندگان و مراکز مراقبت هاي بهداشتي اجرا مي شوند،اما اجتماع اصلي شهرها،شهروندان است،با خدماتي همانند: آموزش بهداشت آن لاين،معاينه،خدمات تشخيص و مشاوره و مراقبت خانگي.

 

· آموزش جوانان.اين موضوع تقريبا براي هر فردي جهت دستيابي به موفقيت در زندگي ضروري به نظر مي رسد.دسترسي به منابع آموزش از راه دور فرصت هاي قابل توجهي را ارئه مي کند.در شهرها دسترسي به منابع آموزشي جوانان معمولا مرتبط با کار يا کارگزاري هاي آموزش حرفه اي هستند.

 

· کار و اشتغال.سيستم هاي کاربردي طيفي از سيستم هاي اطلاعاتي بازار شغل تا تسهيلات آموزشي براي انجام فعّاليت هاي جديد را شامل مي شود که معمولا بر اساس استفاده گسترده از فناوري هاي نوين است.

 

· شبکه هاي مدارس.گسترش مدارس در شبکه ها بوسيله شهرها در چارچوب European Net Days يا ابتکار عمل هاي ملي شديدا در حال افزايش است.در اين راستا،مشارکت سازمان هاي محلي معمولا محدود به توسعه زيرساخت است و محتواي آموزشي به صورت ملي مديريت مي شود. سيستم هاي کاربردي جديد براي پشتيباني از محصلين پيش بيني شده و همچنين براي شبکه سازي مدارس از کشورهاي مختلف و بهبود روابط والدين،مدارس و معلمان در نظر گرفته شده است.

 

مديريت امور شهري و زيرساخت هاي شهري

فناوري هاي شهرهاي مجازي براي بهبود مديريت شهري استفاده مي شود.

 

· در زمينه رويه هاي اداري،طيف وسيعي از کاربردها وجود دارد. سازمان هاي محلي با هدف ارئه خدمات شهري در سطح نزديکتر به شهروندان (همانند استفاده از مراکز تلفن،آژانس هاي ماهواره اي و باجه هاي سلف سرويس)،در حال حرکت از توليد انبوه و خدمات اطلاعاتي غير پاسخگو به ارائه خدمات يکپارچه هستند. در حال حاضر شهرها براي استفاده مطلوب از شهرهاي مجازي نه تنها براي فراهم سازي اطلاعات برنامه ريزي مي کنند بلکه همچنين جهت راهنمايي يا مشاوره و ارائه اسناد رسمي(همانند گواهي ها،رسيد هاي الکترونيکي،جواز هاي رانندگي و پاسپورت ها) يا براي جمع آوري ماليات هاي محلي به طور الکترونيکي برنامه دارند.

 

· برنامه ريزي شهري شديدا توسط ابزارهاي شهر مجازي همانند سيستم هاي اطلاعات جغرافيايي GIS پشتيباني شده است.اين ابزار ها امکان مشاوره براي طيف وسيعي از بازيگران محلي (شامل شهروندان) و همکاري اثربخش براي برنامه ريزي فضايي شهري و تصميمات مرتبط را فراهم مي سازد.

 

· شهرهاي مجازي شديدا به خاطر کارايي ،ايمني و همچنين اثرات زيست محيطي مورد توجه قرار گرفته است.

 

· سيستم هاي کاربردي براي محيط شهري شديدا مرتبط به سيستم هاي پشتيباني مديريت محيطي،سيستم هاي مديريت اضطرار و خدمات اطلاعاتي است.

 

· سيستم هاي امنيتي مبتني بر نظارت ويديويي در مکان هاي خطرپذير (همانند ايستگاه هاي مترو) به پيشگيري از آشوب و جرائم کمک مي کنند.

 

نتيجه گيري

در عصر اطلاعات شهرهاي مجازي يکي پس از ديگري در حال ظهور هستند. شهرهاي مجازي در بالاترين سطح لايه هاي فضايي يعني فضاي سايبري قرار دارد.اين فضا بر مبناي فضاي واقعي و فيزيکي ايجاد مي شود.فضاي فيزيکي زير ساختي براي ساير فضاها فراهم مي سازد.بنابراين شهرهاي مجازي نيز به فضاي فيزيکي وابسته است.در ايجاد شهرهاي مجازي بسياري از عوامل اجتماعي و اقتصادي تاثيرگذارند و نبايد آنها را به عنوان يک محصول فناوري خنثي در نظر گرفت بلکه آنها شامل مجموعه پيچيده اي از روابط اقتصادي و اجتماعي هستند.