درآمدي بر شناخت سازمان فضايي شهر بشرويه

[Mohammad Aref 120,438]

شهر به مثابه يك كل

شهر داراي نظامي از ساز و كار است و شهروند به صورت ذهني از تركيب ادراكات خود از عناصر موجود در محيط و برقراري رابطه اي ميان آنها مفهوم ذهني معادل از واقعيت شهري كه در آن ساكن است را مي سازد. بنابراين در ذهن ساكن، شهر واجد يك هويت كلي است كه توسط عقل ادراك مي شود و در اين ادراك نظام مند از شهر، شهر موجودي داراي «وحدت» است كه شرايط ايجاد يك «كل» را دارا باشد.

مداخله در بافت هاي شهري بر اساس ديدگاه هاي انفعالي و جزء نگرانه به مثابه حركتي خارج از ماهيت و هويت شهر است. بنابراين براي ايجاد ماهيت «كل» در انواع مداخلات در محيط شهري نياز به نگرشي كل گرايانه بر اساس ماهيت شكل گيري اجزاء و عناصر آن است. شهر موجوديتي از سكونت انسان است. اين موجوديت امري پايدار است؛ يعني هر گونه ساز و كار منتهي به يك عمل متداوم در طول زمان حيات آن مي باشد. بنابراين عملي متداوم و پايدار خواهد بود كه هدفمند باشد. شهر موجودي است كه رابطه متقابل و متعامل بين اجزاي آن حاكم باشد. اين رابطه كه داراي وحدت و انتظام دروني است در تعامل دائمي با انسان ساكن در شهر مي باشد. «شهر ارتباط دو سويه انسان و محيط در طول تاريخ است.» (منصوري، 1385) بنابراين شهر به عنوان مكاني است كه انسان به واسطه ارتباط مادي و غير مادي با محيط شكل گيري آن در بستر رويدادها و زمان حيات شهر، بدان تعلق دارد و تعلق به مكان- شهر- حس مشترك اعضاي يك جامعه است كه آن ها را از طريق پيوند با محيط – شهر- در ارتباط با يكديگر قرار مي دهد.

تعلق هم يك واقعيت عيني و هم يك واقعيت ذهني است. از اين طريق مي توان مشخصه هايي از رابطه موجود در شهر يافت كه به اين امر پاسخ دهد. شهر همچون يك موجود زنده، يك كل واحد و داراي انتظام دروني است كه به واسطه همين انتظام وحدت بخش حاكم بر اجزا آن به عنوان كل، يك سيستم به حساب مي آيد. سيستم مجموعه اي هدفمند است كه اجزاي آن وظايف مشخص و تعريف شده اي را در راستاي هدف مجموعه بر عهده دارند. (فرشاد، 1362)

« سازمان فضايي، تصور ذهني شهروندان از شهر است كه ذهن از طريق مرتبط ساختن عناصر متفرق در نظمي هدفمند، آن را ادراك مي كند. سازمان فضايي، تعبيري واقع گرا است و تخيلي نيست. امري پنهان در محيط است و نيروي خود را بر مكان يابي كاربري ها، جهت توسعه و ساير تحولات شهر اعمال مي كند. سازمان مذكور در طول تاريخ و تحت اثر شرايط جغرافيايي، اقليمي، تاريخي، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و ... شكل گرفته است. سازمان فضايي محصول تعامل عوامل فيزيكي و متافيزيكي شهر است.» (منصوري 1382)

 

بررسي سازمان فضايي شهر

شهر بشرويه در استان خراسان جنوبي واقع است. در نقشه ايران حد فاصل فردوس و شهرستان طبس مي باشد. با جمعيتي بالغ بر 48000 نفر و داراي آب و هواي گرم و كويري نسبتاً مرطوب است. بشرويه به دليل حفظ بافت سنتي زيباي خود و بادگيرهاي زيباي آن به شهر بادگيرها در خراسان معروف است.

به استناد سفرنامه مارکوپولو، وی به هنگام عبور از ایران از بشرویه نیز گذر کرده و نام آن را در سفرنامه خود ذکر کرده است.

کلنل "سی ام مک گریگور" که 130 سال پیش به بشرویه آمده، آنجا را روستایی بزرگ توصیف می کند که در دل جلگه ای واقع است و پیشه اکثر مردمانش را کشاورزی تشکیل می دهد که آب های زمین هایشان از نهرهای جاری شده از کوه های واقع در غرب تامین می گردد. دیواری گرداگرد شهر را فرا گرفته و درگوشه شمال غربی آن "ارگ"واقع شده است. در این زمان که مقارن با دوران سلطنت ناصرالدین شاه بوده، بشرویه مشتمل بر 800 خانه بوده و ارتباط آن با بیرون شهر از طریق 4 دروازه تامین می گشته است و نیز رشته کوه شتران در غرب آن را از طبس جدا می کند.

در سال 1316 دهستان بشرویه جزء بخش فردوس از توابع شهرستان گناباد شد. در سال 1323 دهستان بشرویه تبدیل به بخش و تابع شهرستان فردوس شد. بعدها بشرویه مشتمل بر 4 قریه و به مرکزیت قصبه بشرویه تابع طبس شد و نهایتاً بعد از 60 سال مرکزیت بخش بودن در سال 1387 تبدیل به شهرستان گردید.

سازمان فضایی شهر از ترکیب عناصری شاخص، از قبیل شبکه راه های اصلی، معابر، میادین، گشودگی ها، گره ها، واشدگاه ها و نیزعمارات و بناهای عمومی تشکیل یافته که همجواری و سلسله مراتب قرارگیری آنها نقشی موثر در تثبیت خاطره ذهنی از شهر، خوانایی وسهولت در دسترسی، نقش انگیزی و در کل زنده بودن شهر داشته و می تواند داشته باشد.

در این میان وجود عناصری شاخص از قبیل باروهای گرداگرد شهر، ارگ قدیمی و 4 دروازه تاریخی به عنوان نشانه های شاخص شهر و عناصر منظرین بشرویه قلمداد می شوند.

مرکز محله قدیمی شهر که در مجاورت مسجد، حسینیه، مدرسه، آب انبار و تک درخت سالخورده توت به استقرار داشته به شکل یک هسته اولیه، واسط تمامی عناصر شاخص و منظرین شهر بوده و حتی از حیث موقعیت قرارگیری یک مرکزیت ثقل نسبی و بصری را نسبت به هر یک از این عناصر دنبال می کند.

نکات مثبتی که در بازسازی های شهر بین سالهای 1335 تا 1359 وجود داشته حفظ 4 دروازه اصلی در هنگام خیابان کشی های طویل به عنوان ورودی و خروجی های اصلی شهر و نیز نگهداری و مرمت بخشی از باروی پیرامونی شهر می باشد.

 

تصویر 1: عكس هوايي سال 1335

 

 

 

تصویر 2: سازمان فضايي شهر در سال 1335

 

 

 

تصویر 3: عکس هوایی شهر در سال 1359

 

 

 

تصویر 4: سازمان فضايي شهر در سال 1359

 

 

 

تصویر5: مرکز محله قدیمی شهر

 

 

 

تصویر 6: بخشي از حصار شهر قديم كه امروزه باقي مانده است

 

نتيجه‌گيري

بنا بر آنچه ذكر گرديد بر اساس مشاهدات و بازديدهاي به عمل آمده از شهر، تبيين سياست هايي لازم است تا احياي بافت تاريخي منطبق بر احياي اصالت هاي سازمان فضايي گذشته آن انجام بپذيرد كه در اين ميان به نكاتي مي توان اشاره كرد:

- حفظ ارزش هاي كالبدي بافت از قبيل احياء و مرمت باروي قديم شهر، عمارت ها، معابر و واشدگاه ها بر اساس اصالت هاي گذشته

- تخصيص فعاليت هاي توام با زندگي روزانه بافت در بناهاي مرمت شده

- عدم تملك و تخريب بدون برنامه منسجم در دل بافت

- حفظ محدوده مالكيت هاي زمبن و پايبندي به آن در تعريض معابر

- ...

 

امير حيدري (معماری منظر.کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران. پردیس هنرهای زیبا. ورودی 1387 )

مژده مهدوي (معماری منظر.کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران. پردیس هنرهای زیبا. ورودی 1387 )

ميثم خليل پور (معماری منظر.کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران. پردیس هنرهای زیبا. ورودی 1384 )

نشریه اینترنتی معماری منظر