حاشيه نشيني و ايجاد مناطق محروم شهري، علل پيدايش و راهكارهاي موجود

[Abo0ozar 8,637]

حاشيه نشيني و ايجاد مناطق محروم شهري، علل پيدايش و راهكارهاي موجود

در جهان صنعتي امروز پديده مهاجرت، حاشيه نشيني و اسكان غير رسمي در اطراف شهرهاي بزرگ و مناطق محروم شهري امريست اجتناب ناپذير و از جمله چالشهاي مهم فراروي مديريت شهري است.

 

در دهه هاي اخير، شهرسازان، جامعه شناسان و صاحبنظران مديريت شهري در سدد سامان دادن به اين مشكل برآمده و به روشهاي گوناگون با آن برخورد شده است. در برخي كشورها از جمله فيليپين، اندونزي، مالزي، برزيل و تايلند با استفاده از روش توانمند سازي، بهره جستن از اعتبارات جهاني، تخصيص بخشي از اعتبارات ملي به اين مهم، جلوگيري از مهاجرت بي رويه از طريق عمران و آباداني روستاها، در مهاركردن اين پديده توفيقاتي داشته اند.

در امر حاشيه نشيني، در شهرهاي مختلف جهان ديدگاهها و نظريه هاي كارشناسي مختلفي مطرح است:

ـ مهاجرت به شهرهاي بزرگ، امريست اجتناب ناپذير

ـ به خاطر هزينه هاي بالا در شهر تعداد زيادي خانواده ها در خارج شهر زندگي مي كنند كه براي كار و درآمد به شهررفت و آمد دارند.

ـ بحث فقر و درصد درآمد مردم، در همه شهرها مطرح است.

ـ استفاده بهينه از زمين و نظارت بر محيط زيست از عوامل مهم يك مديريت خوب شهريست.

ـ بدون مديريت واحد و همآهنگي كامل مديران و دست اندركاران، رسيدن به يك هدف و انجام يك كار مهم در شهر، ميسر نيست.

ـ آسيا مركز شهر شدن در دنياست، مزارع كم مي شوند و شهرها توسعه مي يابند.

ـ از یک آسيائي كه بپرسيد زمين چيست مي گويد پول و سرمايه، ولی از اروپائي كه سئوال كنيد مي گويد محيط زيست.

ـ شهرهاي سالم، شهرهائي هستند كه مزارع سالم داشته باشند، اين مزارع مي توانند جذب كننده منابع اقتصادي باشند.

ـ براي كاهش فقر، پروژه هاي اقتصادي به بخشهاي فقير نشين اختصاص داده شود.

ـ هدفمند كردن خانواده هاي فقير

ـ و ...

مهاجرت عمدتا‌ براي بدست آوردن كار و امكانات اوليه زندگي صورت مي گيرد، از اينرو دركلانشهرها بايد اشتغال زائي، تهيه مسكن، امنيت، بهداشت، تعليم و تربيت در سطح بالائي وجود داشته باشد.

در بعضي كشورها با احداث برجهاي مرتفع، واحدهاي مسكوني حدود 12 متر مربع براي يك خانوار (حداكثر 3 نفره) اختصاص داده شده

و در برخي دیگر، از محل اخذ عوارض واحدهاي مسكوني ويلائي بزرگ، و كمك دولت، به احداث خانه هاي كوچك پرداخته و در کشورهای دیگری بعلت كمبود زمين و كثرت جمعيت، تعداد زيادي خانواده ها در حاشيه خيابانها و معابر و حتي زير پلها اسكان گرفته اند.

در طراحي مجموعه ها معمولا ‌نامرغوبترين قسمتها براي كم درآمدها در نظر گرفته مي شود و مهاجرين در قسمتهاي خاص ايزوله مي شوند؛ و اينكه دولت مستقيما براي كم درآمدها خانه مي سازد خود همين موضوع باعث ايزوله شدن محل از نظر فرهنگ، بهداشت و ... مي شود. و دیگر اينكه نيازها بر اساس محله ها نيست مثلا ‌در مالزي در يك محله 9000 واحد مسكوني توسط دولت ساخته شده ولي كسي حاضر به اسكان در آنجا نيست.

 

كامبل از بانك جهاني مي گويد:

در جهان امروز شهرها عمدتا‌ نمي توانند مخارج خودشان را تامين كنند و اكثرا ‌از كمكهاي دولت مركزي بهره مند مي گردند؛ اين كمكها در حال حاضر بصورت متوسط 40 درصد است.

در خيلي كشورها يكي از اولويتهاي مهم، رسيدگي به مسكن محرومان و خانواده هاي كم درآمد است و حدود 30 تا 40 درصد توسعه شهر ها مربوط به اين قشر از جامعه است.

دركشور ما با عنايت به اهميت تامين مسكن ارزان براي اقشار محروم و آسيب پذير و فرهنگ برگرفته از اعتقادات و باورهاي اسلامي حدود دو ماه پس از پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي در21 فروردين 1358 توسط معمار بزرگ انقلاب حضرت امام (ره) فرماني صادر و برآن مبنا ضمن افتتاح حساب 100 و تاسيس نهاد بنياد مسكن انقلاب اسلامي، از همه كسانيكه توان مالي داشتند؛ مالكين بزرگ، صاحبان سرمايه، مصالح، دولت اسلامي و... براي رفع اين معضل اجتماعي دعوت بعمل آمد و از اين طريق اقدامات و خدمات فراگير و مؤثري در شهرها، روستاها و مخصوصا مناطق محروم انجام گرفت.

 

متاسفانه با شروع جنگ تحميلي و پرداختن به نيازمنديهاي ويژه، تدريجا اين مسئله مهم كم رنگ و نتيجتا ‌سكونتگاههاي غيررسمي و حاشيه نشيني قوت گرفت و با سرعت توسعه يافت و اين نياز اوليه خانواده كه از طريق قانوني و معيارهاي ديني و اخلاقي تامين مي شد، از طرق خلاف قانون و عرف انجام گرفته و همچنان در حال توسعه است. و اكنون در شهرهاي بزرگ مخصوصا ‌كلانشهر مشهد حاشيه نشيني به عنوان يك معضل بزرگ شهري مطرح است. هر چند مطالعات و اقداماتي در اين راستا انجام گرفته و طرح توانمند سازي توسط دولت محترم مطرح است؛ ولي پاسخگو نيست و اگر با سرعت با اين پديده برخورد جدي و ريشه اي بعمل نيايد در آينده اي نه چندان دور اين نقاط به كانونهاي بحران تبديل خواهند شد.

 

علل عمده پيدايش حاشيه نشيني و مناطق محروم:

در شهرها و سكونتگاههاي شهري و روستائي به تناسب رشد طبيعي جمعيت، در قالب طرحهاي جامع و هادي، توسعه كالبدي انجام و توسعه شكل مي گيرد. اين توسعه اصولي، و مبتني بر انجام مطالعات و آينده نگريهاي منطقي و علمي است ولي در بسياري از شهرها اين توسعه بصورت طبيعي انجام نمي شود و به علل گوناگون از جمله موارد زير دستخوش تغيير و تحول مي شود:

1- عدم دسترسي خانواده هاي كم درآمد و زوجهاي جوان به مسكن مناسب و دلخواه (از نظر وسعت، قيمت و موقعيت) در داخل بافت شهري، و امكان تامين اين نياز واقعي در حاشيه شهر و يا نقاط خاص، با قيمت ارزان و بدون گذر از پيچ و خمهاي اداري و قانوني باعث رانده شدن و جذب آنان در اين مناطق مي گردد.

2- مهاجرت از ساير نقاط، بويژه روستاها و شهرهاي كوچك، بعلت عدم وجود تعادل در امور فرهنگي، اقتصادي، زيست محيطي و ...

بخصوص در خشكساليهاي چند سال اخير، و عمدتا بعلت تنگناهاي شديد اقتصادي و معيشتي و عدم امكان تامين خواسته مشروع و منطقي آنان در محدوده شهر، به ناچار ضمن گذر از خط قرمز و مخدوش نمودن هويت خانوادگي و اجتماعي خود بصورت غيرقانوني و خلاف در حاشيه شهر، اسكان گزيده به منظور تامين معاش به هرگونه سختي و مشقت تن مي دهند، و عمدتا كيفيت و چگونگي محل سكونت براي اين قشر اهميت چنداني ندارد.

3- در كلانشهر مذهبي مشهد، علاوه بر عوامل ياد شده عده كثيري با هدف مجاورت در كنار مضجع منور حضرت علي بن موسي الرضا (ع) ضمن پذيرفتن سختيها و مشكلات، از نقاط مختلف كشور به اين شهر مقدس روي آورده و در رديف مهاجرين قرارمي گيرند.

 

چگونگي فرم گرفتن زندگي در حاشيه شهر:

با توجه به عوامل ذكر شده در قبل (رشد طبيعي جمعيت و مهاجرت به صورگوناگون) و كمبود مسكن متناسب با توان و نياز متقاضيان، مخصوصا اقشار آسيب پذير و كم درآمد، اين افراد براي تامين سرپناه با استفاده از راه حلهاي ممكن و سهل (نه قانوني و منطقي) اقدام مي نمايند.

برخي مالكين بزرگ يا واسطه هاي آنان، اراضي با ارزش و استراتژيك كشاورزي و باغات غيرقابل تفكيك و واگذاري را بصورت خلاف به قطعات كوچك تبديل و با قيمت ارزان در اختيار متقاضيان محروم قرار داده و شبانه تعدادي آلونك هاي غيرمقاوم در اين اراضي قارچگونه مي رویند و زندگي توام با خلاف در آنها آغاز مي شود.

تدريجا با توسعه اين سكونتگاههاي غيررسمي و نامطمئن نقاط جمعيتي جديد در حاشيه شهرها شكل گرفته و مالكين ياد شده ضمن گذر از انجام عمل ناممكن تفكيك اراضي زراعي و باغات و كسب درآمدهاي كلان و نامشروع، متقاضيان درمانده را در مقابل قانون و دستگاهاي اجرائي قرارمي دهند.

در حاشيه شهر مشهد حدود هفتصد هزار نفر جمعيت غيررسمي در حال گذران زندگي هستند و اين جمعيت بيش از جمعيت بعضي استانهاي كشور بوده و همچنان رو به فزونيست و مشكلات و ناهنجاريهاي غير قابل تصوري را براي شهر و شهروندان و مديران شهري بوجود آورده و در آينده نيز فزوني خواهند يافت.

در فرآيند اين توسعه ناخواسته يك اتفاق تلخ و ناگوار ديگر اما پنهان رخ مي نمايد و در حال وقوع است:

در گستره كشور ما با توجه به مشخصات اقليمي و جغرافيايي، قسمت اعظم سرزمين ما را كوهها، تپه ها، درياچه ها درياها، رودها، رودخانه ها و... و قسمت عمده اي را اراضي كويري و شوره زارها شكل داده و قسمت محدودي، اراضي با خاك زراعي و مناسب كشاورزي به شكل مزرعه، مرتع، جنگل و... وجود دارد كه متاسفانه هر سال سطح قابل توجهي از اين اراضي با ارزش به كويرتبديل شده و از سطح اراضي كشاورزي كاسته مي شود.

در حوادثي نظير خشكساليهاي ممتد، بروز سيل، طوفان و... نيز زمينهاي كشاورزي، تخريب شده و خاك گرانبهاي زراعي به پشت سدها، آب بندها و ساير نقاط، پراكنده و زميني باقيمانده غيرقابل كشت و بر سطح كوير افزوده مي شود. در توسعه شهرها و روستاها غالبا اراضی کشاورزیست که به لحاظ مسطح بودن و راحتی کار، به آجر، بتون، آسفالت و ... تبدیل می شوند و در این راستا، اقدامات مخرب زمین خوران و دلالان اقتصادی این تبدیل را فزونی می بخشد. نكته بسيار مهم و تكان دهنده و اتفاق تلخ و ناگوار در اين پروسه تبديل، آنست که زمينها بدست غارتگران (خودي و غيرخودي) تخريب و به اصطلاح تغييركاربري مي يابند و براي تبديل مجدد آن به زمين كشاورزي و قابل كشت به هزاران سال وقت نياز است. (در نوعي از خاك حدود 24000 سال وقت نیاز است) به بيان ساده تر، تبديل مجدد اين اراضي به كشاورزي تقريبا غيرممكن است.

 

خلاصه: جمعيت ما رو به فزونيست و هر چند ده سال دو برابر مي شود (به تناسب نرخ رشد جمعيت)‌ در نتيجه نياز به غذا و قوت لايموت به تناسب جمعيت رو به فزوني است. زمينهاي كشاورزي و حاصلخيز، به علل ذكر شده رو به كاهش است و اين معادله غيرمتعادل اگر استمرار داشته باشد تامين غذا، آب و خلاصه زندگي را براي نسلهاي آينده با خطر جدي مواجه نموده و استقلال كشور را مورد تهديد قرارمي دهد.

 

راه حلهاي ممكن (پيشنهادي):

با توجه به وجود تجارب مفيد، نيروهاي متخصص و كارآمد و پتانسيل هاي موجود در كشور، بخصوص با تكيه بر دستورات الهي و مباني ديني و اعتقادي اقدامات بشرح زیر ضروري به نظر مي رسد:

1- بازنگري طرحهاي جامع و تفصيلي شهري، به منظور پيش بيني فضاهاي مناسب براي توليد مسكن كوچك، مقاوم و ارزان قیمت براي زوجهاي جوان، خانواده هاي كم درآمد و... به فرموده مقام معظم رهبري، براي اقشار آسيب پذير بايد خانه اي كوچك ولي مقاوم و مجلل ساخته شود.

اين فضاها مي تواند در داخل بافت شهري به صورت بلند مرتبه سازي و يا در حاشيه شهر به صورت برنامه ريزي و هدايت شده تامين شود و همانطوريكه قبلا اشاره شد باید از ايزوله كردن اين سكونتگاهها مجدانه اجتناب ورزيد.

2- رسيدگي و گسترش عدالت اجتماعي به روستاها و شهرهاي كوچك و ايجاد تعادل در نقاط مختلف از نظر فرهنگي، بهداشتي، اقتصادي و... هر چند که بعد از انقلاب اسلامي؛ اقدامات مؤثري در روستاها و مناطق محروم بعمل آمده ولي هنوز اختلاف سطح زندگي در نقاط مختلف بسيار زياد است.

3- روي كرد مديران شهري و برنامه ريزان به توسعه عمودي و بلند مرتبه سازي در حد ممكن؛ ضمن تامين فضاهاي خدماتي (‌مدرسه، معابر، فضاي سبز و ...) و حفظ اراضي با ارزش كشاورزي و باغات در داخل و خارج از بافت شهري در اين زمينه، به نظر مي رسد ضمن تامين فضاهاي خدماتي، ميزان تراكم و بلند مرتبه سازي را به تناسب مقاومت زمين و ساير عوامل مؤثر، به ميزان قابل توجهي مي توان افزايش داد و از توسعه افقي و گسترش سطحي به قيمت حفظ زمينهاي مزروعي و زندگي نسلهاي آتي جلوگيري نمود.

4- تبديل و تحول بافتهاي فرسوده و محله هاي محروم شهري از طريق توانمند سازي با همکاری دستگاههاي ذيربط، که خوشبختانه اين تجربه از ديرباز در بازسازيهاي مناطق سانحه ديده كشور وجود دارد.

5- ايجاد اشتغال مولد براي ساكنين اين مناطق در داخل و خارج بافت شهري. ضمنا‌ با توجه به هزينه پائين زندگي، نيروي كار ارزان در این مناطق، توليد با هزينه كم را مي توان از اين مناطق براي بافت شهري و ساير نقاط تامين نمود.

6- به رسميت شناختن و هويت دادن به ساكنين اين محله ها و زدودن مهر خلاف از پيشاني آنان و به حساب آوردن اين مناطق به عنوان مناطق رسمي و قانونمند جامعه شهري.

7- شهرداري مشهد با توجه به تاسيس سازمان زمين و مسکن مصوب شوراي اسلامي شهر با همكاري دستگاههاي اجرايي ذيربط، ضمن پيگيري اصلاح طرح جامع و تفصيلي شهر، نسبت به شناسايي و تملك اراضي غيركشاورزي و مناسب اقدام و پس از تهيه طرحهاي مورد نظر و سياستگذاري، با همكاري دستگاههاي ذيربط و با استفاده از اعتبارات مربوطه نسبت به توليد واحدهاي مسكوني مناسب اقدام و با شرايط خاص و سهل در اختيار متقاضيان واجد شرايط قرار دهد.

8- جريان مهاجرت به شهر و اسكان در داخل بافت و يا حاشيه بصورت كنترل شده و قانونمند انجام پذيرد.

9- پس از انجام مراحل ياد شده و فراهم ساختن زمينه اسكان رسمي و قانونمند در شهر و حاشيه آن، با هرگونه قانون شكني و تجاوز به اراضي مزروعي و... با شدت برخورد قانوني بعمل آيد.

10- به منظور تامين منابع مالي مورد نياز براي اجراي زيرساختها و فضاهاي خدماتي و نيز مساعدت در اجراي توانمند سازي و يا احداث مجتمع هاي مسكوني، با عنايت به زمينه هاي فرهنگي، اعتقادي موجود در جامعه و باور دولت مردان و مديران ارشد کشور و استان به پرداختن به اين امر مهم، از محل كمكهاي مردمي و خيرين (حساب 100 حضرت امام، كميته امداد حضرت امام و...)‌ اعتبارات دولتي، تسهيلات بانكي ارزان و كمكهاي بانك جهاني مي توان استفاده نمود.

اميد است با ياري حق تعالي و به بركت مضجع شريف حضرت علي بن موسي (عليه آلاف التحيه والثناء) و عنايت دولت محترم به ويژه رياست محترم جمهوري منتخب و همت مديران شوراي اسلامي شهر و شهردار پرتلاش، ضمن تعميم عدالت اجتماعي در گسترده ميهن اسلامي، مشهد الرضا اين اولين كلانشهر مذهبي- ملي كشور، شهري در شان آن امام همام و زائرين معزز بارگاه ملكوتيش باشد. انشاءا...

مهندس حیدری - عضو شورای اسلامی شهر مشهد

 

 

منبع: شهرجو