تلفات پس از برداشت میوه و سبزی

[دختری از شمال 1,020]

تلفات پس از برداشت میوه و سبزی در ایران و مقایسه آن با دیگر کشورهای آسیایی و راه های کاهش آن:

مشکلات مراحل تولید و پس از تولید میوه ها و سبزیها

 

تلفات میوه و سبزی موجب هدررفتن منابع مختلف و از جمله منابع آب، خاک، نیروی انسانی، وقت و به طور کلی امکانات اقتصادی- اجتماعی کشور می شود. برخی از مشکلات در مراحل تولید و بعد از تولید وجود دارد که اثر نامطلوب بر سلامت انسانها دارد و اگرچه تلفات آن و اثرات نامطلوب آن از تلفات اقتصادی به مراتب بیشتر است، ولی آن گونه که باید ظاهر نیست واز چشم اکثر آحاد جامعه پوشیده

می ماند. این مشکلات عبارتند از : آلودگیهای میوه و سبزی که شامل آلودگی به فلزات سنگین چون سرب، جیوه، کادمیوم و غیره است. باقیمانده حشره کشها، علف کشها و قارچ کشها در میوه ها و سبزیها و آلودگی به پاتوژن ها و توکسین های حاصل از میکروارگانیسمها. در این قسمت به مواردی از این مشکل اشاره می شود.

- آلودگی میوه و سبزی به فلزات سنگین

جوادی و همکاران (1991 ) گزارش کرده اند آب زاینده رود دارای 1 تا 2/7 قسمت در بیلیون آلودگی به جیوه است. این آب برای کشاورزی و از جمله باغات میوه و سبزی اطراف زاینده رود استفاده می شود.

شاید بررسی کافی نسبت به زهاب فاضلاب تهران که به طرف جنوب تهران سرازیر می شود و در نهایت به مصرف کشاورزی می رسد و آلودگیهای آن در ارتباط با میوه و سبزی صورت نگرفته باشد. این آبها می توانند منشاء انتقال آلودگیهای مختلف به میوه ها و سبزیها باشند. در هر صورت باید نسبت به این نوع آلودگی و جلوگیری از آلوده شدن آبهای سطحی و زیرزمینی مخصوصاً آنها که در سیکل استفاده انسان قرار می گیرند جلوگیری شود.

- امکان آلودگی میوه ها و سبزیها به سموم آفت کش

سالانه حدود 5/2 میلیون تن حشره کش در دنیا مصرف می شود. حدود 89 درصد آن در کشورهای در حال توسعه مصرف می شود و مقدار مصرف این ترکیبات شیمیایی در کشورهای در حال توسعه 13 برابر کشورهای توسعه یافته است.

طبق گزارش WHO مسمومیت های ناشی از حشره کش ها از سال 1972 تا 1982 از نیم میلیون به یک میلیون نفر افزایش یافته است. از میان این عده 20.000 نفر جان خود را از دست داده اند. حدود 25000 تن حشره کش در ایران مصرف می شود و در بعضی از موارد، ترکیباتی چون متالاکسیل و تیومتون برای میوه ها و سبزیها استفاده می شود که مجاز نیست. مصفی ( 1982 ) گزارش کرده است که بیشتر از دو هفته طول می کشد تا مقدار این حشره کش ها در خیار به نیم میلی گرم در کیلوگرم برسد، ولی برخی از تولید کنندگان خیلی زودتر از این زمان محصول خود را برداشت کرده و به فروش می رسانند. بعضی از تولید کنندگان محصولات برداشت شده را به قارچ کشها آغشته می کنند که اثرات نامطلوب بر سلامت انسان دارد. استفاده از حشره کش برای کنترل آفات لازم است. ولی باید تحت کنترل دقیق تر و با روش های علمی تر صورت گیرد تا موجب اثرات نامطلوب بر سلامت جامعه نشود. برای رسیدن به چنین شرایطی نقش ارگانهای دولتی مسئول بسیار اهمیت دارد. آموزش کشاورزان و کسانی که در زمینه های مختلف کشاورزی و از جمله پس از برداشت محصولات کار می کند نیز بسیار مؤثر است.

- آلودگی میوه ها و سبزیها به میکروارگانیسم های بیماریزا با توکسین های آنها

بیماریهایی که از سبزیها و میوه های آلوده به میکروارگانیزمها منشاء می گیرند، زیاد است. عوامل این بیماریها عبارتند از : اسهال، تهوع، شکم درد، سردرد و ... یکی از اصلی ترین بیماریهای ناشی از مصرف غذا آلودگی میوه ها و سبزیها است. آلودگی این محصولات از طریق خاک و کود مصرفی، استفاده از آبهای آلوده و پساب فاضلاب است. سبزیهایی که برای محصولاتی چون سالاد استفاده

می شوند مرحله فرآوری حرارتی ندارند و در نتیجه امکان انتقال آلودگی آنها بیشتر است. با افزایش کودهای حیوانی در تولید محصولات ارگانیک و استفاده از آب های آلوده و پساب ها و آب رودخانه های آلوده امکان آلودگی میوه ها و سبزیها بیشتر می شود.

مایکوتوکسین ها یکی از منابع آلوده کننده برخی از محصولات غذایی و از جمله برخی از میوه ها و سبزی ها هستند. آفلاتوکسین یکی از توکسین های سرطان زا است که امکان تولید آن توسط قارچ اسپرژیلوس فلیوس ( Aspergilus flavous ) روی محصولاتی چون پسته، بادام زمینی، ذرت و ... هست و اثر سرطانزایی بر انسان دارد. امکان انتقال این توکسین از علوفه و مواد غذایی کپک زده به شیر دام و سپس به زنجیره غذایی انسان نیز وجود دارد. متأسفانه کنترل کافی روی این ترکیب مضر در کشور ما وجود ندارد و فقط برای برخی از محصولات صادراتی کنترل می شود. شرایط مراحل پس از برداشت محصولات روی تولید این توکسین بسیار مؤثر است و معمولاً در شرایط حمل و نقل فرآوری و انبارداری این توکسین تولید می شود. اخیراً مراحل فرآوری و نگهداری پسته اصلاح شده و مشکل صادرات پسته از بابت آفلاتوکسین کم شده است، ولی معلوم نیست که پسته های فروش داخل در چه وضعیتی از نظر این توکسین خطرناک است.

- خطر ترکیبات مضر چون نیتریت در برخی از میوه ها و سبزیها

نیتریت و نیترات به طور طبیعی در میوه ها و سبزیها وجود دارد،ولی تجمع بیش از حد آنها در اثر استفاده از کودهای شیمیایی زیادتر از مقدار معمول یا استفاده از نگهدارنده های خاص اثر نامطلوبی بر سلامت سبزیها و میوه ها دارد. نیتریت و نیترات می توانند در سیستم گوارش انسان تولید ترکیبات سرطانزا چون نیتروزآمین کنند و به همین دلیل شورای علوم غذای اروپا مقدار مصرف این ترکیبات را برای انسان محدود کرده است. مقدار مصرف مجاز روزانه برای یون نیتریت 7/3 میلی گرم بر کیلوگرم و برای نیترات 06/0 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن انسان است. این مقدار برای یک فرد 60 کیلوگرمی 219 میلی گرم نیتریت و 6/3 میلی گرم نیترات در روز است. کشور ما مشکلاتی از بابت صدور محصولاتی چون پیاز و سیب زمینی از این بابت داشته است.

- نتایج و بحث

مقدار دقیق تلفات میوه و سبزی در کشور مشخص نیست. براساس اعدادی که مسئولین کشور ارائه می کنند و اطلاعات منتشر شده بیش از 35 درصد است. مقدار تلفات واقعی برای برخی از محصولات از 35 درصد هم بیشتر است.

ارزش سرمایه گذاری برای کاهش تلفات میوه و سبزی در کشور بالاست و نیاز به

سرمایه گذاری برای آموزش، تحقیق و به کارگیری روشهای تجربه شده توسط دیگر کشورهای تولیدکننده میوه و سبزی وجود دارد.

بخشی از تلفات میوه و سبزی مربوط به مراحل برداشت، حمل و نقل، فرآوری، بسته بندی و نگهداری است و بخشی از آن به علت نابسامانی بازار میوه و سبزی است.

عدم برداشت صحیح میوه و سبزی عدم آماده سازی اولیه در باغ، سردنکردن آنها پس از برداشت، حمل و نقل ناصحیح، عدم جداسازی و درجه بندی، عدم بسته بندی مناسب و نگهداری در شرایط نامناسب موجب تلفات بخش مهمی از میوه و سبزی می شود که در مجموع از 35 درصد تولیدات کشور بیشتر است. بخش مهمی از تلفات به علت توزیع نامناسب در عمده فروشی و مخصوصاً خرده فروشیها صورت می گیرد.

واسطه ها اثر قابل توجهی بر تلفات میوه و سبزی دارند. چون تفاوت قیمت میوه و سبزی در باغ و مزرعه و خرده فروشی بسیار زیاد است و موجب می شود که در هر صورت واسطه ها سود ببرند و نیازی به حفظ و نگهداری و توزیع صحیح میوه و سبزی احساس نکنند. به عبارت دیگر، چون سود کلانی نصیبشان خواهد شد و لزومی برای سرمایه گذاری نسبت به امور حمل و نقل، بسته بندی و نگهداری در شرایط مطلوب نمی بینند شرایط پس از برداشت را بهبود نمی دهند. در بعضی از سالها در موقع برداشت سیب زمینی و پیاز قیمت آنها آن قدر پایین است که برای کشاورز صرف نمی کند برداشت کند و در فصولی که تولید وجود ندارد قیمتها چند برابر می شود.

ضرورت دارد دولت در زمینه های آموزش، تحقیق و همچنین تشویق بخش خصوصی برای امور بعد از برداشت میوه ها و سبزیها برنامه ریزی بهتر و سرمایه گذاری بیشتری داشته باشد.

کشور هند برنامه خاصی برای جمع آوری شیر از تولید کنندگان ایجاد کرده بود که ایران نیز چیزی مشابه آن را در کشور به وجود آورده است. یکی از بازارهای جدید ایجاد شده در شهر دهلی نو و کنار بازار Mother dairy بازار میوه و سبزی است که به روش علمی ایجاد شده و اثر بسیار زیادی روی کاهش تلفات میوه و سبزی دارد.

کشورهای فیلیپین و تایوان نیز برنامه های خاصی را برای جمع آوری و بسته بندی و صادرات محصولات میوه و سبزی خود ایجاد کرده اند.

برنامه ریزی برای آموزش تولید کنندگان و توزیع کنندگان نیز موضوع دیگری است که باید در کشور در اولویت قرار گیرد.

نظارت بر سلامت میوه ها و سبزیها بسیار ضروری است و اگر در این زمینه نیز سرمایه گذاری شود، اثرات آن بر سلامت انسان ها بسیار حائز اهمیت بوده و به دلیل فراهم شدن زمینه بهتر صادرات ارزش زیادی برای کشور خواهد داشت.

دولت باید برای ایجاد زنجیره های غذایی سرد میوه وسبزی برنامه ریزی کرده و بخش خصوصی را برای ایجاد آنها تشویق و ترغیب نماید. یکی از مشکلات صادرات میوه و سبزی نبودن چنین زنجیره های سرد برای امور بعد از برداشت میوه و سبزی است.

ایجاد بازارهای محلی درست طراحی شده و دارای نظارت و هدایت کافی مؤثر است، در صورتی که این بازارها به گونه ای برنامه ریزی شوند که نقش واسطه ها کم رنگ تر شده و جایگاهی برای به کارگیری دانش آموختگان دانشگاهی در این بازارها فراهم شود. برای این منظور باید همراه با ایجاد بازار ضوابط هدایت کننده و آموزش های ارتقاء دهنده شرایط ارائه میوه و سبزی نیز صورت گیرد.

کشور ما در زمینه های تولید محصولات سردسیری و نیمه گرمسیری مزیت بالایی دارد و اگر برنامه ریزی خوبی صورت گیرد می تواند بخشی از بازارهای میوه و سبزی منطقه را در دست گیرد. البته باید در همه زمینه ها به صورت علمی و آگاهانه عمل کرد و گرنه دیگر کشورها موفق تر خواهند بود.

برخی از کشورهای آسیایی مراکز جمع آوری محصولات میوه و سبزی ایجاد کرده اند و همراه با جمع آوری محصولات و فرآوری و صادرات آن آموزش های لازم از قبیل چگونگی مبارزه با آفات و بیماریهای میوه و سبزی به نحوی که قابل صادر کردن باشد به آنها ارائه می دهند. کشاورزان نیز به علت اطمینان از فروش محصولات خود با قیمت مناسب به راهنمائیهای آنان توجه کرده و نظرات این مراکز را به کار می بندند.