آشنائی با بناهای اصلی شبکه آبیاری در ایران قدیم

[anthonio montana 3,249]

آشنائی با بناهای اصلی شبکه آبیاری-

بناهای شبکه آبیاری در شمال شرقی شهر.-

پل بند میزان.پل بند میزان در جهت شرقی – غربی در مقابل جریان شمالی – جنوبی رودخانه کارون قرار گرفته است. آنچنانکه راستای رودخانه کارون پیش از رسیدن به پل بند به دو بخش تقسیم می شود که بخش بزرگتر آن به سمت غرب منحرف می گردد.ساختمان پل بند میزان از سنگ و ساروج است و بجز فروریختگی پوشش برخی از دهانه های روبه رودخانه گرگر که تعمیر شده اند، خللی بر ساختمان پل بند وارد نیامده و از استحکام کافی برخوردار است. احداث پل بند میزان را به نیمه اول قرن سوم میلادی نسبت داده اند و تاکنون روایات و نظریه های گوناگونی برای ساختمان آن ابراز شده است.پل بند و آسیابهای گرگرپل بند گرگر در فاصله هفتصد متری جنوب پل بند میزان بر پا است. یک تونل انحرافی آبهای مازاد و طغیانی رودخانه گرگر را از شمال پل بند و از مشرق آن به حوزه جنوبی مجموعه آسیابهای گرگر به رودخانه می ریزد.مجموعه آسیابها درجنوب پل بند جای دارد و چاههای مخزن انباشت انرژی آب و شبکه آبرسانی به آسیابها در دل صخره طبیعی دو سمت محور رودخانه کنده و جا سازی شده اند.تا نیم قرن پیش از این تعداد چهل آسیاب در پشت بند گرگر ، گندم شهروندان شوشتری و شهرهای دور و نزدیک پیرامون آنرا با بهره گیری از انرژی آب، آرد می کرده اند در آن هنگام فضای سه باب آسیاب به کارخانه برق اختصاص یافت که در آن برق مورد نیاز شهر شوشتر تامین می شده است.از چندی پیش ، با متروک شدن آسیابها و نیز کارخانه برق قدیمی، گردش آب در این مجموعه صنعتی از کنترل خارج شده و اینک در اغلب مجاری فرسوده این شبکه صنعت به هرز می رود. پس آب آسیابها از کار افتاده بصورت آبشارهای زیبائی از جای جای صخره بیرون می ریزد که جذابیت چشمگیری دارد.تاسیسات آبرسانی و تصفیه فیزیکی آب چغاز نبیل با ۳۳۰۰ سال قدمت نمونه دیگری از هنر معماری ایران زمینمعبد چغاز نبیل – نیایشگاهی عیلامی است که نزدیک به ۳۳۰۰ سال پیش از این ساخته شده است در بایگانیهای آشوری از این مکان بنام «دور اون تاشی» یا شهر اون تاش گال هم نام برده شده است. شهری پر آوازه و پر شکوه که با شوش رقابت می کرد و مرکزیت سیاسی نیز داشت. شهر «اون تاش گال» با نیایشگاهها، خیابان آجرفرش، کاخها و تاسیسات پیشرفته آبرسانی و آبیاری، گوشه هائی از تمدن و فرهنگ و هنر شکوفای عیلامی را مشخص می سازد. چغاز نبیل گستره أی نزدیک به چهار کیلومتر مربع دارد و دارای سه باروی هم کانون و تو در توی خشتی است که زیگورات پر آوازه چغاز نبیل در مرکز آن قراردارد آبرسانی به معابد، قصرها و شهر «دورانتاش» با همان عظمت احداث معابد و قصر مورد توجه معماران و تکنسینهای آن زمان قرار گرفته بود. انتقال آب – برای انتقال آب به حوضچه ترسیب و سپس به داخل شهر، دورانتاش گال، پادشاه عیلامی ۱۳۶۵-۱۲۴۵ دستور حفر کانالی به طول ۵۰ کیلومتر را صادر نمود. ابتدای این کانال از کرخه شروع می شد و خود این شط در قسمت غرب شوش جریان داشت.تاسیسات هیدرولیکی – در مقابل حضار شهر دورانتاش (dur-untash) ، آثاری از تاسیسات هیدرولیکی متشکل از یک مخزن بزرگ حفاری شده در بیرون دیوار و یک حوضچه نیز در داخل آن مشاهده می گردد که آب را از طریق یک سری کانالهای کوچک و پس از صاف و ته نشین شدن در مخزن به حوضچه کوچکی منتقل می نمود و اهالی و سکنه شهر از آن آب صاف استفاده می کردند. این مخزن به طول ۱۰/۷۰، عرض ۲۵/۷ و عمق ۳۵/۴۴ متر دارای ظرفیت حدود ۳۵۰ متر مکعب بوده است. کف این مخزن بعنوان دال از آجر پخته و آهک خیلی سخت ساخته شده است. دو دیوار جانبی نیز از آجر پخته و آهک ساخته شده و بر روی کف مخزن تکیه می نمایند. کف مخزن خود از توده تشکیلات خاکی تشکیل یافته و آب کانال ورودی به آنجا می ریخت. این کانال ورودی احتمالا در تمام طول خود بصورت کانال روباز حفاری گردیده بود. بالاخره دیواره چهارم مخزن طرف شهر، از آجر کاملا پخته و آهک ساخته شده است. این دیوار در پائین ترین قسمت خود در ۹ نقطه به ارتفاع ۸۰/۰ و به عرض ۱۵/۰ متر برای آبگیری سوراخ گردیده است که از همدیگر ۸۰/۰ متر فاصله دارند. هر کدام از این آبگیرها از دو لایه آجر پخته و یک لایه سنگ ساخته شده است و همه درزها نیز از کف تا لایه سنگی از نوعی ساروج (bitum) درست شده است. زوایای مخزن بوسیله آهک بحالت گرده ماهی در آورده شده اند. هر یک از ۹ لایحه آبگیر که انتقال آب به حوضچه را تامین می‏کردند و زیر حصار قدیمی شهر قرار داشتند از دو سطح مورب تشکیل شده است و یک قسمت آن بطول ۶۰/۱ متر بطور قائم برش داده شده است. اولین سطح مورب که از کف مخزن بزرگ شروع می شود، دارای ۸۰/۱ متر طول و دومی دارای ۷۵/۳ متر طول هستند. اختلاف سطح تراز بین کف مخزن و حوضچه فوقانی ۰۲/۱ متر بوده است. این حوضچه ۶۰/۷ متر طول ،‌۹ متر عرض و ۶۰/۰ متر عمق داشته، بنابراین حجم آن ۳۰/۴ مترمکعب بوده است. توده تشکیلات تکیه گاه که از آجر پخته خرد شده تشکیل گردیده است، بوسیله آهک به همدیگر متصل گردیده و اطراف حوضچه کوچک را به عرض۶ متر از سه طرف و به عرض ۴ متر در طرف ضلع شمال شرقی و ۵۰/۱ متر در طرف ضلع جنوبی محاصره و احاطه می نماید. این دیوار به عمق ۵۰/۲ متر در داخل زمین قرار داشته و بعنوان پلات فورم یا سکو کار در اطراف حوضچه مورد استفاده قرار می گرفت. بر اساس داده های فوق نحوه کار این تاسیسات هیدرولیکی کاملا درک می شود: یعنی موقعی که مخزن تا لبه دیواره انتهائی پر از آب می شد طبق قانون ظروف مرتبطه ، آب صاف (یعنی تصفیه شده فیزیکی) و قابل شرب از طریق ۹ رشته کانال حوضچه کوچک فوقانی را پر می نمود.