برنامه ریزی و برنامه ریزی شهری

[Mohammad Aref 120,438]

تعاریف برنامه ریزی

 

• برنامه ریزی عبارت است از داشتن طرحی برای نیل به هدف های پیش بینی شده.
  
• عام ترین تعریف برنامه­ ریزی : برنامه ­ریزی کوششی است سازمان یافته و آگاهانه برای انتخاب بهترین وسایل ممکن به منظور رسیدن به اهداف.
  
• مراد از برنامه ­ریزی تدوین سلسله تدابیر اجرایی و اقدام های عملی برای رسیدن به هدف یا اهداف معین ، در زمان تعیین شده است.
  
• برنامه­ ریزی فرایند ذهنی و عملی مجموع ه­ای از تصمیم گیری های سنجیده­ ای است که بر اساس قیودات کمی ، کیفی و زمانی و مکانی شیوه دخالت انسان را در موضوعی مشخص بیان می ­کند.
  
• برنامه ­ریزی با توجه به اصل کمیابی در اقتصاد و در بعد اجتماعی برای رسیدن به یک نوع ساماندهی اجتماعی شکل گرفته و هدف هر برنامه­ ریزی اقتصادی و اجتماعی در نهایت ، بالابردن سطح زندگی و رفاه اجتماعی است.
  
• فالودی ، برنامه ­ریزی را یک روش علمی – هر چند ابتدایی – برای سیاستگزاری به منظور افزایش ارزش محیط‌ زیست می­ داند.
  
• پیرماسه ، برنامه ­ریزی را مجموع ه­ای از اعمال همساز و به هم پیوسته می­ داند.
  
• فریدمن: برنامه ­ریزی فعالیتی است که جامعه تلاش می­ کند تا بوسیله آن بر خویشتن کنترل داشته و آینده را بر پایه عقل پی ریزی نماید.
  
• چدویک: فرایندی است درباره فکر کردن و جامه عمل پوشاندن به آن.
  
• صفت و مشخصه اصلی برنامه­ ریزی ، آینده نگری است (برنامه ریزی با اغماض مترادف آینده نگری است)
  
• مفهوم اصلی برنامه‌ریزی ، زمان است.
  
• در برنامه‌ریزی ، عامل اصلی استفاده کننده است.
  

 

انواع متغیرهای برنامه ریزی عبارت‌اند از:

 

• متدهای برنامه­ ریزی
  
• محیط اجتماعی
  
• سیستم برنامه ­ریزی
  
• برنامه ریز
  

 

ویژگی های مشترک هر برنامه :

 

• برنامه همیشه دستور کار اقدامات آینده است.
  
• همه برنامه ها برای دستیابی به هدف یا اهدافی طرح ریزی می شوند.
  
• همه برنامه ها دارای وسایلی هستند برای رسیدن به هدف.
  
• همه برنامه­ ها ، دارای هماهنگی هستند.
  

 

عناصر برنامه ریزی عبارت‌اند از:

 

• هدف
  
• زمان
  
• منابع
  
• اجرا
  

 

مهم‌ترین عنصر برنامه ریزی، هدف می باشد.

 

خصلت های برنامه ریزی عبارتند از:

 

• هدفمندی
  
• عمل
  
• آینده نگری
  
• پویشی
  
• عقلایی
  

 

مفاهیم اصلی برنامه ریزی:

 

• جریان و مداومت
  
• ارشاد و هدایتگر
  
• هدف گیری و درون نگری
  
• آینده نگری
  

 

مراحل برنامه ریزی عبارت‌اند از:

 

• جمع آوری اطلاعات
  
• تجزیه و تحلیل
  
• ارزشیابی
  
• تعیین اولویت ها
  
• برنامه و اجرا
  

 

فرایند برنامه ریزی دارای مراحل زیر است:

 

• جمع آوری آمار و اطلاعات
  
• طبقه بندی
  
• ارائه راه حل های مختلف
  

 

تعریف برنامه­ ریزی از نگاه سیستمی:

 

برنامه­ ریزی، فعالیتی است که با اداره و کنترل یک سیستم آن را به سوی اهداف هماهنگ در رابطه با نظام ارزشی جامعه، هدایت می­ کند.

 

• یکی از ویژگی های مهم برنامه ­ریزی در تفکر سیستمی این است که راه حل­ ها باید به طور مرتب با شرایط متغیر و نوینی که به وجود می­ آید ، تطبیق یافته و هماهنگ گردد.
  
• در برنامه ­ریزی تعریف سیستم تابع هدف برنامه ­ریزی است.
  
• علم اداره و کنترل سیستم­ ها را به منظور بهبود زندگی انسان ها برنامه ریزی می­ نامند.
  

 

پیشینه برنامه ریزی در ایران و جهان:

 

• برنامه ­ریزی به طور خاص ، ماحصل انقلاب بلشویکی شوروی در سال ۱۹۱۷ است که به طور علنی از سال ۱۹۱۸ با پروژه برق سراسری گرلو ، پا به عرصه وجود گذاشت.
  
• برنامه­ ریزی در اروپا ، از اوایل قرن بیستم و به خصوص با پیدایش بحران بزرگ (۱۹۳۳-۱۹۲۹)‌ در اروپا بدنبال آن نظریه اشتغال کینز (منشور نو (Newdeal))‌ بتدریج پا به عرصه حیات می­ گذارد.
  
• اغلب کشورها و به ویژه کشورهای توسعه نیافته ، بعد از جنگ جهانی دوم به برنامه­ ریزی اقتصادی روی آوردند.
  
• سابقه کار برنامه ریزی در ایران به سال ۱۳۱۶ می­ رسد. در این سال هیات وزیران به پیشنهاد “اداره کل تجارت” تأسیس شورای اقتصاد را تصویب می­ کند. (آغاز تفکر برنامه ­ریزی در ایران)
  
• آغاز رسمی برنامه ­ریزی در ایران ، از سال ۱۳۲۷ ه.ش. با تأسیس سازمان برنامه است.
  

[Mohammad Aref 120,438]

واژه شناسی در ادبیات برنامه ریزی :

 

هدف:

عبارت است از مجموع آرزوها و خواسته­ های نهایی جامعه اعم از اقتصادی و یا اجتماعی و فرهنگی که منبعث از نظام ارزشی حاکم بر جامعه است و مهم‌ترین عنصر برنامه ­ریزی به شمار می­ آید. هدف برنامه ریزی ، ساماندهی است.

 

انواع اهداف:

 

• ذهنی (subjective): قابلیت اندازه گیری مستقیم را ندارند ، مانند خوشبختی.
  
• عینی (objective): اهداف دست یافتنی ، مثل رشد اقتصادی و فاکتورهای اقتصاد کلان.
  
• اهداف برنامه­ ریزی هم کیفی است و هم کمی.
  

 

تفاوت هدف و آرمان :

آرمان در برنامه ­ریزی یک کمال مطلوب است و باید به گونه­ ای کلی بیان شود. هدف هم قابل دستیابی و هم سنجش پذیر است.

تفاوت اهداف و مقاصد:

مقاصد از بررسی تجربی مسائل و مشکلات به دست می­ آید. حال آنکه هدف ها ، از مشاهده هدف های اصلی نخستین گرفته می­ شوند. ارزش مقاصد بیشتر در دستیابی به خودشان است تا برآورده ساختن هدف ها.

 

• اهداف برنامه بر اساس ارزش ­های حاکم بر جامعه تعیین می ­گردد.
  
• آرمان ها و هدف ها در برنامه­ ریزی معمولاً ماهیت اجتماعی – اقتصادی دارند.
  
• هدف های “بارز” ، صریح و واضحند ، ولی هدف های “مکتوم” ، وضوح کمتری دارند و اغلب ناآگاهانه دنبال می­ شوند.
  

 

استراتژی (راهبرد):

مجموعه خط مشی های کلی است که راه رسیدن به هدف های نهایی را مشخص می­ کند.

 

• راهبردها ، راه هایی هستند برای رسیدن به هدف.
  

 

تفاوت استراتژی و هدف:

استراتژی تابع شرایط است و می­ تواند تغییر کند ، اما هدف تابع شرایط نیست و در بلندمدت ثابت است (نه مطلق).

 

سیاست:

مجموعه معیارها و تدابیر قانونی ، فنی و اجرائی و پولی و مالی که تسهیلات لازم جهت تحقق هدف های برنامه را فراهم می­ سازد.

 

خط مشی :

آن دسته از تصمیمات بلند مدت است که مبتنی بر اطلاعات و تفکر و تعمق اتخاذ می­ گردد و موجبات دگرگونی را در بلند مدت فراهم می ­آورد.

 

• سلسله مراتب در برنامه عبارت است از (از بالا به پایین): ۱- هدف ، ۲- استراتژی ، ۳- خط مشی ، ۴- سیاست .
  
• گاه در فرایند برنامه ­ریزی اهداف کوتاه مدتی تحت عنوان ، اهداف عملیاتی مطرح می­ شوند که دستیابی به آن توسط یک خط مشی در هر مرحله از کار صورت می­ پذیرد.
  

 

فرایند :

مجموع فعالیت­ هایی است منسجم و صریح که هدف و راه حل را به هم پیوند می­ دهد.

 

سلسله مراتب برنامه ها:

در برنامه­ ریزی کشورهای اروپایی

 

1. Plan (برنامه)
   
2. Program (برنامه اجرائی)
   
3. Project (پروژه ، طرح)
   
4. Activity (فعالیت)
   

 

در برنامه ریزی ایران:

 

1. Plan (برنامه جامع)
   
2. Program (برنامه اجرائی)
   
3. طرح
   
4. Project (پروژه)
   

 

در بودجه ریزی:

 

1. Plan (برنامه جامع)
   
2. Activity (فعالیت)
   
3. Program (طرح)
   
4. Project (پروژه)
   

 

تفاوت طرح و برنامه :‌

طرح عبارت است از بیان یک سلسله فعالیت های فنی – اجرائی برای یک هدف مشخص و یا مجموعه ای از عملیات و خدمات مشخص و همبسته که با هزینه معین در یک دوره زمانی و از قبل تعیین شده (معین) برای رسیدن به یک هدف انجام می­ گیرد. (طرح برخلاف برنامه ماهیت فنی – اجرائی دارد).

 

تفاوت طرح و پروژه :

یک طرح معمولاً از چند پروژه تشکیل می­ شود که ممکن است مجموع عملیات در کل طرح هم سنخ نباشد اما در هر یک از پروژه­ ها ، عملیات باید هم سنخ باشند. در نهایت ، نتیجه اجرای کامل طرح ، تولید کالا یا ارائه خدمت کامل است ، در صورتیکه در پروژه اینگونه نیست.

 

انواع برنامه ریزی

در مقیاس تصمیم­ گیری انواع برنامه ­ریزی عبارت اند از:

 

۱- راهبردی ، ۲- تاکتیکی (کاربردی) ، ۳-عملیاتی (اجرایی) .

 

• برنامه­ ریزی راهبردی : فرایندی است که راه های اصلی و اساسی برای رسیدن به هدف را مشخص می ­کند و ابزارهای لازم برای این ماموریت را نیز فراهم می­ آورد. (بلندمدت).
  
• برنامه­ ریزی تاکتیکی : وسیله ­ای است برای تحقق یک راهبرد مشخص. این نوع برنامه ­ریزی وسیله­ ای است برای دست یافتن به اهداف مشخص (عملیاتی) جهت رسیدن به هدف اصلی یا استراتژیک . (میان مدت)
  
• برنامه­ ریزی عملیاتی : برداشتن گام­ های ویژه و یا انجام اقدامات مشخصی است برای انجام کارهایی که به هدفهای مشخص نایل می ­شود. (کوتاه مدت).
  

 

از نظر مدت زمان اجرا:

 

• بلندمدت (۲۰-۱۰ سال و گاهی ۲۵ سال) – (مانند سند چشم انداز)
  
• میان مدت (۷-۳ سال و گاهی ۱۰ سال) – (مانند برنامه ۵ ساله توسعه)
  
• کوتاه مدت (۲-۱ سال) – (مانند بودجه مصوب سالیانه)
  

 

از نظر وسعت انجام: ۱- جامع ۲- غیرجامع

از نظر هدف: توسعه ، اقتصاد توسعه ، کالبدی ، ارشادی ، اجباری و اختیاری

 

از نظر سطوح مکانی: ۱- ملی و کشور ۲- منطقه ای (استان) ۳- ناحیه ای (شهرستان) ۴-شهری ۵-روستایی

 

از نظر سطوح مکانی: ۱- ملی ۲- منطقه‌ای ۳-محلی (شهری و روستایی)

 

از نظری مقیاس (سطوح): ۱- ملی ۲- منطقه ای ۳- شهری ۴- روستایی

 

از نظر مسائل اجتماعی – اقتصادی : ۱- برنامه­ ریزی کلان ۲- برنامه ­ریزی بخشی ۳- در سطوح خرد (طرح)

 

از نظر مسائل اجتماعی – اقتصادی : ۱- برنامه ­ریزی در سطح و کلیات ۲-برنامه­ ریزی بخشی ۳-برنامه ­ریزی در سطح طرح ها (کالاها)

 

از نظر حوزه اجرایی: ۱- فرا ملی (بانک جهانی و …) ۲- منطقه ­ای (اتحادیه اروپا) ۳- ملی (در سطح کشور) ۴-درون ملی (منطقه­ ای) ۵-محلی (شهری و روستایی)

 

برنامه­ ریزی کلان : عبارت است از فرایند مطالعه ، پیش بینی و تخصیص عوامل اساسی اقتصاد ملی در سطح کشور.

 

برنامه­ ریزی جامع توسعه : تلفیقی از برنامه ­ریزی توسعه اقتصادی و توسعه فضایی در جهت عمران هماهنگ در مناطق ، از طریق تخصیص منابع اقتصادی بین بخش های اقتصادی و تخصیص مقیاس توسعه بین فعالیت های مختلف ، با رعایت تقدم و تاخر فعالیت ها در طول زمان می­ باشد. هدف برنامه­ ریزی توسعه ، استفاده از منابع بالفعل و بالقوه کشور در جهت توسعه اقتصادی سریع است. در این نوع برنامه­ ریزی دولت سهم تعیین کننده­ ای دارد.

 

برنامه­ ریزی جامع: کاملترین نوع برنامه ­ریزی محسوب می­ شود که گاهی برنامه توسعه و عمران نیز نامیده می­ شود و کلیه بخش های تولیدی و غیر تولیدی را شامل می­ شود و در سطح ملی ، منطقه و ناحیه می­ تواند تهیه گردد. مدت اجرای برنامه جامع معمولاً ۱۰ تا ۲۵ سال است.

 

برنامه ریزی متمرکز (از بالا به پایین): نوعی از برنامه ­ریزی است که در آن میزان تولید ، سرمایه گذاری و قیمت ها در سطح بخش های اقتصادی و تا ریزترین حد ممکن برای بخش دولتی و بخش غیر دولتی از طرف دولت مرکزی تعیین می­ شود. در برنامه­ ریزی متمرکز دولت تعیین می­ کند چه باید تولید شود و چه میزان و چگونه عوامل تولیدی بین مصارف مختلف توزیع شوند. (برنامه ریزی اقتدارگر).

برنامه ریزی در ایران از بالا به پایین است.

 

برنامه­ ریزی غیر متمرکز (از پایین به بالا یا مشارکتی): برنامه­ ریزی ممکن است در زمینه های هدف گذاری، سیاست گذاری و اجرا غیر متمرکز باشد. یعنی مقامات مسئول نواحی و یا استانها در تعیین اهداف، استراتژی ها، سیاست ها، تخصیص منابع و یا در اجرای برنامه به درجات مختلف و به طرق گوناگون مشارکت داشته باشند. عدم تمرکز تا حدود زیادی متاثر از نظام حاکم، نظام برنامه­ ریزی قانون اساسی و سایر قوانین هر کشور و تا حدودی نیز به میزان تخصصی و اجرایی نواحی و استان‌ها بستگی دارد.

[Mohammad Aref 120,438]

طبقه بندی برنامه ها:

 

• از حیث حوزه اجرائی: منطقه ای ، محلی ، ملی و بین المللی
  
• از حیث حوزه سیاسی: شرقی (قدرت گرا) و غربی (ارشادی)
  
• از حیث حوزه هدف: تولیدی ، دفاعی ، اشتغال و …
  
• از حیث حوزه وسایل و ابزار: اجباری و ارشادی
  
• برنامه ریزی بخشی: فرایند تنظیم روند تغییرات حال و آینده یک بخش معین اقتصادی و اجتماعی در حیطه کار برنامه­ ریزی بخشی است. (مانند تقسیم اجتماعی کار در میان وزارتخانه های یک کشور)
  
• برنامه اجرائی: متشکل از چند طرح است که در چارچوب برنامه میان مدت تنظیم می گردد.
  

 

به طور کلی ، هدف نهایی برنامه ­ریزی در سطح ملی ، استفاده کارامد از منابع کمیاب ، در روند و دسترسی به رشد اقتصادی مطلوب و تأمین رفاه اجتماعی ، به طور اصولی و علمی است.

 

• برنامه ­ریزی ملی: جنبه­ های صد در صد بخشی و اقتصادی دارد. (ماهیت اجتماعی – اقتصادی)
  
• برنامه توسعه ملی: سندی است حاوی مجموعه ­ای از اهداف و بیان استراتژی ها ، سیاست ها ، دستورالعمل ها و سازمان دهی لازم برای نیل به اهداف تعیین شده که مدیریت اقتصادی – اجتماعی کشور برای توسعه اقتصادی – اجتماعی تدوین می­ کند.
  
• برنامه اقتصادی: سند نوشته شده ­ای است ، حاوی جهت گیری ها و چارچوب های چگونگی تخصیص منابع و تصمیم­ گیری بین فعالیت های مختلف ، جهت نیل به نرخ رشد اقتصادی تعیین شده طی دوره ای مشخص.
  
• برنامه ­ریزی اجتماعی: عبارت است از فرایند هدایت و جهت ­گیری و ایجاد هماهنگی در برنامه ­هایی که جنبه رشد و تعالی انسانی دارد و یا موجبات بهزیستی انسان را فراهم آورد. این برنامه­ ها عمدتاً در حوزه­ های فرهنگی ، آموزشی ، بهداشتی ، مسکن ، تفریحات و … است.
  
• برنامه­ ریزی اقتصادی: تلاش آگاهانه یک سازمان مرکزی برای تحت تأثیر قراردادن ، جهت دادن یا در مواردی حتی کنترل تغییراتی که در متغیرهای اصلی اقتصادی (نظیر محصول ناخالص داخلی ، مصرف ، سرمایه گذاری ، پس انداز و …) یک کشور یا یک منطقه معین در طول زمان و بر طبق مجموعه هدف های از پیش تعیین شده صورت می ­گیرد. اساس برنامه­ ریزی اقتصادی در سه مفهوم تأثیر ، جهت و کنترل خلاصه می­ شود.
  
• برنامه­ ریزی تعدیلی (انتظام دهنده): به منظور ایجاد هماهنگی و از بین بردن تضادهای موجود در یک نظام مورد استفاده قرار می­ گیرد. این برنامه ­ریزی بر اساس سیاست های مکمل ، سعی در افزایش کارایی نظام در طول زمان دارد. تحویل مواد اولیه ، تأمین نیروی انسانی و توزیع کالای نهایی ، جزء برنامه ریزی تعدیلی است. در قالب اقتصاد ملی ، تنظیم برنامه های ماهانه در استفاده از منابع مالی و سیاست های پولی جزء برنامه های تعدیلی است.
  
• برنامه ریزی بدعتی (توسعه): بیشتر به توسعه و تحول کامل یک نظام پرداخته و با معرفی اهداف جدید ، سعی در ایجاد تغییر در مقیاس وسیع دارد. در واقع مرز میان برنامه ریزی بدعتی و تعدیلی کاملاً مشخص و جدا نیست.
  
• برنامه ریزی اخباری: خطوط کلی را مشخص می کند و ماهیت تشویقی دارد.
  
• برنامه ریزی اختصاصی (تنظیمی): به هماهنگی و تعیین تضادها و تضمین کارایی عمل سیستم موجود در طول زمان و در تطابق با خط مشی های در حال تغییر می‌پردازد و در محدوده یک موسسه تولیدی کوچک قرار می گیرد. در محدوده اقتصاد ملی این برنامه ریزی ، شامل تنظیم ماه به ماه اقتصاد ، با استفاده از سیاست مالی و پولی است.
  
• برنامه‌ریزی ارشادی: نوعی از برنامه ریزی است که خطوط هدایتی عمومی و توصیه ای را در بر می گیرد.
  

 

انواع برنامه ریزی توسعه بر حسب موضوع :

 

• برنامه ریزی بخشی (اقتصادی – اجتماعی) : تلاش در جهت رسیدن به اهداف توسعه ، رشد ، رفاه و عدالت اجتماعی در سطح یک کشور
  
• برنامه ریزی فضایی: ساماندهی و مکان یابی و شیوه توزیع عناصر کالبدی ، فعالیت ها و عملکرد های انسانی در پهنه سرزمین است.
  
• برنامه ریزی کالبدی (فیزیکی): ساماندهی و شکل دادن به عناصر کالبدی محیط زیست انسان است.
  
• برنامه ریزی فضایی: نحوه توزیع و سازمان یابی عناصر در پهنه سرزمین و یا روندی برای بهره ­ور سازی و آرایش منطقی ، فقط تعادل و هماهنگی بین جمعیت و تأسیسات اجتماعی و اقتصادی ایجاد شده در فضای ملی و منطقه ای و جلوگیری از بروز عدم تعادل و بازتاب های تخریبی و منفی آن در فضای سرزمین و یا تخصیص بهینه فضا به فعالیت های مختلف ، بر اساس قابلیت های مناطق در دوره زمانی معین.
  
• برنامه ریزی فیزیکی: شامل نظام منطقه بندی و کاربری زمین ، خانه سازی ، تأمین حمل‌ و نقل و تسهیلات عمومی و عملکردهای مربوطه است.
  

 

هرم برنامه ریزی فضایی:

 

• 1- برنامه ریزی منطقه‌ای ۲- برنامه ریزی شهری ۳- طراحی شهری ۴- معماری ۵- طراحی صنعتی
  
• تفاوت بین برنامه ریزی فضایی و فیزیکی ، توجه به مسئله جمعیت و اشتغال در برنامه ریزی فضایی است.
  
• تفاوت بین برنامه ریزی فضایی و بخشی ، پرداختن به مسئله مکان و حرکات جمعیتی در برنامه ریزی فضایی است.
  
• در برخی منابع تعابیر یکسانی در مورد برنامه ریزی های فضایی و کالبدی صورت گرفته است.
  
• برنامه ریزی فضایی چند بعدی و چند هدفی است.
  
• یافتن وابستگی های میان عملکرد ها ، هماهنگی اهداف آن ها با یکدیگر و ساماندهی یکپارچه آنها محتوای برنامه ریزی فضایی است.
  
• به برنامه ریزی فضایی با اغماض آمایش سرزمین نیز می گویند و منظور از فضا کالبد هویت یافته است.
  
• آمایش سرزمین: نحوه توزیع و سازمان یابی انسان ها و فعالیت ها در پهنه فضای ملی (سرزمین).
  

 

آمایش سرزمین ، بعد فضایی برنامه ریزی ملی است.

 

سلسله مراتب برنامه های توسعه:

 

• برنامه ریزی ملی (دارای ماهیت بخشی (اجتماعی- اقتصادی) )– در سطح یک کشور
  
• آمایش سرزمین (دارای ماهیت بخشی – فضایی) – در سطح یک کشور
  
• برنامه ریزی منطقه ای (دارای ماهیت فضایی است) – در سطح یک استان
  
• برنامه ریزی ناحیه‌ای (دارای ماهیت فضایی – کالبدی است) – در سطح یک یا چند شهرستان
  
• برنامه ریزی شهری (دارای ماهیت کالبدی است) – در سطح یک شهر
  
• برنامه ریزی روستایی (دارای ماهیت کالبدی است) – در سطح یک روستا
  

 

برنامه ریزی منطقه ای و آمایش سرزمین در حیطه برنامه ریزی فضایی قرار می گیرند.

 

برنامه ریزی شهری در حیطه برنامه ریزی کالبدی قرار می گیرد. (از حیث موضوع)

 

برنامه ریزی شهری از حیث سطوح مکانی زیر مجموعه ای از برنامه ریزی محلی محسوب می شود.

 

پایین ترین سطح از سلسله مراتب فضایی در مقوله برنامه ریزی ، روستا می باشد. (برنامه ریزی روستایی)

[Mohammad Aref 120,438]

تعاریف برنامه ریزی شهری

 

• برنامه ریزی شهری یک سری تصمیم های سنجیده در امور شهری است که با رعایت قیودات خاص خود شیوه رابطه انسان را با محیط شهری در قالبی بهینه طراحی و طبقه بندی می کند.
  
• سازمان دهی مکان ها و محیط های متفاوتی که می باید شرایط رشد و توسعه زندگی جامعه را در تمام ابعاد مادی ، معنوی و فرهنگی در همه شکل بندی های فردی و اجتماعی فراهم آورد.
  
• کنترل ، اداره و هدایت سیستم های شهری و منطقه ای (برنامه ریزی فضایی) با تکیه بر جنبه مکانی پدیده ها و روندها و رابطه واقعی آن ها به منظور بهبود زندگی و محیط‌ زیست انسانی.
  
• تأمین رفاه شهرنشینان از طریق ایجاد محیطی بهتر ، مساعدتر ، سالم تر ، آسان تر ، موثرتر و دل پذیرتر.
  
• ساماندهی فضایی ساختارهای کالبدی است . کسی که تصمیم می گیرد در ساختار فضایی دخالت نماید و آن را تغییر دهد و دوباره سامان دهد ، برنامه ریز شهری (شهرساز) است.
  

 

برنامه ریزی شهری دارای دو بعد است:

 

• زمانی
  
• فضایی
  

 

برنامه ریزی شهری ، دارای جنبه فیزیکی است.

 

تاریخچه پیدایش برنامه ریزی شهری

در قرن بیستم به علت پیچیدگی مسائل شهری ، یکسری نهضت های شهری شکل گرفتند که اولین آن‌ها در شیکاگو و در سال ۱۸۹۱ تشکیل شد. در همین راستا ، تشکل های دیگری در انگلستان (۱۹۰۹) و نیویورک (۱۹۱۷) به وجود آمد.

 

در سال ۱۹۲۱ ، اولین مدرسه شهرسازی توسط پتریک گدس و در ادینبورگ اسکاتلند تأسیس شد.

 

پتریک گدس و پس از آن لوئیز مامفورد از بنیان گذاران برنامه ریزی شهری به شیوه علمی (عقلانی) هستند.

 

منشأ پیدایش برنامه ریزی شهری ، افت کیفیت های محیطی و به ویژه بهداشت در شهر عصر صنعت بوده است.

 

برنامه ریزی و به ویژه برنامه ریزی شهری ، پس از جنگ جهانی دوم و با توجه به خرابی های ناشی از جنگ مورد توجه جدی قرار گرفت.

 

برنامه ریزی شهری ، دانشی است مستقل با ماهیت میان رشته ای.

 

با نظریات فالودی (Faludi) ، برنامه ریزی شهری به سمت استقلال علمی پیشرفته است.

 

فالودی (Faludi) در کتاب “تئوری های برنامه ریزی” به تعیین چارچوب تئوری برنامه ریزی شهری پرداخته است.

 

تئوری بنیان اساسی برنامه ریزی را شکل می دهد و الگو های برنامه ریزی از دل این تئوری ها بیرون می آیند.

 

با پذیرش دانش برنامه ریزی شهری به عنوان یکی دانش تخصصی و مستقل ، اهمیت وجود تئوری در چنین دانشی رخساره می نماید.

 

سودمندی های متنوع و متعددی برای کاربرد تئوری توسط صاحب نظران بر شمرده شده است. دو مورد از مهم ترین سودمندی های کاربرد تئوری ، «کمک به فهم موقعیت های ظاهرا آشفته» و «صرفه جویانه کردن اندیشه و معرفت» گزارش شده است.

 

به عبارت دیگر ، داشتن و استفاده نمودن از یک تئوری مناسب ، فرد را قادر خواهد ساخت تا بتواند به مشاهدات خود ساختار و نظم بخشیده ، آن ها را توضیح داده ، احتمالاً کنش آینده پدیده مورد بحث را پیش بینی نماید. بنابراین تئوری ، ابزاری برای فهم و سر درآوردن از موقعیت های آشفته است. از دیدگاه دیگر ، تئوری ، چارچوبی است که به وسیله آن قطعات (اجزاء) یک ساختار (کل) می‌توانند به صورت ساختی وابسته و همبسته درآیند.

 

منبع: کیمیافکر بزرگ

[Mohammad Aref 120,438]

سابقه برنامه ریزی در ایران

 

بررسی سابقه برنامه ریزی در ایران جهت شناخت جایگاه برنامه ریزی شهری در کشور الزامیست. برنامه ریزی ملی از لحاظ تقسیمات فضایی یک نوع برنامه ریزی فرادستی برای برنامه ریزی شهری محسوب شده و برنامه ریزی شهری را متاثر می سازد. شناخت ماهیت برنامه ریزی در کشور و روند شکل گیری آن و شناخت جایگاه برنامه ریزی فضایی می تواند ما را در تبیین راهکارهای مناسب برنامه ریزی شهری کمک کرده و براساس سابقه موجود از تکرار اشتباهات گذشته برحذر و از تجربیات و امکانات گذشته بهره برداری کنیم.

 

برنامه ریزی در مقیاس ملی در سرزمین ایران قدمت طولانی داشته و شاید بتوان آن را از دوره هخامنشیان به بعد شناسایی کرد. ماهیت این برنامه ها عمدتا اقتصادی و سیاسی بوده اند و در این میان کمتر به مقوله برنامه ریزی فضایی پرداخته شده است. برنامه ریزی فضایی می تواند جایگاه مناسب فعالیت های اقتصادی و پتانسیل ژئوپلتیک فضاهای مختلف ملی جهت برنامه ریزی را مشخص کند. ما در بررسی سابقه برنامه ریزی در ایران علاوه بر بررسی مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به طور عام به بررسی جایگاه برنامه ریزی فضایی به طور خاص می پردازیم.

 

در دوران معاصر اولین فعالیت های گسترده و هدفمند جهت پایه ریزی توسعه ملی توسط امیر کبیر صدراعظم فقیدناصرالدین شاه قاجار با ایجاد اولین دانشگاه ملی به نام مدرسه دارالفنون که در آن آموزش های فنی و پزشکی به دانشجویان داده شد تا منابع انسانی کشور جهت توسعه ملی، تقویت شده و تربیت یابند. او در همان دوران احیای قشون ملی جهت تقویت امنیت ملی صورت گرفت و با کاهش مفاسد دولتی درصدد احیای سازمان اداری کشور برآمد. حرکت توسعه ای که امیرکبیر آغاز کرده بود پس از او ادامه نیافت ولی با تربیت نیروهای متخصص در دارالفنون زمینه توسعه کشور فراهم شد. از دست آوردهای به دست آمده، تهیه نقشه های پایه توسط مهندسین نقشه بردار فارغ التحصیل دارالفنون بود و این خود امکان ارائه طرح های ملی را فراهم می کرد.

 

پس از امیر کبیر در همان دوره ناصری فعالیت هایی به صورت موردی جهت توسعه ملی صورت می گرفت از جمله آن ایجاد نهر تهران – کرج بود که از اقدامات میرزا آقا خان نوری به حساب می آید.

تصویری از فارغ التحصیلان دارالفنون

 

در زمان به قدرت رسیدن رضا خان پهلوی در سال ۱۳۰۰ هـ ش اقدامات انجام شده در جهت توسعه ملی شتاب گرفت و با احداث شبکه راه ها و راه آهن سراسری سرعت توسعه ای کشور افزایش یافت. در این دوره جهت سازماندهی نظام اداری کشور، ایجاد ادارات و شهرداریها و تبیین قوانین و مقررات مربوطه صورت گرفت و با ایجاد سازمان ثبت اسناد و املاک کشور در سال ۱۳۰۶ و سازمان ثبت احوال به دنبال تثبیت شناسایی املاک، اسناد و جمعیت کشور برآمدند و به این ترتیب زمینه های گسترش توسعه ملی تاحدودی فراهم گردید. البته در این دوران هدف از این نوع برنامه ها عمدتا” دستیابی به اهداف بیگانگان و توسعه برون زا بوده ولی نتیجه به دست آمده با گسترش شبکه های دسترسی، احیای نظام اداری و تثبیت تمامیت ارضی کشور و سرکوب عدالتخواهان یا شورشیان زمینه رشد و توسعه مجازی فراهم گردید.

 

در راستای همین سیاست در سال ۱۳۱۶ با پیشنهاد اداره کل تجارت، شورای اقتصاد تشکیل گردید و این شورا یک برنامه عمومی اقتصادی تنظیم کرد. با این حساب نخستین مفهوم برنامه ریزی در ایران شکل می یابد ولی هنوز برنامه ریزی منسجم و با چارچوب مشخص نمی باشد. شورای عالی اقتصاد در سال ۱۳۲۳ تشکیل شد و براساس مصوبات این شورا برنامه تعدیل و کنترل نشر اسکناس و برنامه افزایش تولیدات کشاورزی توسط برنامه های حمایتی و تشویقی مطرح شد. همین شورا در سال ۱۳۲۴ دو اقدام را به عنوان اقدامات اساسی برنامه ریزی ملی مطرح کرد.

 

• اصلاح وضع کارخانجات دولتی با ایجاد بانک صنعت و معدن ایران.
  
• ایجاد کمیته تنظیم برنامه جهت تنظیم برنامه اقتصادی کشور.
  

 

کمیته برنامه ریزی کشور پس از تشکیل مقرر کرد جهت کاهش مشکلات اقتصادی کشور از بانک بین المللی تفاضای کمک مالی شود. بانک بین المللی نیز جهت ارائه وام به ایران درخواست کرد تا ایران برنامه های خود را جهت استفاده از این وام ارائه نماید.

 

براین اساس جهت استفاده از وام بانک جهانی در سال ۱۳۲۶ برنامه ای که توسط موریسن نودسن تنظیم شده بود به تصویب شورای ملی در سال ۱۳۲۷ رسید که یک برنامه میان مدت ۷ ساله بود. این برنامه نخستین برنامه عمرانی مدون کشور محسوب می شود و به این علت سال ۱۳۲۷ را سال آغاز برنامه ریزی منسجم ملی در ایران می دانند.

 

این برنامه به برنامه عمران اول کشور معروف شد و پس از آن شش برنامه عمرانی دیگر پیش از انقلاب (در کل ۷ برنامه) که به ترتیب مورد بررسی قرار می دهیم.

 

منبع: کیمیافکر بزرگ