سبك‌هاي شهرسازي در ايران

[Abo0ozar 8,637]

پيدايش شهر از آغاز تا به امروز از عوامل متعددي تأثير پذيرفته است. عواملي چون جهان‌بيني يا نحوه نگرش به جهان، شامل دين و مذهب، مسلك، فرق متفاوت اجتماعي و مذهبي، اقتصاد يا چگونگي تعريف مادي جهان، شامل نحوه توليد، توزيع و مصرف محصولات و رابطه آن با ساخت كالبدي و عامل محيط يا اقليم يا چگونگي تعريف زيست محيطي جهان، شامل آب و هوا، ناهمواريها و به طور كلي عناصر محيط زيست طبيعي » تأثيرات قابل توجهي بر كالبد شهرها داشتند.

 

سيماي كالبدي بسياري از شهرهاي قديمي ايران، چه در دوران قبل از اسلام و يا پس از آن، ارتباط مستقيمي با نحوه نگرش به جهان دارد. به عنوان نمونه مي توان از شكل دايره‌اي و يا مربع برخي از شهرها در دوران قبل از اسلام و مركزيت مساجد جامع از دوران پس از اسلام ياد كرد. همچنين بايد از پديده « غارت ـ دفاع » به عنوان يك عامل اقتصادي نام برد كه در مكان‌يابي شهرها و ايجاد استحكامات به شيوه‌هاي مختلف در آنها مؤثر بوده‌اند. درخصوص تأثير عامل سوم، يعني « محيط يا اقليم » پژوهشگران بسياري از جهان، شكل‌گيري تمدنهاي نخستين را ناشي از اين عامل مي دانند و معتقدند كه بدون وجود اين عامل، شكل‌گيري شهرها ممكن نبوده و نمي باشد. عليرغم پيشرفت تكنولوژي در ايجاد شرايط زيستي، مصنوعي هنوز هم كلام آخر را در سازماندهي فضايي اين عامل مي‌گويد (حبيبي 1375)

 

با توجه به تأثير عوامل سه گانه مذكور در كالبد شهرها، تغيير در نحوه نگرش به جهان، تغيير شرايط اقتصادي و اجتماعي و ميزان امنيت و حتي تغييرات محيطي مي تواند منجر به تغييراتي در كالبد شهرها شود. بر اين اساس، از هنگامي كه اولين شهر ايراني يعني « هگمتانه » شكل گرفت، تا زمان حاضر، شيوه‌ها و سبكهاي مختلفي بر شهر و شهرسازي مسلط بوده كه در يك تقسيم‌بندي كلي مي توان اين سبكها را در سه دوره زماني قبل از اسلام، پس از اسلام و دوران معاصر، مورد بررسي قرار داد. اين شيوه ها و سبكها در دوران قبل از اسلام، سبك پارسي، ميان سبك پارسي ـ هلني و سبك پارتي را شامل مي شود. در دوران پس از اسلام، سبكهاي خراساني، رازي، آذري و مكتب اصفهان بر شهرسازي ايران حاكم بوده است. در دوران معاصر نيز سبك تهران قابل بررسي است، كه البته بنا به دلايل متعدد، عمدتاً در تهران باقي مانده و به شهرهاي ديگر كشور سرايت نكرده است (حبيبي، 1375).

 

هر يك از سبكهاي فوق الذكر در عصر يك يا چند حكومت به وجود آمد و تداوم يافت، لذا حتي‌المقدور اين سبكها به تفكيك حكومتهاي هم عصر مورد بررسي قرار مي‌گيرد.

 

سبكهاي شهرسازي در دوران قبل از اسلام

سبك پارسي (قرن نهم تا قرن چهارم ق .م.)

ميان سبك پارسي ـ هلني (قرن سوم ق .م.)

سبك پارتي (قرون سوم ق، م، تا قرن هفتم ميلادي)

 

سبكهاي شهرسازي در دوران اسلامي

سبك خراساني (قرن يكم تا قرن چهارم هـ .ق.)

سبك رازي (قرن چهارم تا قرن هفتم هـ .ق.)

سبك آذري (قرن هفتم تا قرن يازدهم هـ .ق.)

مكتب اصفهان (قرن يازدهم تا شروع قرن سيزدهم هـ .ق.)

 

سبكهاي شهرسازي در ايران معاصر تا سال 1357 هجري شمسي

سبك تهران (اوايل قرن سيزدهم تا سال 1299 هـ .ش.)

الگوي تهران (1300 هـ .ش. تا 1357 هـ .ش.)