خانه خورشيدي زير آسمان كوير

[masi eng 47,044]

ميثاق خشت و گل با گرما و بي‌آلايشي آميخته است. سكوت و تب سرد زمستان در كوير و خانه‌هايي كه مامن دستان رنجوري بودند. مردمي ‌كه صبح تا عصر بيابان را مي‌كاويدند و در پايان روز به سرپناهي از جنس آسايش دست مي‌يافتند.



آسايشي كه با هيزم‌هاي شكسته در زمستان و با بادگيري در تابستان فراهم مي‌شد. سير طراحي‌شهري و معماري سنتي ايران همواره با آهنگ طبيعت، استفاده از انرژي‌هاي تجديدپذير و ساختن بناهايي با كمترين مصرف انرژي همراه بوده است. با اين همه مروري بر فرآيند ساخت آثاري كه پس از دوره قاجار ساخته شدند نشان مي‌دهد تنها تعداد انگشت‌شماري از اين بناها با ايده هماهنگي با طبيعت به شيوه سنتي و تلفيق آن با تكنولوژي روز ساخته شده است. اما در اين ميان سيدمحمدحسين آيت‌اللهي، استاديار معماري دانشكده هنر و معماري يزد با استفاده از نتايج بررسي روش‌هاي سنتي تنظيم شرايط محيطي، خانه خورشيدي را با استفاده از شيوه‌هاي سنتي سرمايش و گرمايش غيرفعال در يزد ساخته است. او معتقد است، معماري و شهرسازي سنتي ايران راهكارهاي بسياري را براي ساخت بناهايي هماهنگ با طبيعت تجربه كرده اما عمده اين راهكارها در چند دهه اخير به فراموشي سپرده شده است. حالا ديگر بي‌توجهي به دستاوردهاي شهرسازي سنتي شرايط را به‌گونه‌اي رقم زده و الگوهايي را در ساخت و ساز بناها متدوال كرده كه به گواهي آمارها منجر به ائتلاف بيش از 40 درصد انرژي كل كشور مي‌شود. خانه خورشيدي طراحي شده توسط اين پژوهشگر مسائل شهري و زيست‌محيطي، از پنج سال پيش در يزد به بهره‌برداري رسيده است.

طولاني بودن روزهاي آفتابي ‌يزد اصلي‌ترين دليلي بوده كه آيت‌اللهي را به صرافت ساخت اين خانه خورشيدي انداخته است. چنانكه مي‌گويد: «

آسمان يزد به‌طور متوسط 3188 ساعت در طول سال آفتابي ‌است كه با طراحي و ساخت اين ساختمان به ميزان 50 درصد انرژي‌ براي سرمايش، 30 درصد انرژي براي گرمايش و 70 درصد انرژي در توليد آب گرم صرفه‌جويي مي‌شود.»

اين ساختمان داراي يك حياط اصلي و يك حياط خلوت به مساحت 30 مترمربع با ديوارهاي بلند براي تامين سايه طراحي شده است كه امكان تهويه طبيعي را در تابستان فراهم مي‌كند. قسمت گودال باغچه در حياط خلوت داراي حوضي است كه براي سرمايش تبخيري از آن استفاده مي‌شود و نيز هيچ اتاقي به عنوان موتورخانه براي خانه در نظر گرفته نشده است كه خود در هزينه ساخت ساختمان صرفه‌جويي را به همراه دارد. آيت‌اللهي در پاسخ به اين سوال كه كدام شرايط محيطي يزد در ايده ساخت اين بنا موثر بود، مي‌گويد:‌ «

در يزد بناها با وجود نياز به گود شدن براي دسترسي به آب از طريق قنات، سه يا چهار طرفه ساخته شده‌اند و اين‌گونه است كه با تغيير فصل و روز و شب كوچ افقي و عمودي در اين خانه‌ها انجام مي‌شود. بعدازظهر تابستان، ساكنان خانه به زيرزمين پناه مي‌برند. هنگام غروب پس از آب‌پاشي حياط از تالار استفاده مي‌كنند و براي خوابيدن، زير سقف آسمان و روي پشت‌بام به استراحت مي‌پردازند. اتاق‌هاي آفتاب‌گير رو به جنوب غربي ‌(قبله) و جنوب شرقي در زمستان استفاده مي‌شوند. جذب مستقيم نور از طريق پنجره‌هاي بزرگ، ذخيره انرژي به وسيله كف و ديوارهاي خشتي ضخيم و جلوگيري از هدر رفتن گرما به وسيله پوشاندن پنجره‌ها با پرده‌هاي ضخيم صورت مي‌گيرد. تالار با ديوارهاي بلند خانه را براي گپ عصرانه سايه‌دار و آماده مي‌كند. حوض بزرگ آب، درختان و آب‌پاشي كف‌هاي آجري و نسيمي‌كه از بادگير مي‌وزد، همگي باعث خنكي تالار با استفاده از سرمايش تبخيري غيرفعال مي‌شوند.»

به گفته اين محقق،‌ همه اين نكات در طراحي خانه آفتابي‌در نظر گرفته شده به‌گونه‌اي كه «سطوح شيشه‌اي» ديوار «Tombe» و سطح شيشه‌خور جنوب شرقي در اتاق اصلي نشيمن دو عامل مهم در تامين گرماي خانه به‌شمار مي‌آيند. باز كردن دريچه قابل كنترل در بالاي ستون خورشيدي هنگام تابستان باعث مي‌شود تا هواي گرم به صورت طبيعي به بيرون برود و هواي خنك با استفاده از سرمايش تبخيري و از طريق كانال‌هاي زيرزميني وارد خانه شود.

در تابستان نيز هواي خنك زيرزمين با استفاده از كانال عمودي و به وسيله يك فن به طبقه اول فرستاده مي‌شود و گرماي بخاري گازي واقع در زيرزمين نيز از طريق همين كانال در زمستان به اتاق‌هاي خواب منتقل مي‌شود. اين استاد دانشگاه از ديگر ويژگي‌هاي اين ساختمان را تامين آب گرم با به‌كارگيري يك منبع ساده مي‌داند. اين منبع ساده در محفظه‌اي از شيشه دوجداره محصور شده است و روي پشت‌بام قرار دارد كه آب گرم خانه را از اسفند تا مهر تامين مي‌كند. طي چهار ماه سرد سال نيز اين منبع آب نيمه‌گرم را به آبگرمكن گازي مي‌فرستد تا در مصرف گاز به ميزان قابل توجهي صرفه‌جويي شود. آيت‌اللهي با تحليل آماري كه برگرفته از نتايج يك پرسش‌گري است؛ بر اين نكته تاكيد مي‌كند كه مصرف انرژي در 23 خانه بررسي و پس از تجزيه و تحليل مشخص شد كه حجم آب مصرفي در خانه خورشيدي 20 درصد كمتر از نمونه‌هاي ديگر است.بر پايه محاسبه‌هاي انجام شده، ميزان مصرف انرژي در خانه خورشيدي توسط كولر آبي، ‌48 درصد كمتر از خانه‌هاي پيراموني است. باقيمانده نياز سرمايشي‌ اين خانه با استفاده از سرمايش غيرفعال تامين مي‌شود. مانند استفاده از برودت تبخيري، كوران طبيعي، برودت زمين، تخليه هواي گرم از طريق تاثير دودكشي، ذخيره‌ خنكي شب براي طول روز، انتقال خنكي زيرزمين به طبقه فوقاني، عايق‌كاري، درزبندي و همانند اينها. آيت‌اللهي زندگي در سه خانه سنتي را تجربه كرده، از تماشاي ستاره‌هاي آسمان در شب بيابان لذت برده و آب‌پاشي بر كف آجري در گرماي تابستان را تجربه كرده است. از ديدگاه او راه‌هاي نرفته براي هرچه سازگارتر كردن خانه‌ها با طبيعت بسيار است و فرصت بيشتر.

 

منبع:معماری و بناهای کویر