موقعیت استقرار شهرها

[Mohammad Aref 120,438]

خصوصیات جغرافیای طبیعی کشور گویای بسیاری از واقعیتهای محیطی ، نقش آن در استقرار جوامع انسانی و تکوین فعالیت و معیشت آنان است. این ویژگیها به خصوص ناهمواریها یکی از عوامل مهم در مکان‌یابی و نحوه پراکنش و توزیع شهرها بوده است. در ایران چهار نوع توپوگرافی را میتوان از یکدیگر تمیز داد.

 

• شهر با توپوگرافی کوهستانی
  
• شهر با توپوگرافی پایکوهی
  
• شهر با توپوگرافی واحه‌ای )توپوگرافی فلات داخلی ایران(
  
• شهر با توپوگرافی جلگه‌ای و ساحلی
  

هر یک از توپوگرافیهای مذکور، شرایط زیستی و اکولوژیکی خاصی را ارائه میدهند. به طور کلی، میتوان گفت شرایط زیست و سکونت در ناهمواریهای جلگه‌ای و یا دشتهای پایکوهی آسانتر از شرایط سکونت در ناهمواریهای کوهستانی و واحه‌ای بوده است، لذا بیشتر شهرهای ایران در اینگونه ناهمواریها استقرار یافته‌اند. (رهنمایی ، 1369)

 

منبع : دانشمنامه رشد

[Mohammad Aref 120,438]

شهر با توپوگرافی کوهستانی

 

در مناطق کوهستانی به دلیل کمبود و یا نبود زمینهای مستعد کشاورزی، مناسبات تولیدی در زمینه زراعی وجود نداشته و یا اینکه در حدی نبوده است که بتواند به صورت مازاد تولیدات کشاورزی مبادله شود. از سوی دیگر، ساکنین این مناطق عمدتاً کوچ‌نشینانی بودند که به تبعیت از چرای دام، از محلی به محل دیگر کوچ می‌کردند. این عدم وابستگی پایدار به محیط طبیعی، یکی از مهمترین دلایل عدم پیدایش و تکوین کانونهای شهری در نواحی کوهستانی است.

 

در شهرهای کوهستانی ، ساخت فضایی به هم چسبیده و کوچه‌ها و گذرگاههای درون شهری تنگ و باریک است. شیب زیاد مهمترین عامل محدوده کننده توسعه و گسترش اینگونه شهرهاست. شهرهای مذکور تا آنجا که شیب زمین اجازه دهد، با خاکبرداری مصنوعی و ایجاد سطوح تراس مانند بر روی دامنه‌ها گسترش می‌یابند و در جایی که این امکان نباشد، دره‌های مجاور شهرها ، یکی پس از دیگری تسطیح می‌گردند و به سطوح شهری تبدیل میشوند.

از جمله شهرهای کوهستانی ایران، دماوند، سمیرم، آوج ، فیروزکوه ، رودبار، سنندج ، مریوان ، خرم آباد، ماسوله ، ایلام ، فشم ، میگون و منجیل میباشند..

 

منبع : دانشنامه رشد

[Mohammad Aref 120,438]

شهر با توپوگرافی پایکوهی

 

ناهمواریهای پایکوهی به زمینهایی اطلاق می‌شود که بدون واسطه در دامنه کوههاقرار دارند و با شیب نسبتاً ملایمی از کوهها فاصله می‌گیرند.

دشتهای پایکوهی ویژگیهایی دارند که این ویژگیها امکان معیشت زراعی و دامداری را فراهم نموده و موجب شکل‌گیری بسیاری از شهرهای مهم ایران در این نواحی شده است. این ویژگیها عبارتند از : شیب ملایم ، قابلیت حرکت ، آبهای جاری و نفوذ آبها در آن به دلیل نوع دانه‌بندی خاک، حاصلخیز بودن خاک این اراضی ، دارا بودن سفره‌های بزرگ آبهای زیرزمینی و امکان بهره‌برداری از آنها به روشهای سنتی (چاه و قنات) ، قرار گرفتن در مسیر خروجی آبهای سطحی ، مانند چشمه‌های حاصل از ذوب تدریجی برفهای ارتفاعات ، و در نهایت سهولت ارتباطی به دلیل فقدان عوارض طبیعی شدید.

در اراضی جنوبی این دشتها ، فعالیتهایی متکی بر زراعت معمول بود و در ارتفاعات مجاور آن جوامع کوچ‌نشین می زیستند که می‌توانستند با یکدیگر مبادلاتی نیز داشته باشند. در صورت قرار گرفتن این دشتها بر سر راههای ارتباطی ، تقویت می‌گشتند و به تدریج به شهرهای فعال و پرجمعیت تبدیل میشدند. توسعه این گونه شهرها در جهت قاعده دشت پایکوهی و زمینهای هموار بوده است. بسیاری از شهرهای پایکوهی همانند تبریز، زنجان ، نطنز، اراک ، تویسرکان ، تهران ، سمنان ، کرج، قزوین ، همدان، کرمانشاه ، نیشابور، سبزوار، اصفهان، میانه ، شیراز و بروجرد بر روی همین دشتهای پایکوهی قرار دارند.

 

 

 

منبع : دانشنامه رشد

[Mohammad Aref 120,438]

شهر با توپوگرافی واحه‌ای

 

نواحی بیابانی ، به دلیل شرایط نامساعد جغرافیایی ، محیط مطلوبی برای استقرار انسانها و به تبع آن سکونتگاه شهری نمی باشند. در این نواحی حیات انسانها تنها در واحه‌ها مقدور است. واحه ، در بیابانها به مکانی اطلاق میشود که دارای آب کافی و خاک نسبتاً خوب بوده و در آن امکان سکونت انسانها وجود داشته باشد.

 

در شهرهای واحه‌ای ، به دلیل محدودیت کشاورزی، نقشهای خدماتی و صنعتی اهمیت بیشتری می‌یابد. همچنین این شهرها عمدتاً در مسیر راههای کاروانها واقع شده و دارای نقش اقامتی و پذیرایی بوده‌اند. این شهرها به دلیل عدم وجود مانع طبیعی در آنها و هجوم و غارت پیوسته در طول تاریخ، به وسیله دیوار مستحکم و عریضی احاطه می‌شدند و به همین دلیل این شهرها را «دژ شهر» و یا شهرهای «تیپ قلعه» می نامند. برخلاف نواحی کوهستانی، به دلیل هموار بودن زمین، عوارض آن مانعی برای گسترش شهرها محسوب نمی شود. شهرهای یزد، کرمان ، طبس ، بم، جندق و چوپانان نمونه هایی از شهرهای واحه‌ای می باشند.

 

 

منبع : دانشنامه رشد

[Mohammad Aref 120,438]

شهر با توپوگرافی جلگه‌ای و ساحلی

 

جلگه ، دشت همواری است که با شیب ملایم و چهره ای یکنواخت در فاصله میان دریاو کوهستان قرار دارد. مهمترین جلگه‌های ایران ، مازندران ، گیلان و خوزستان را شامل میشود که در کنار آنها میتوان به جلگه‌های سواحل خلیج فارسو دریای عمانو جلگه بندرعباس نیز اشاره کرد.

 

کانونهای شهری گیلان و مازندران ، به استثنای مازندران شرقی ، در کناره های ساحلی پا گرفته‌اند. مهمترین ویژگیهای سکونتگاههای شهری در این جلگه‌ها عبارتند از : متکی بودن اقتصاد شهرها بر فعالیتهای کشاورزی نواحی اطراف ، قابل دستیابی نبودن به دلیل شرایط طبیعی محیط به ویژه جنگل، باتلاق ، نیزار و غیره ، قرار گرفتن در امتداد جاده ساحلی ، سلسله مراتب شهری با فاصله کم (که تسلیم یک شهر لزوماً به معنی تسلیم دیگر شهرها نبوده است) ، پیوندهای قومی و اقتصادی کوه‌نشینان و دشت‌نشینان (امنیت بالا) و بافت گسسته شهرها به دلیل فقدان عوارض طبیعی و شرایط اقلیمی .

جلگه خوزستان نیز یکی از جلگه‌هایی است که به عنوان مهمترین بخش سرزمین حاصلخیز بین‌النهرین ، اولین و قدیمی‌ترین شهرهای ایران را در خود جای داده است. در گذشته ، برخلاف شهرهای شمال ایران ، شهرهای خوزستان دارای برج و بارو بوده‌اند و بافت آنها متراکم بوده است. در سواحل جنوبی خلیج فارس و دریای عمان ، مراکز شهری ارتباط کارآمدی با یکدیگر ندارند و محدودیتهای جغرافیایی موجب شده است که مکان گزینی آنها عمدتاً در کنار ساحل صورت گیرد. اقتصاد شهر متکی بر فعالیتهای صیادی و بندری و ارتباط آنها با نواحی روستایی اطراف ضعیف میباشد. نمونه‌هایی از شهرهای جلگه‌ای و ساحلی ، بابل، ساری، رامسر، رشت ، انزلی ، اهواز، آبادان ، خرمشهر، بندرعباس ، بوشهرو چابهار میباشند.

منبع : دانشنامه رشد