رفتن به مطلب

هندسه و عملکرد عناصر در معماری مسجد


ارسال های توصیه شده

مسجد یک بنای ویژه و مهم است که کارکردهای متعددی را شامل می شود و از نگاه شهرسازانه نیز عنصری مهم و تاثیرگذار بر فضایی شهر است. این کارکردهای فراگیر برای مسجد به عنوان محور فعالیت های اعتقادی و فرهنگی کارکردهای جانبی بسیار دیگری را که به موازات خود مطرح می سازد دلیلی است بر اهمیت آن. یکی دیگر از ویژگیهای خاص مسجد برخوردار بودن از کارفرمای عام است. این مکان عبادی-فرهنگی بدون بهره مندی از بودجه های متمرکز غالبا با حمایت های مردمی ساخته می شود و طبیعی است که مشارکت همگانی در ابعاد مالی، مشارکت در ساخت و اجرای مسجد را به دنبال خواهد داشت. معماری مذهبی مسلمانان پیوند تنگاتنگی با عبادات روزانه آنها دارد: نماز مسلمانان به مکانی ثابت نیاز ندارد و هنگامی که به اقدامی دست جمهی تبدیل شد نیاز به فضایی برای انجام آن آشکار شد. احتمالا نخستین بار در خانه پیامبر این امر انجام می شد. نخستین مسجد دارای بخشی سرپوشیده از نخل و شاخ و برگ داشته است. امام روی سکویی به نام منبر در نزدیکی دیوار قبله می ایستاده و خطبه را ایراد می کرده است. بدین ترتیب منبر با آنکه وظیفه دینی اش را انجام می داده است معرف قدرت این جهانی بوده است. نیازهای این آیین مذهبی را مسجد ستوندار که در منشا آن همچنان اختلاف است ولی نمونه های اولیه اش را احتمالا از روی خانه پیامبر در مدینه ساخته اند، برآورده می ساخت.

 

mrapoukgt7wzduh98gpv.png

 

عناصر عملکردی و فضاهای مسجد

فضاها و عناصر اصلی مسجد را می توان در شش دسته جای داد:

 

شبستان یا بخش سرپوشیده مسجد که در آن نماز گزارده می شود، اندام اصلی همه مسجدها محسوب می شود و معمولا دارای دو بخش زنانه و مردانه است. این شبستان غالبت با میانسرا همراه می شود ولی در عین حال مساجدی نیز وجود دارند که میانسرا ندارند مثل مسجد ایاصوفیه، مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله. مسجد پسامبر از ابتدا دارای دو بخش سرپوشیده (شبستان) و سرگشاده (میانسرا) بوده است و این مان الگویی است که مستشرقین به عنوان مسجد عربی از آن نام می برند. به طور کلی اکثریت پژوهشگران گونه شناسی مسجد را بر اساس شکل کالبدی شبستان دسته بندی می کنند ولی در عین حال برخی از آنها این تقسیم بندی را بر اساس محل، دوره تاریخی و یا حکومتها انجام می دهند (شوازی، 1381). در مساجدی که شبستان های آنها دارای گنبدخانه است این فضا بخش اصلی مسجد به حساب آمده و محراب و منبر و مقصوره درون این فضا جای می گیرد.

 

879gr4oowtpsg16uf69s.png

 

مقصوره محوطه ای نزدیک به محراب یا منبر است که نشان از حضور حاکم یا فرمانروا دارد. این بخش حصاری جداگانه و معمولا مربع شکل است که درون مسجد و نزدیک محراب قرار دارد. منشا مقصوره هر چه باشد به هر حال نقش نمادین آن چندان پوشیده نیست. این مساله تمجیدی آشکار از مقام حاکم بود. بنابراین مقصوره جزیی غیرمذهبی در مساجد جامع اولیه اسلامی محسوب می شده است و ارتباطی نزدیک با شکوه و جلال سلطنتی و تشریفات داشت. از قرن پنجم به بعد شکل مقصوره دستخوش تغییرات شد و حضور آن به شکل یک اتاق بزرگ گنبدی که به محراب مسجد می پیوست رو به فزونی نهاد . تک گنبد حیاط عموما بیت المال یا خزانه جامعه صدر اسلام دانسته شده است. از وجود چنین خزانه هایی در مساجد عراق و سوریه شواهدی در دست است.

 

fpggty8nz1xgkeyhuslp.png

 

محراب از دیدگاه اولگ گرابار در آغاز به نشانه بزرگداشت یا احترام به جای ایستادن پیامبر در خانه مدینه اش به هنگام امامت نمازگزاران بوده است. تورفتگی کمانی عمیق در دیوار می تواند نوعی نشانه اقتباسی از نیایشگاه یونانی-رومی یا جایگاه شخصی امپراطور در کاخی قدیمی باشد. اندازه محراب مسجد کوچکتر از اندازه آن در کلیسای مسیحیت است. محراب نیاز مطلق مساجد به شمار نمی رفت اما مساجد بدون محراب دوران صدر اسلام ناقص تلقی می شدند. گرابار معتقد است که می توان برای پیدایش محراب توجیهی عام ارائه نمود: یک تورفتگی یا قوسی شکل بر فراز دو ستون یکی از رایج ترین زمینه ها برای تمثالی پرافتخار در سراسر جهان کلاسیک بوده است.

 

2lg8bkvg771r1jyjefyn.png

 

منبر به این صورت قابل تعریف است: مکان بلندی که واعظ و خطیب از آن بالا می رود و به وعظ و خطابه می پردازد، همچنین مکسور بودن آن کلمه به جهت تشبیه به اسم آلت است. در زبان فارسی واژه های گوناگونی چون کرسی، اورنگ، سریر و تخت گاه است که تا اندازه ای از شکل ظاهری همسان منبر است. ولی کاربرد آنها نه برای وعظ و خطابه، بلکه برای نشست و بار عام دادن پادشاهان است. منبرهای نخستین بسیار ساده و دارای چند پله بودند. اصولا منبر از دید ساختاری از دو مثلث مسطح در دو بدنه تشکیل می شد که در میان این دو یک ردیف پله قرار می گرفت که خطیب را به بالاترین قسمت که عرشه یا نشستگاه است می رساند اما رفته رفته بلندا و ریخت منبرها نیز دارای تغییرات گوناگونی شد. نخست اینکه بر بلندای آن افزودند، دوم آنکه دری در برابر پایین ترین پله کار گذاشتند، سوم اینکه آسمانه یا گنبد یا سرپناهی بر فراز نشستگاه نهاده شد و نچارم آنکه منبر از حالت ایستادگی درآمد و آنچنان آرایش و تزیین شد که به عنوان یکی از عناصر مهم و زیبای مسجد به شمار آمد. تیتوس بورکهارت تاریخ این تغییرات را به زمان سلجوقیان نسبت می دهد.در معنای نمادین منبر می توان گفت شکل نمادی گنبد منبر نشانه تقدس شخصیتی بود که در زیر آن می نشست، و شکل نمادی پله ها به مفهوم نردبان جهان است که از مراحل دنیوی و روحانی می گذرد و به ملکوت می انجامد. گفته اند که در منابر هفت پله ای امام جماعت هر روز از یک پله بالا می رفت و خطبه می خواند.

 

q86ljramwcajfp998n.png

 

صحن یا حیاط از جهاتی برای هر بیننده مهم ترین بخش مسجد است بطوریکه تاثیر مسجد مستقیما به اندازه حیاط بستگی دارد. فضای عظیم خالی هر بیننده ای را متوقف می سازد که دنیای بی روح و کسل کننده روزمره را پشت سر گذاشته است. حیاط مسجد نیز همچون حیاط کلیساهای مسیحی اولیه خبر از وجود حرم می دهد و محدوده ای مقدس را مشخص می سازد. حتی اگر این محدوده عموما برای عبادت استفاده نشود. حیاط هیچ شکل از پیش تعیین شده را نداشت. ولی شکل چهرگوش آن چه عریض باشد چه طویل، غالب است. در ایران و هند فضای زیادی از حیاط با یک استخر بزرگ پر می شود که حکم نوعی منظره را هم دارد. این استخرها از فضای لخت حیاط می کاهند و فضایی رنگارنگ بوجود می آورند. پیشینه کاربرد یک فضای میان باز در میان ساختمان به نام میانسرا یا صحن به معماری میانرودان (بین النهرین) و نزدیک به سه هزار سال پیش از میلاد بازمی گردد. سنت برگزاری مراسم و آیین های مذهبی در فضای باز در پیش از اسلام به زمان های کهن برمی گردد. در میان پارسیان و هخامنشیان همان گونه که هردوت بازگو می کند، آیین های دینی در فضای باز و روی بلندی انجام می گرفته، چهارتاقی معمولا جایگاه آتش مقدس بوده و مردم گرد آن می آمدند. از سوی دیگر سنت انجام آیین ها در فضای باز در نیایش های دین اسلام نیز مورد تاکید قرار گرفت چرا که در مراسم حج در مکه، اعمال مهم طواف، توقف در عرفات، رمی جمرات و … همگی در فضای باز انجام می گردد.

 

lfrqotqx84f59k8av5sm.png

 

منار به گفته گرابار عنصری نمادین و نشان گونه است و کارکرد آن دعوت مسلمین به نماز می باشد. بجی بلند که یا بی فاصله به مسجد چسبیده و یا در نزدیک آن ساخته می شود. شکل آن گاه از برج های چهارگوش کلیساهای مسیحی برداشت شده که خود آنها از ساختمان های رومی و یونانی الگوبرداری شده است. الگوی دوم برج ها، برج های ساسانیان در ایران است. برج هایی با پلکان مارپیچ که در مسجد سامره و ابن طولون قاهره دیده می شود. گرابار برج های ساسانیان را ناشناخته می داند. گرابار همچنین به مناره های استوانه ای در ایران اشاره می کند که به گفته او از سده یازدهم به بعد در ایران ساخته شد. به گفته او شگفت آور است که در هیچ یک از مساجد اولیه در شهرهای کاملا اسلامی عراق بنایی برای دعوت به نماز ساخته نشده بود. پس مسلمانان با این کار بیشتر به دنبال ابراز وجود و بیان نمادین حضور اسلام بوده اند.

 

vi61cw2kiwq7z2hbbmkd.png

 

منابع:

 

  • مجموعه مقالات همایش معماری مسجد گذشته حال آینده آذرماه 1376 ، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه هنر، 1378.
  • گرابار، الگ. مسجد نمونه هنر دینی در اسلام، ترجمه محمد سعید جنایی کاشانی، نشریه مسجد شماره 19و20، 1374.
  • هیلن براند، رابرت. پیدایش مساجد سرزمینهای اسلامی سده های نخستین، ترجمه بهاره کیانی، فصلنامه هنر شماره 33، 1376.
  • پیرنیا، کریم. خانه های خدا در ایران زمین، هنر و مردم شماره 149، 1353.
  • نجیب اوغلو، گلرو. هندسه و تزیین در معماری اسلامی، چاپ دوم، 1389، تهران: انتشارات نهادگرا، 1389.

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار

لینک به دیدگاه

به گفتگو بپیوندید

هم اکنون می توانید مطلب خود را ارسال نمایید و بعداً ثبت نام کنید. اگر حساب کاربری دارید، برای ارسال با حساب کاربری خود اکنون وارد شوید .

مهمان
ارسال پاسخ به این موضوع ...

×   شما در حال چسباندن محتوایی با قالب بندی هستید.   حذف قالب بندی

  تنها استفاده از 75 اموجی مجاز می باشد.

×   لینک شما به صورت اتوماتیک جای گذاری شد.   نمایش به صورت لینک

×   محتوای قبلی شما بازگردانی شد.   پاک کردن محتوای ویرایشگر

×   شما مستقیما نمی توانید تصویر خود را قرار دهید. یا آن را اینجا بارگذاری کنید یا از یک URL قرار دهید.

×
×
  • اضافه کردن...