آموزه هایی از معماری مسجد

[Mohammad Aref 120,438]

اگر معماری را تلاشی در جهت ایجاد موجودیتی فضایی متناسب با نیازهای انسان بدانیم، دو چیز لازم برای رسیدن به این تعریف عبارتند از: شناخت به کارگیرنده فضا و ایجاد قدرت حس فضا توسط معمار. در نتیجه این دو عامل است که موفقیت هنرمند معمار در رساندن مفهوم بیان انتزاعی به دست خواهد آمد. مسجد به عنوان نماد معماری ایرانی- اسلامی محلی است که نیاز به آرامش، تمرکز و القای روح معنویت دارد تا یاد خدا در آن تجلی یافته و شأن ویژه خویش را پیدا کند. یکی از موضوعات مورد بحث در معماری اثرات روانشناختی الگوهای هندسی موجود در عناصر تزیینی و کالبدی بناست. گفته می شود که در متن معماری مساجد، این الگوها جو تفکر و تأمل مناسب برای نیایش و پرستش را ایجاد می کنند. برخلاف این نظر، گروه خالص گرایان بر آنند که این الگوها ممکن است تمرکز حواس را بر هم زده و در عوض استفاده از سطوح برهنه را ترویج می کنند.

 

 

حکمت ها و رازهای نهفته در صور قدیمی تنها به لحاظ اصالت های اعتقادی و هدفمندی آن است که در شرایط زمانی و مکانی خود شکل یافته و اساسا به همین دلیل است که هم نوایی و هم آوازی صوری را در عین تنوع و تکثر در معماری و فرم های شهری گذشته می بینیم. به این ترتیب اعتبار معماری اسلامی نه به صورت آن، بلکه اساسا به تفکری است که عامل شکل گیری آن بوده و در نتیجه خضوع و احترام ما نسبت به آن در واقع نسبت به تفکری است که در قالب آن صور متجلی گشته است. از بررسی هندسه کالبدی- فضایی مساجد می توان به نتایج ارزشمندی در رابطه با فضاهای امروزی دست یافت. این امر نشانگر هوش و توان طراحان گذشته بوده که توانسته اند در آثار خود اصول و قواعدی را ارائه نمایند که امروز نیز کاربردی و ارزنده هستند. مهم ترین ویژگی ها و اصول معماری ایرانی- اسلامی را می توان به این شکل دسته بندی نمود:

 

الف) ارتباط بنا و پیرامون

ساختمان مسجد در مسیر گذرگاه های اصلی محلی یا شهری جای داشته و هیچ گاه دور از دسترس مردم نبوده است. مسجد به عنوان یک عنصر شهری دارای عناصر شاخصی چون گنبد، سردر، مناره و مأذنه بوده است که این عناصر می توانستند آن را در میان دیگر ساختمان های شهر به شکل یک نشانه شهری درآورند. ساختمان های پیرامونی مسجد نیز به تناسب و فراخور کاربری با آن سازگار و متجانس بوده اند، به ویژه کاربری هایی که در عرصه و اعیان مسجد قرار می گرفته اند. در گذرگاه های عمومی پیشخان مسجد بخشی از عرصه ورودی آن محسوب شده و جز جدایی ناپذیر آن تلقی می شده است.

 

 

ب) ویژگی های فضایی

بهره گیری از هندسه ساده و شکل های مربع و مستطیل برای خوانایی بیشتر فضا و پرهیز از اغتشاش ذهنی، پرهیز از بکارگیری هندسه پیچیده و کثیرالاضلاع، بخش بندی فضاها به قسمت های کوچکتر با بهره گیری از عناصر کالبدی، بهره گیری از عوامل زیباشناختی و … مهمترین مواردی هستند که در دستیابی به فضای مطلوب برای مسجد رعایت می شده است. همچنین در بیشتر موارد از حیاط به عنوان نمازخانه روباز و از حوض وسط حیاط به عنوان وضوخانه روباز استفاده می شود.

 

ج) ساماندهی فضایی

راستای قبله به همه فضاهای اصلی و فرعی مسجد شکل می دهد و در بیشتر موارد چگونگی ساماندهی فضایی و قرارگیری فضاها در کنار یکدیگر را تعیین می کند. در جایابی فضاها همواره نخست شبستان اصلی مسجد و سپس میانسرا، در راستای قبله شکل می گیرد. هیچ گاه بخش های وضوخانه و آبریزگاه در پس دیوار قبله قرار نمی گیرند و هیچ کدام از فضاهای اصلی مانند شبستان و میانسرا و حتی وضوخانه بدون میاندر یا فضای واسط اتصال نمی یابند.

 

د) سلسله مراتب فضایی

همواره نخست پیشخان یا جلوخان مسجد بوده، سپس درگاه اصلی، بعد آستانه و سپس هشتی و دالان که به میانسرا راه داشته است. از آنجا که راستای حیاط باید در امتداد قبله قرار می گرفته، هرگونه انحراف یا قناسی زمین پیش از ورود به حیاط با بهره گیری از تمهیدات معمارانه به نرمی تعریف می شد. وضوخانه و آبریزگاه همواره در جبهه مخالف قبله و در بدو ورود قابل دسترس بوده اند. در بخش جنوب میانسرا شبستان اصلی و در دو سوی حیاط فضاهای فرعی مانند حجره یا رواق جای داشته اند. شبستان اصلی گاه بی واسطه و بدون هرگونه مانعی مانند دست انداز و پنجره و … به حیاط راه داشته است و گاه ایوان اصلی به عنوان فضای واسط عمل می کرده است. شمار کمی از مساجد دارای بخش زنانه در طبقه دوم بوده اند که دسترسی به این بخش با پلکانی کوچک به دور از دید و در کنار جرزی از شبستان میسر می شده است.

 

 

منابع و مآخذ:

 

• مجموعه مقالات همایش معماری مسجد گذشته حال آینده آذرماه 1376 ، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه هنر، 1378.
  
• گرابار، الگ. مسجد نمونه هنر دینی در اسلام، ترجمه محمد سعید جنایی کاشانی، نشریه مسجد شماره 19و20، 1374.
  
• هیلن براند، رابرت. پیدایش مساجد سرزمینهای اسلامی سده های نخستین، ترجمه بهاره کیانی، فصلنامه هنر شماره 33، 1376.
  
• تاثیر مسجد بر بافت قدیم شهرهای ایران، نشریه مسجد شماره 25، 1375.
  
• پیرنیا، کریم. خانه های خدا در ایران زمین، هنر و مردم شماره 149، 1353.
  

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار