تبادلات فرهنگی و نقش آن در تحول جوامع

[Mohammad Aref 120,438]

ارتباط و تبادل فرهنگ ها قدمتی دیرینه دارد، اما روش ها و ابزارهای ارتباط و تبادل در ظرف زمان دچار دگرگونی شگرف شده است. فینیقی ها حدود 2000 سال پیش از میلاد، در مبادله با مصریان چوب و الوار به آن ها می فروختند و گندم و پاپیروس از آن ها می خریدند. از همین طریق بود که ارمغان هایی چون خط و حساب به تمدن بشری عرضه شد. برخورد فرهنگ تمدن های ایران و یونان در قرن 5 ق.م از طریق رقابت های تجاری در عرصه دریا و خشکی بود. انتقال فرهنگ و تمدن اسلامی در قرون وسطی به وسیله نمایندگان و سفیران تجاری – سیاسی در شرق و غرب پایه ریزی و ارزش های عصر روشنگری و رنسانس در قلمروهای مختلف علوم و اندیشه نیز از خلال رقابت های تجاری شکوفا شد.

 

استعمارگران برای ایجاد سلطه اقتصادی و سیاسی ابتدا با اعزام مسیونرها زمینه فرهنگی مناسب را در میان اقوام و ملت های دور دست فراهم آوردند و سپس قرن ها منابع و سرزمین های آنان را چپاول کردند. از همین طریق قدرت های بزرگ تجاری آداب و قواعد بازی را در مناسبات خود با دیگر سرزمین ها تدوین کردند، به تدریج قوانین، ارزش ها، هنجارها، نمادها و ساختارهای خود را برای عرصه های مختلف زندگی و فرهنگ به دیگران القا و تحمیل کردند. در یک مرور اجمالی به فراگرد تاریخی این مبادلات از قرون قبل تاکنون به آسانی می توان دریافت که مسیر داد و ستد خارجی تابعی از قدرت و خلاقیت علمی و فرهنگی ملت ها بوده است. به این معنی که قبل از تحول علمی و فکری رنسانس، کشورهای پیشرفته صنعتی امروزی در قاره اروپا تابع و وام دار دانش و فرهنگ مشرق زمین و مقهور قابلیت های علمی آنان در عرصه های مختلف ریاضیات، نجوم و فلسفه بوده اند. اما زمانی که انقلاب صنعتی، خلاقیت علمی و فنی را وارد عرصه تجارت و سیاست کرد، مسیر و ابزارهای برقراری ارتباط فرهنگی نیز تغییر یافت. این بار سرزمین های مشرق، میدان رقابت برای دستیابی به بازار برای صدور مازاد تولید صنعتی شد. تغییر بازار مستلزم تغییر فرهنگ و باورهای دیگر ملت ها بود و از همین جا مفهوم صدور ارزش مازاد در تولید مبادلات فرهنگی شکل گرفت.

 

نکته دیگری که امروزه در تبادلات فرهنگی اهمیتی بسیار مهم یافته است، نقش اینترنت و ماهواره می باشد. این ساخته های دست بشر امروزه چنان جای خود را باز کرده اند که در هر منطقه دور افتاده ای از جهان به چشم می خورند و به تبادلات فرهنگی در بین جوامع مختلف با کمترین هزینه و آسان ترین راه می پردازند. امروزه نیز پیشرفت های نوین در فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی، شیشه ای شدن مرزهای سیاسی، کوچک نمایی و دهکده ای شدن جهان، جریان آزاد اطلاعات و اندیشه ها را آسان کرده است و کوتاه کردن زمان انتقال نمادها و پیام های فرهنگی، پدیده انتشار فرهنگ را به سرعت پیش می برد. به طوری که امروزه مباحث از قالب تبادل فرهنگ ها فراتر رفته و بر اجتناب ناپذیری آن متمرکز است.

 

هر ملتی فرهنگ خاص خود را دارد که جوهره آن را تشکیل می دهد، جوهره ای که درحدی گسترده از طبقات اجتماعی و سطوح مختلف زندگی طبعیت نمی کند، هر چند که بین ملت ها پدیده های نفوذ متقابل و مبادلات و از نظر فردی تماس، جدایی و تشابه بین فرهنگ ها در جریان باشند. با این همه یک ملت نمی تواند زمانی طولانی از ریشه های خود جدا بماند. فرهنگ ثمره میراثی در هم آمیخته از زبان، مذهب، ادبیات، تاریخ، میراث معماری، هنری، موسیقایی، سنت ها و عادت هاست که نوع تغذیه و آشپزی را هم دربرمی گیرد. فرهنگ هم چنین به صورت های مختلف در سیمای شهر متجلی می شود، با سبک های معماری، شیوه تزئینات، نوع مصالح ساختمانی، شکل ها و رنگ ها، بوها و صداها، چهره ها، جامعه و نوشته ها، در مسکن از طریق نوع لوازم و آراستگی و نیز به وسیله رفتارها و کردارها در برابر دیگران و زندگی، خلاصه از راه فضایی که شهرها را از یکدیگر متفاوت می سازد.

 

تبادل فرهنگی امری اجتناب ناپذیر است. اقتضای درونی و ذاتی فرهنگ ها، بالیدن و رشد یافتن (کارایی درونی)، به همراه میل به اشاعه و گسترش ( کارایی بیرونی ) آن است. کارایی بیرونی فرهنگ ها نیرومند ترین عامل محرک تاریخ آینده خواهد بود که به صورت تبادل یا تعارض، آینده ملت ها را رقم خواهد زد.

 

منابع:

• باستیه، ژان: شهر، ترجمه دکتر علی اشرفی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، 1377
  
• هاشمی، مجید: تحولات فضاهای عمومی شهری در ایران تحت تأثیر تبادلات فرهنگی ایران و غرب، مطالعه موردی میادین شهر تهران در 200 سال اخیر، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، 1381
  

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری نواندیشان