بررسی تجارب مداخله در بافت مرکزی شهر مشهد

[Mohammad Aref 120,438]

نخستین مداخله جویی در بافت مرکزی این شهر، در زمان شاه عباس صفوی با احداث یک خیابان شرقی- غربی که از جوار حرم می‌گذشت رخ داد. این حرکت الگوی توسعه را به صورت شعاعی – خطی تغییر داد و سرانجام در سال ۱۳۱۰ با برداشته شدن حصار شهر و ارگ دولتی و نیز ایجاد خیابان پهلوی (امام خمینی کنونی) سیمای شهر دستخوش تحولاتی بنیادی شد یکی از پر تنش‌‌ترین مداخله‌ها در زمینه تغییر چهره مرکز این شهر عبارت بود از تخریب ابنیه اطراف حرم مطهر در سال ۱۳۴۵ و ایجاد فضای سبز در این محدوده. در مطالعات این طرح که از سوی مهندسان مشاور “بوربور و همکاران” تهیه شده است، در مورد بافت مرکزی مشهد چنین آمده است:

 

« بافت اطراف حرم بازمانده قسمت‌هایی طرح ریزی نشده است که در اطراف اماکن مذهبی به واسطه امنیت بیشتر به صورت خودرو در قدیم به وجود آمده است و به واسطه وضع نامطلوب ساختمانی آنها مرتباً مورد نوسازی قرار گرفته‌اند، لذا با وجود قدمت مجموعه مرکزی، ساختمان ها و بافت اطراف آن هیچگونه ارزش تاریخی ندارد»

 

راه‌حل‌های پیشنهادی در این طرح به قرار زیر است:

 

1. مجزا نمودن کامل ترافیک سواره و پیاده و ازدیاد سطح پیاده روها، پخش ترافیک فشرده پیاده فعلی در سطح بیشتر باعث می‌گردد که مسایل ترافیک سواره و پیاده این منطقه حل شود.
   
2. تغییر مکان دادن مسافرخانه‌ها و ساختمان های مسکونی از این منطقه به محل های مناسبتر، و ایجاد یک کمربند سبز در طرف خارجی ساختمان‌های جدید، باعث خواهد شد که ساختمان های پیشنهادی دوباره به وضع نامطلوب فعلی برنگردد.
   
3. استفاده از عایدی سرقفلی برای نوسازی کلیه این منطقه طی روش خاصی که برای اهالی محل کوچکترین هزینه‌ای را ایجاد ننماید ولی ضمناً برای شهرداری، شهر و مردم مشهد منبع درآمد جدیدی شود. نحوه اجرای این طرح بگونه‌ای است که در آن نه تنها جوابگوی هزینه‌اش می‌باشد بلکه اضافه درآمد هم خواهد داشت.
   

 

نحوه عمل به این صورت خواهد بود که ساختمان افرادی که در حال حاضر در اطراف حرم دارای محل کسب هستند برای آنها رایگان نوسازی شود و این امکان به آنها داده خواهد شد که پس از نوسازی رایگان در محل فعلی یا نزدیکترین نقطه به محل فعلی خود قرار گیرند. اضافه درآمدی که از این نوسازی حاصل شود در مورد کسبه جدیدی است که به این منطقه می‌آیند و همچنین آن قسمت از تجارخانه‌ها و مغازه‌ها که می خواهند محل خود را گسترش دهند. از این پس با تخریب بخشی از هسته مرکزی شهر بافت کهن شهر کالبد باقی مانده در پس یک دیوار آجری در گرداگرد مجموعه قلمداد شد. و حرکت به سوی این مرکزیت مقدس صرفاً از طریق چهار خیابان اصلی میسر شد.

 

در مرحله بعدی، در طرح تفصیلی و ضوابط طرح جامع مصوب ۱۳۵۰ خیابان جدید ۳۵ متری احداث شد. نخست در حریم داخل دیوار حلقوی دور مجموعه که حداکثر ارتفاع ساختمانها در آن یک طبقه یا ۵ متر بود و نباید هیچ گونه ساختمان یا مستحدثاتی نزدیکتر از ۲ متر به دیوار و سطح نماسازی ساختمان‌های مجموعه حرم ساخته شود.

 

دومین حریم، حد فاصل بین دیوار حلقوی و خط محدوده بافت قدیمی شهر در نظر گرفته شده است که محدویت ارتفاع ساختمان در آن با رعایت برخی ملاحظات حداکثر ۸ طبقه (۲۶ متر ) تعیین شده است.

 

بر اساس مطالعات طرح جامع شهری مشهد که توسط مهندسان مشاور مهرازان در سال ۱۳۷۱ تصویب شد وضعیت کالبدی ساختاری بافت بصورت بافت موجود فرسوده، فاقد سازمان و نظام شهری مناسب و قابل اعتنا تشخیص داده شده است. در نهایت کلیات راهبردهای کالبدی طرح نوسازی و باز سازی بافت پیرامون حرم به شرح زیر تعیین شده است:

 

1. هماهنگی و هم پیوندی عناصر کالبدی با ارزش‌های فرهنگی و مذهبی در پیوند باشأن حرم مطهر.
   
2. تأمین وتداوم حضور مجموعه حرم مطهر در بافت شهری پیرامون .
   
3. ایجاد فضای گذار (فضای واسط) در ساختار کالبدی.
   
4. طراحی نوین کالبدی از طریق حفظ پیوندهای ذهنی با بافت تاریخی.
   
5. برنامه ریزی و تغییرات بافت با شیوه‌ای که احساس تعلق و پذیرش در زایر باقی بماند.
   
6. انتقال سر ریزهای رشد و توسعه به بافت‌های حاشیه‌ای هم جوار محدوده و ایجاد تحولات کالبدی مناسب در محدودهای وسیع.
   
7. برنامه ریزی شهری در محدوده با توجه به تامین نیازهای زایران و ساکنان.
   

 

عوامل مؤثر در الگویابی سازمان فضایی و ساختار کالبدی عبارتند از:

 

1. فضای گذار .
   
2. بافت و حفظ حالت کلی آن.
   
3. تعادل نسبی فعالیت و رونق لبه‌ها.
   
4. تداوم حضور مجموعه در بافت‌های شهری پیرامون.
   
5. برقراری بین نقاط عمده شهری پیرامون با مجموعه حرم مطهر.
   
6. بررسی چگونگی انتقال حرکت عبوری به لبه‌های بافت.
   
7. انتقال جاذبه‌های رشد به بافت ‌های حاشیه‌ای شمال راه آهن (کوی طلاب) و پاسخگویی به بخشی از نیازهای زایران در آن حوزه‌ها.
   

 

در خصوص انتخاب الگوی بازسازی و نوسازی بافت‌های شهری پیرامون حرم، طبق گزارشهای مشاور می توان در قالب دو شیوه کاملاً متفاوت اقدام کرد: رعایت حالت کلی موجود یا تغییر کامل آن در استفاده از حالتهای فضایی دیگر با توجه به ویژگی‌های طرح به عنوان هسته اصلی و تاریخی شهر به این ترتیب الگوی پیشنهادی ترکیبی از دو الگوی شعاعی (الگوی تاریخی) با تاکید فراوان بر مجموعه حرم، و الگوی شطرنجی با تقسیمات پیمون دار است.

 

الگوی شبکه ارتباطی، متکی بر الگوی تاریخی آن شعاعی- مرکزی است که با احیای حلقه میانی تاریخی آن به الگوی تار عنکبوتی نزدیک شده است. نظام ارتباطی با تاکید بر حرکت پیاده و انسان طرح ریزی شده و خط باغ‌هایی در نظام شبکه شطرنجی در سراسر محدوده مورد نظر تدارک شده‌اند. عمده ترین محوهای پیشنهادی بر اساس گزارشات ارایه شده از سوی مشاور عبارتند از:

 

1. در طراحی شبکه: علاوه بر حفظ امتداد خیابان ‌های اصلی موجود، گشایش امتدادهای دیگری نیز به سوی مجموعه حرم مطهر مد نظر بوده است.
   
2. مسیر خیابان‌های نوغان-شهید محسن کاشانی و برخی خیابان‌های دیگر یا تعریض شده‌اند. و مسیر بعضی از کوچه‌های موجود به عنوان مسیرهای پیاده داخل بلوکهای شهری پیشنهادی طرح نوسازی و بازسازی در نظر گرفته شده‌اند.
   
3. به منظور تأمین امنیت و رفت و آمد پیاده زایران در داخل بافت و در جهت نظام بخشیدن به بافت کالبدی محدوده و برقراری هماهنگی نسبی میان این محدوده با بافت‌های جدید شهری، خط –باغ‌هایی در نظام شبکه شطرنجی، در سراسر محدوده مورد نظر تدارک شده‌اند.
   
4. با توجه به برنامه ریزی‌های انجام شده نسبت به نزدیکی و دوری از مجموعه حرم مطهر کیفیت فضا و تخصیص فضا تغییر می‌یابد.
   

 

با این تحلیل سه حوزه با فعالیت‌های مشخص در طرح تعیین شده‌‌اند:

1. حوزه زیارت (حوزه قدسی) .
   
2. حوزه زیارت- اقامت(سطح ۱).
   
3. حوزه اقامت (سطح ۲) .
   

 

در حد فاصل دو حوزه «زیارت –اقامت» و «اقامت»، حلقه مبدل، که نقش اصلی آن فضای گذار از حیات شهری به مرکز قدسی است، مکان یابی شده است. بر اساس گزارش‌های ارایه شده شیوه مداخله در محدوده طرح بهسازی و نوسازی به دو صورت امکان پذیر است:

 

الف- محدوده حوزه دخالت مستقیم: با مساحتی بالغ بر ۴/۸۸ هکتار که در ساخت و ساز در آن مستقیماً به عهده مجری طرح می‌باشد و شامل حوزه‌های کوچکتر زیر است:

• حوزه حلقه مبدل.
  
• حوزه و خیابان‌های شعاعی.
  
• حوزه باغ‌ها.
  

 

ب- محدوده حوزه دخالت غیر مستقیم: در این حوزه‌ها طبق ضوابط و مقررات معماری و شهرسازی طرح تفصیلی طرح بهسازی و نوسازی توسط ساکنان ویا متقاضیان بخش‌های عمومی صورت خواهد گرفت. این حوزه نیز شامل حوزه‌های کوچکتری به شرح زیر می‌باشد:

• حوزه پروژهای شهری.
  
• حوزه خیابانهای اصلی منتهی به حرم مطر.
  
• حوزه شبکه پیرامونی.
  
• بافت شهری سطح۱٫
  
• بافت شهری سطح ۲ .
  

 

ج- شبکه عبور و مرور: شیوه مداخله در شبکه عبور و مرور در طرح تفصیلی طرح نوسازی و بازسازی به شرح زیر می‌باشد:

• احداث شبکه‌های جدید: (حلقه مبدل، چهار خیابان شعاعی و شبکه‌های حلقوی درون سطح یک و دو).
  
• تعریض معابر: به صورت اصلاحاتی در برخی از شبکه‌های فرعی و بن بست‌ها.
  
• تعریض بر مبنای طرح تفصیلی خازنی
  

 

[TABLE=width: 666, align: right]

[TR]

[TD=width: 117]

عنوان

[/TD]

[TD=width: 260, colspan: 4]

مشخصات طرح

[/TD]

[TD=width: 278, colspan: 3]

تحلیل و ارزیابی

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=width: 49]

تاریخ تهیه و

تصویب طرح

[/TD]

[TD=width: 81]

هدف مشاور از طرح مرمتی

[/TD]

[TD=width: 54]

شیوه پیشنهادی

دخالت دربافت

[/TD]

[TD=width: 68]

میزان اجرا

[/TD]

[TD=width: 77]

هدف ازمداخله

[/TD]

[TD=width: 88]

نوع اقدام

[/TD]

[TD=width: 108]

نگاه به عابرپیاده

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=width: 117]

نوسازی اطراف حرم ( مشاوربوربوروهمکاران )

[/TD]

[TD=width: 49]

۱۳۴۵

[/TD]

[TD=width: 81]

پاکسازی کل منطقه و ارتقای سطح کیفی سکونت واقامت در محدوده های همجوار

[/TD]

[TD=width: 54]

تخریب و نوسازی

[/TD]

[TD=width: 68]

بطورکامل تحقق یافت

[/TD]

[TD=width: 77]

بهبود کارکرد، ارتقای کیفی وخلق فضای جدید

[/TD]

[TD=width: 88]

اقتدارگرایانه

[/TD]

[TD=width: 108]

– مجزا نمودن کامل ترافیک سواره و پیاده

– ازدیاد سطح پیاده روها

– پخش ترافیک فشرده در سطحی بیشتر

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=width: 117]

طرح تفصیلی خازنی

[/TD]

[TD=width: 49]

۱۳۵۰

[/TD]

[TD=width: 81]

حفاظت بافت تاریخی و تعیین حریم برای حرم

[/TD]

[TD=width: 54]

بهسازی

[/TD]

[TD=width: 68]

به دلیل وقوع انقلاب و جریانات حاصل ازآن اجرا نشد

[/TD]

[TD=width: 77]

بهبود کالبد با

بارقه هایی از حفاظت

[/TD]

[TD=width: 88]

اقتدارگرایانه با کمک مردم

[/TD]

[TD=width: 108]

– حفاظت بافت به دلیل خاطرات پیاده روی ساکنین

– تاکید بردسترسی پیاده به حرم

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=width: 117]

مطالعات شرکت خانه سازی

[/TD]

[TD=width: 49]

۱۳۶۲

[/TD]

[TD=width: 81]

ایجاد سیمای کالبدی مناسب برای مجموعه حرم

[/TD]

[TD=width: 54]

بهسازی

[/TD]

[TD=width: 68]

بخشهایی از طرح توسط آستان قدس اجرا گردید

[/TD]

[TD=width: 77]

ایجاد تسهیلات رفاهی برای زایران و کاهش وتنظیم عبور ومرور سواره

[/TD]

[TD=width: 88]

اقتدارگرایانه

[/TD]

[TD=width: 108]

ـ تامین مسیرهای امن ومطمین برای دسترسی پیاده زایران

ـ سهولت تردد عابران پیاده و وسایل نقلیه با تاکید براولویت عابرپیاده

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=width: 117]

طرح نوسازی و بازسازی بافت پیرامون حرم

( مشاورطاش )

[/TD]

[TD=width: 49]

۱۳۷۲

[/TD]

[TD=width: 81]

پاسخگویی به نیاز زایرین، برقراری تعادل میان ارزشهای بی نظیر مجموعه حرم با نظامهای شهری پیرامون آن

[/TD]

[TD=width: 54]

تخریب و نوسازی

[/TD]

[TD=width: 68]

به دلیل تفکر نوسازی کامل بافت ومحدودیت های اجرایی تحقق نیافت

[/TD]

[TD=width: 77]

بهبود عملکرد و دگرگونی شکل و ساختار

[/TD]

[TD=width: 88]

اقتدارگرایانه و دخالت مستقیم توسط قدرت

[/TD]

[TD=width: 108]

ـ تاکید برحرکت پیاده وانسان

ـ تدارک ره باغهایی به منظور تامین امنیت دررفت وآمد پیاده

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=width: 117]

طرح تجدید نظر

(سازمان عمران وبهسازی )

[/TD]

[TD=width: 49]

۱۳۷۸

[/TD]

[TD=width: 81]

دمیده شدن روح بهسازی در فرآیند تهیه طرح وتغییر درسازوکارهای مدیریتی و اجرایی

[/TD]

[TD=width: 54]

بهسازی و نوسازی

[/TD]

[TD=width: 68]

درحال انجام مراحل اجرایی شدن است

[/TD]

[TD=width: 88]

اقتدارگرایانه همراه با جلب مشارکت عمومی

[/TD]

[/TR]

[/TABLE]

 

 

 

 

 

منابع:

 

• طرح تفصیلی شهر مشهد، مشاور خازنی، ۱۳۵۰
  
• طرح جامع شهر مشهد، مشاور مهرازان، ۱۳۷۱
  
• طرح ناحیه شهری مشهد، مشاور فرنهاد، ۱۳۸۶
  
• طرح مجموعه شهری مشهد، مشاور فرنهاد، ۱۳۸۸
  
• طرح تفصلی شهر مشهد، مشاور فرنهاد، در دست تهیه و تصویب
  
• عرفانیان، مونا، سیری در تجربه های مداخله در بافت مرکزی مشهد، فصلنامه عمران و بهسازی شهری، شماره سوم، تهران، سازمان عمران و بهسازی شهری، وزارت مسکن و شهرسازی،بهار ،۱۳۸۰ صفحه ۷۹- ۷۰
  

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار