معماری فضای شهری در دوره صفوی

[Mohammad Aref 120,438]

از آن جا که در دوره صفوی یکی از مهم ترین، مقتدرترین و مستقل ترین حکومت ها در ایران تشکیل می شود و نیز از آن جا که این حکومت پس از حمله مغول به ایران تأسیس می شود، اندیشه های بازسازی ویرانی هایی که مغولان به وجود آوردند، منجر به پیدایش مکتب اصفهان می گردد که در شهرسازی ایران آن دوران و دوره های بعد تاثیر به سزایی دارد. در این دوره خصوصاً دوره سلطنت ” شاه عباس اول ” رونق تجارت سبب رونق شهرنشینی می شود و در شهرهای بزرگ میادین، عمارت، خیابان ها، بازارها و کاروانسراهای بسیاری بنا می شود. شکل گیری دولت صفوی و مکتب اصفهان در شهرسازی را می توان با سازمان یابی دول مرکزی و قاهر اروپایی بعد از دوره رنسانس و شکل گیری سبک ” باروک ” مقایسه نمود. با این مقایسه سازمان دیوانی دولت صفوی و سبک هنری ناشی از آن در زمینه شهرسازی نسبت به سازمان قومی و سبک هنری کشورهای اروپایی در زمینه شهرسازی در دوره رنسانس، دوره تاریخی هم عصر صفوی هنوز گامی به جلو دارد. در واقع می توان دقت هندسی و تعریف مناسبات فضایی در میدان نقش جهان (ساخته و پرداخته شیخ بهایی و مولانا علی اکبر اصفهانی) را بی هیچ تردید با دقت هندسی و تناسبات فضایی مطروحه در دوره ” رنسانس ” بعد از آن در خلق سازمان فضایی نمادین و فضاهای شهری (ساخته و پرداخته صاحب کلامانی چون لیوناردو داوینچی، میکل آنژ و …) مقایسه کرد.

 

در این دوره میدان های اصلی در عین حال در ارتباط با مسجد جامع به عنوان اصلی ترین مکان تجمع مذهبی قرار می گیرند و رفته رفته نقش چند منظوره ای می یابند که همواره حضور مردم، مهم ترین عامل زندگی بخش آن است. میدان از این دوره و با نقشی که برای آن برشمرده شد به فضاهای شهری وسیعی بدل می شود که اصلی ترین و بزرگترین بناهای شهر حول آن ساخته می شوند، هر چه اهمیت این فضای شهری در زندگی شهر بیشتر می شود اندیشه های معماری و شهرسازی قوی تر در آن تبلور می یابد.

 

در قریب به اتفاق شهرهای ساخته شده این دوره، مسجد و بازار بدون تردید هم چون مهم ترین عناصر شهر هستند و وقتی که میدان علاوه بر همه عملکردهایش، نقش فصل مشترک این دو عنصر اصلی را می یابد به آن چنان اهمیتی می رسد که به تنهایی جای هر دو را به عنوان تعیین کننده شکل و زندگی شهر بر عهده می گیرد تا جایی که به لحاظ وسعت همواره بزرگتر می شود. قریب به اتفاق معبرهای مهم به آن منتهی می شود و یا از آن عبور می کند، توجه هنرمندان را به خود جلب می کند و نقش نمادین برجسته ای می یابد.

 

مهم ترین بناهای شهر اعم از مذهبی، تجاری، بازرگانی و حکومتی با بهترین شکل در اطراف آن استقرار می یابند و به همین اعتبار محل حضور همبستگی مردم می شوند. میدان از این دوره زنده ترین و پویاترین فضای شهری است که همیشه آماده کامل تر شدن است. در مسیر این تکامل، میدان نقش جهان نمونه بارز آن است که عملکردهای چندگانه آن (حکومتی، مذهبی، بازرگانی، ورزشی و … ) اصلی ترین محل اجتماع مردم برای منظورهای مختلف بوده است. از همین دوره است که با رشد شهرها و وسعت یافتن و تعدد محله های مسکونی، مفهوم عمومی در مقابل خصوصی اهمیت می یابد و دسته بندی تازه ای در سلسله مراتب و عملکردهای فضاهای شهری به جای دسته بندی های تجریدی چون معبر، ساختمان و میدان رخ می نماید و این مفاهیم محتوای اجزاء تشکیل دهنده شهر را معنی می کند.

 

بسیاری از این تغییرات بنیادی را می بایست در تغییرات ریشه ای مناسبات اجتماعی ناشی از مذهب جستجو کرد. رسمی شدن مذاهب تشیع از این زمان اصلی ترین پدیده اثرگذار در محتوای میدان و مفاهیم آن است. حضور مردم در میدان از این زمان معنی دار تر و گسترده تر می شود و در هر میدانی علاوه بر عملکردهای غالب که دارد تجمع به مناسبت های مذهبی، اعم از اعیاد یا مراسم سوگواری اهمیت به سزا می یابد. در همین مراسم است که نقش تأثیرگذار مردم بر حیات جاری شهر ریشه ای می گردد و اهمیت چند برابر می شود.

 

منابع:

• تحولات فضاهای عمومی شهری در ایران تحت تأثیر تبادلات فرهنگی ایران و غرب، مطالعه موردی میادین شهر تهران در ۲۰۰ سال اخیر، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی، تالیف مجید هاشمی، استاد راهنما اکبر پرهیزکار، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، ۱۳۸۱
  
• سلطانزاده، حسین: روندشکل گیری شهرومراکز مذهبی درایران، انتشارات‌ آگاه، چاپ اول، ۱۳۶۲
  

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار